بحثهاي روايي در منشأ تشريع روزه
نويسنده: راضيه فرهي
روزه در لغت به معني امساك و كف (خود نگهداري و پرهيز) و در اصطلاح دين عبارت است از امساك و خود‌داري ويژه با كيفيت ويژه از سوي كسي كه داراي حالات ويژه است. 1
آري روزه فقط اجتناب از خوردن و آشاميدن ظاهري نيست. در پشت اين مسائل ظاهري، اسرار ظريفي نهفته است، به‌طور مثال با نخوردن و نياشاميدن نه تنها صبر آدمي بالا مي‌رود، بلكه تا حدي مي‌تواند با فقرا همدردي كند. همچنين روزه به عنوان افضل عبادات باعث دوري از گناه و موجب تزكيه و طهارت نفس مي‌شود و غرض نهايي آن كف نفس از شهوت‌راني‌هاي حيواني است كه سبب تكامل آدمي مي‌شود.
«اگر بنده خدا مي‌دانست كه ماه رمضان چيست [ چه بركتي دارد] دوست مي‌داشت كه تمام سال رمضان باشد.»
«درهاي آسمان در اولين شب ماه رمضان گشوده مي‌شود و تا آخرين شب آن بسته نخواهد شد».
«روزه براي من است و من پاداش آن را مي‌دهم.»
«روزه پرهيز از حرام‌هاست، همچنان كه شخص از خوردني‌ها و نوشيدني‌ها پرهيز مي‌كند»
«مردم به روزه امر شدند تا درد گرسنگي و تشنگي را بفهمند و به واسطه آن فقر و بيچارگي آخرت را بيابند.»
براي روشن‌تر شدن بحث به ذكر شرح پاره‌اي از آن روايات مي‌پردازيم. نخست با كلامي از پيامبر عظيم‌الشأن (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آغاز مي‌كنيم، «المعده بيت كل داء، الحمئه رأس كل دواء.»6
معده مركز و خانه هر دردي است و پرهيز از غذاهاي نامناسب و زياد خوردن اساس هر دارويي است.
همچنين در جايي ديگر فرموده‌اند: صوموا تصحوا، و سافروا تستغنوا؛ روزه بگيريد تا سلامت شويد و سفر نماييد تا مالدار شويد.
حضرت علي (علیه السّلام) در مورد روزه مي‌فرمايد: و مجاهده الصيام في الايام المفروضات، تسكيناً لاطرافهم و تخشيعاً لابصارهم و تذليلاً لنفوسهم و تخفيفاً لقلو‌بهم و اذهاباً للخيلاء عنهم و لما في ذلك من تعفير عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً و التصاق كرائم الجوارح بالارض تصاعزا و لحقوق البطون بالمتون من الصيام تذللاً. 7
با تلاش براي روزه در ايام واجب، اندام‌هايشان با اين كار آرام مي‌گيرد و ديده‌ها‌‌شان خاشع و نفس‌‌هاشان خوار مي‌گردد و دل‌هاشان سبك مي‌شود و خود‌بيني از ايشان به وسيله اين عبادت‌ها زدوده مي‌گردد و با گذاردن چهره‌هاي شاداب و با تواضع برخاك و با نهادن مواضع سجده به زمين خود را در مقابل خدا خرد مي‌نمايند و با روزه‌داري شكم‌ها به پشت مي‌رسند.
در جاي ديگر امام مي‌فرمايند: همانطور كه نماز با سجده نمودنش اظهار كوچكي و ذلت به پيشگاه عظيمي را در بر دارد، روزه نيز با رسيدن شكم‌ها به پشت‌ها براي خضوع و ناچيز دانستن خويش مي‌باشد، چراكه نماز و روزه فلسفه‌اش سازندگي و تزكيه و تذلل به پيشگاه حضرت حق است.
همچنين اميرالمومنين در نهج‌البلاغه در رابطه با روزه به نكته ظريفي اشاره مي‌كنند كه: «و الصيام ابتلاء لإخلاص الخلق»8 روزه براي آزمايش اخلاص مردم است.»
همچنين درخطبه 109 نهج البلاغه مي‌فرمايند: «و صوم شهر رمضان فانه جنه من العقاب»9 يعني روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصي انسان است.»
آري، خداوند روزه را واجب نمود تا بين بندگانش از فقير و غني برابري به وجود آورد، تا فقرا از ترحم اغنيا برخوردار شوند.
امام رضا (علیه السّلام) درباب روزه فرمودند: «عله الصوم لعرفان مس الجوع والعطش ليكون العبد ذليلاً مستكينا مأجوراً و محتسباً و صابراً فيكون ذلك دليلاً علي شدائدالآخره»
فلسفه روزه شناخت احساس گرسنگي و تشنگي است تا اينكه بنده ذليل و متواضع و مأجور و صابر شود. آنگاه دليل بر گرفتاري‌هاي قيامت مي‌باشد.
امام رضا(علیه السّلام) در اين روايت، ابتدا فلسفه روزه گرفتن را شناخت احساس گرسنگي و تشنگي مي‌داند و پس از آن مي‌پردازد به اينكه چرا آدمي بايد گرسنگي و تشنگي را در طول يك ماه احساس نمايد؟ كه در اين بخش 4 علت را ذكر مي‌كند: 12
1) ذلت بنده:
منظور از ذلت بنده اين است كه آدميزادي‌كه گرفتار عالم مادي شده و شايد گرفتار دام‌هاي شيطاني با اين روش (روزه) به او درس مبارزه با غرور و نخوت و كبر داده مي‌شود تا اينكه نفس شيطاني بشر به ذلت واقعي خويش اعتراف كند. ذلت عبد در برابر خدا بار مثبت دارد نه منفي، چرا كه اين ذلت موجب پيدايش ارزش‌هاي انساني مي‌شود.
2) تواضع:
تواضع يكي از صفاتي است كه شخص روزه‌دار بايد با آن عجين باشد، روزه‌دار در برابر حق‌تعالي متواضع است، چرا كه تشنگي و گرسنگي براي خداوند، چشمه جوشان آنان را صاف و زلال نگه مي‌دارد.
3) مأجوريت:
مأجور از اجر مشتق شده و به معني كسي است كه به پاداش و مزدي رسيده و فرد روزه‌دار هم يكي از افرادي است كه به وظيفه‌اش عمل كرده و پاداش خود رادريافت‌كرده، پس يكي از دلايل تحمل تشنگي و گرسنگي در هنگام روزه، دريافت اجر اخروي آن است كه امام رضا(علیه السّلام) از آن ياد مي‌كند.
4) صبور بودن:
صبور بودن يكي ديگر از عللي است كه امام رضا(علیه السّلام) براي افراد روزه‌دار در ماه رمضان معرفي مي‌كند؛ چرا كه روزه‌دار بايد بر تمايلات نفساني خود صابر باشد و با خواهش‌هاي نفساني خود ستيزه كند. اين مسأله كه امام آن را ذكر مي‌كند آن قدر مهم است كه گاهي اوقات در روايات صبر همان روزه ترجمه شده؛ آنجا كه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود همه اعمال بني آدم ده تا هفتصد برابر پاداش دارد جز صبر، چون پاداش صبر نزد من است و من پاداش صبر را مي‌دهم، پس ثواب صبر در علم خداست و صبر همان روزه است.
با اين شرح دقيق امام رضا به اولين منشأ و فلسفه تشريع روزه كه همان تحمل و شناخت انگيزه گرسنگي و تشنگي است واقف شديم. ديگر موارد منشأ و فلسفه تشريع روزه عبارتند از:
1- تقويت تقوا:
روزه در آدمي روحيه پرهيزگاري را تقويت مي‌كند، روزه تقوا را كه سر سلسله كمالات است بر مي‌انگيزد و به گفته امام صادق، روزه از اسباب تقويت كننده تقواست، به اين دليل كه روزه روحيه خداگرايي و گرايش به مسائل معنوي را در انسان تحكيم مي‌كند و از سوي ديگر قواي شهواني توسط روزه تضعيف مي‌شود. 13
2- تقويت صبر و پايداري:
امام صادق فرمودند، هنگامي كه مشكل در زندگي انسان وجود دارد بايد روزه بگيرد، زيرا كه خداوند فرموده: «استعينوا بالصبر و صلاه»14 يعني از صبر و نماز استعانت بخواهيد. اين صبر توسط غالب مفسران به روزه تعبير شده، پس روزه روح آدمي را تقويت مي‌كند و صبر و ثبات را در انسان پديد مي‌آورد.
3- بيداري عواطف بشري:
بدون شك روزه يكي از عوامل بيداري عواطف انساني است، چرا كه آدمي از طريق روزه در مي‌يابد كه بر مستمندان چه مي‌گذرد. امام صادق (علیه السّلام) درمقام بيان فلسفه روزه به اين حقيقت اشاره كردند و فرمودند: «خدا روزه را واجب گرداند تا ناتوان و توانگر مساوي باشند و توانگران طعم گرسنگي را بچشند.»15
4- تجلي خلوص:
روزه زمينه‌ساز خلوص آدمي است. 16 روزه رابطه‌‌اي مستقيم با اخلاص دارد. چنانكه علي (علیه السّلام) فرمودند: «والصيام ابتلاء للخلاص الخلق» روزه براي آزمايش حدود اخلاص مردم است.
5- تعديل غرايز:
از آنجا كه خداوند غرايز را در بعد حيواني بشر نهاده و اگر جنبه حيواني او را آزاد بگذارند مخرب بعد انساني او مي‌شود، ابزاري براي تعديل وجود دارد كه انسان بتواند مراتب كمال را طي‌كند و از بعد حيواني‌اش فاصله بگيرد. يكي از آن ابزار عقل و ديگري عباداتي همچون روزه است. با تعديل غرايز، اجتناب از گناه مهيا مي‌شود و روزه‌دار به عابدي واقعي مبدل مي‌شود. تعديل شهوات، حفاظت از رذائل اخلاقي و تمايلات شيطاني را به همراه دارد و زمينه ظهور كمالات انساني را فراهم مي‌كند.
از ديگر منشأها، تقويت روحيه غفران‌طلبي، آرامش رواني، پاكسازي دل و افزايش نور معرفت و... است.
آري روزه در ميان اديان الهي تاريخي بس طولاني دارد و از جمله عبادات ديريني است كه پيدايش آن با رانده شدن حضرت آدم و حوا از بهشت مقارن است.
بايد گفت روزه ضمن وجوب در اديان ديگر، انگيزه فطري نيز داشته، زيرا بشر كه طالب كمال است نمي‌خواست محكوم تمايلات شهواني حيواني گردد، پس روزه را وسيله‌اي براي اينگونه تمايلات قرار داد تا خود را به كمال برساند. 17
/خ
آري روزه فقط اجتناب از خوردن و آشاميدن ظاهري نيست. در پشت اين مسائل ظاهري، اسرار ظريفي نهفته است، به‌طور مثال با نخوردن و نياشاميدن نه تنها صبر آدمي بالا مي‌رود، بلكه تا حدي مي‌تواند با فقرا همدردي كند. همچنين روزه به عنوان افضل عبادات باعث دوري از گناه و موجب تزكيه و طهارت نفس مي‌شود و غرض نهايي آن كف نفس از شهوت‌راني‌هاي حيواني است كه سبب تكامل آدمي مي‌شود.
بحثهاي روايي در باب روزه
در اهميت ماه رمضان
«اگر بنده خدا مي‌دانست كه ماه رمضان چيست [ چه بركتي دارد] دوست مي‌داشت كه تمام سال رمضان باشد.»
در فضيلت ماه رمضان:
«درهاي آسمان در اولين شب ماه رمضان گشوده مي‌شود و تا آخرين شب آن بسته نخواهد شد».
در پاداش روزه:
«روزه براي من است و من پاداش آن را مي‌دهم.»
در روزه واقعي:
«روزه پرهيز از حرام‌هاست، همچنان كه شخص از خوردني‌ها و نوشيدني‌ها پرهيز مي‌كند»
در روزه و ياد‌آوري قيامت
«مردم به روزه امر شدند تا درد گرسنگي و تشنگي را بفهمند و به واسطه آن فقر و بيچارگي آخرت را بيابند.»
براي روشن‌تر شدن بحث به ذكر شرح پاره‌اي از آن روايات مي‌پردازيم. نخست با كلامي از پيامبر عظيم‌الشأن (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آغاز مي‌كنيم، «المعده بيت كل داء، الحمئه رأس كل دواء.»6
معده مركز و خانه هر دردي است و پرهيز از غذاهاي نامناسب و زياد خوردن اساس هر دارويي است.
همچنين در جايي ديگر فرموده‌اند: صوموا تصحوا، و سافروا تستغنوا؛ روزه بگيريد تا سلامت شويد و سفر نماييد تا مالدار شويد.
حضرت علي (علیه السّلام) در مورد روزه مي‌فرمايد: و مجاهده الصيام في الايام المفروضات، تسكيناً لاطرافهم و تخشيعاً لابصارهم و تذليلاً لنفوسهم و تخفيفاً لقلو‌بهم و اذهاباً للخيلاء عنهم و لما في ذلك من تعفير عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً و التصاق كرائم الجوارح بالارض تصاعزا و لحقوق البطون بالمتون من الصيام تذللاً. 7
با تلاش براي روزه در ايام واجب، اندام‌هايشان با اين كار آرام مي‌گيرد و ديده‌ها‌‌شان خاشع و نفس‌‌هاشان خوار مي‌گردد و دل‌هاشان سبك مي‌شود و خود‌بيني از ايشان به وسيله اين عبادت‌ها زدوده مي‌گردد و با گذاردن چهره‌هاي شاداب و با تواضع برخاك و با نهادن مواضع سجده به زمين خود را در مقابل خدا خرد مي‌نمايند و با روزه‌داري شكم‌ها به پشت مي‌رسند.
در جاي ديگر امام مي‌فرمايند: همانطور كه نماز با سجده نمودنش اظهار كوچكي و ذلت به پيشگاه عظيمي را در بر دارد، روزه نيز با رسيدن شكم‌ها به پشت‌ها براي خضوع و ناچيز دانستن خويش مي‌باشد، چراكه نماز و روزه فلسفه‌اش سازندگي و تزكيه و تذلل به پيشگاه حضرت حق است.
همچنين اميرالمومنين در نهج‌البلاغه در رابطه با روزه به نكته ظريفي اشاره مي‌كنند كه: «و الصيام ابتلاء لإخلاص الخلق»8 روزه براي آزمايش اخلاص مردم است.»
همچنين درخطبه 109 نهج البلاغه مي‌فرمايند: «و صوم شهر رمضان فانه جنه من العقاب»9 يعني روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصي انسان است.»
ابعادي در فلسفه روزه از بيان امام صادق (علیه السّلام)
آري، خداوند روزه را واجب نمود تا بين بندگانش از فقير و غني برابري به وجود آورد، تا فقرا از ترحم اغنيا برخوردار شوند.
امام رضا (علیه السّلام) درباب روزه فرمودند: «عله الصوم لعرفان مس الجوع والعطش ليكون العبد ذليلاً مستكينا مأجوراً و محتسباً و صابراً فيكون ذلك دليلاً علي شدائدالآخره»
فلسفه روزه شناخت احساس گرسنگي و تشنگي است تا اينكه بنده ذليل و متواضع و مأجور و صابر شود. آنگاه دليل بر گرفتاري‌هاي قيامت مي‌باشد.
امام رضا(علیه السّلام) در اين روايت، ابتدا فلسفه روزه گرفتن را شناخت احساس گرسنگي و تشنگي مي‌داند و پس از آن مي‌پردازد به اينكه چرا آدمي بايد گرسنگي و تشنگي را در طول يك ماه احساس نمايد؟ كه در اين بخش 4 علت را ذكر مي‌كند: 12
1) ذلت بنده:
منظور از ذلت بنده اين است كه آدميزادي‌كه گرفتار عالم مادي شده و شايد گرفتار دام‌هاي شيطاني با اين روش (روزه) به او درس مبارزه با غرور و نخوت و كبر داده مي‌شود تا اينكه نفس شيطاني بشر به ذلت واقعي خويش اعتراف كند. ذلت عبد در برابر خدا بار مثبت دارد نه منفي، چرا كه اين ذلت موجب پيدايش ارزش‌هاي انساني مي‌شود.
2) تواضع:
تواضع يكي از صفاتي است كه شخص روزه‌دار بايد با آن عجين باشد، روزه‌دار در برابر حق‌تعالي متواضع است، چرا كه تشنگي و گرسنگي براي خداوند، چشمه جوشان آنان را صاف و زلال نگه مي‌دارد.
3) مأجوريت:
مأجور از اجر مشتق شده و به معني كسي است كه به پاداش و مزدي رسيده و فرد روزه‌دار هم يكي از افرادي است كه به وظيفه‌اش عمل كرده و پاداش خود رادريافت‌كرده، پس يكي از دلايل تحمل تشنگي و گرسنگي در هنگام روزه، دريافت اجر اخروي آن است كه امام رضا(علیه السّلام) از آن ياد مي‌كند.
4) صبور بودن:
صبور بودن يكي ديگر از عللي است كه امام رضا(علیه السّلام) براي افراد روزه‌دار در ماه رمضان معرفي مي‌كند؛ چرا كه روزه‌دار بايد بر تمايلات نفساني خود صابر باشد و با خواهش‌هاي نفساني خود ستيزه كند. اين مسأله كه امام آن را ذكر مي‌كند آن قدر مهم است كه گاهي اوقات در روايات صبر همان روزه ترجمه شده؛ آنجا كه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود همه اعمال بني آدم ده تا هفتصد برابر پاداش دارد جز صبر، چون پاداش صبر نزد من است و من پاداش صبر را مي‌دهم، پس ثواب صبر در علم خداست و صبر همان روزه است.
با اين شرح دقيق امام رضا به اولين منشأ و فلسفه تشريع روزه كه همان تحمل و شناخت انگيزه گرسنگي و تشنگي است واقف شديم. ديگر موارد منشأ و فلسفه تشريع روزه عبارتند از:
1- تقويت تقوا:
روزه در آدمي روحيه پرهيزگاري را تقويت مي‌كند، روزه تقوا را كه سر سلسله كمالات است بر مي‌انگيزد و به گفته امام صادق، روزه از اسباب تقويت كننده تقواست، به اين دليل كه روزه روحيه خداگرايي و گرايش به مسائل معنوي را در انسان تحكيم مي‌كند و از سوي ديگر قواي شهواني توسط روزه تضعيف مي‌شود. 13
2- تقويت صبر و پايداري:
امام صادق فرمودند، هنگامي كه مشكل در زندگي انسان وجود دارد بايد روزه بگيرد، زيرا كه خداوند فرموده: «استعينوا بالصبر و صلاه»14 يعني از صبر و نماز استعانت بخواهيد. اين صبر توسط غالب مفسران به روزه تعبير شده، پس روزه روح آدمي را تقويت مي‌كند و صبر و ثبات را در انسان پديد مي‌آورد.
3- بيداري عواطف بشري:
بدون شك روزه يكي از عوامل بيداري عواطف انساني است، چرا كه آدمي از طريق روزه در مي‌يابد كه بر مستمندان چه مي‌گذرد. امام صادق (علیه السّلام) درمقام بيان فلسفه روزه به اين حقيقت اشاره كردند و فرمودند: «خدا روزه را واجب گرداند تا ناتوان و توانگر مساوي باشند و توانگران طعم گرسنگي را بچشند.»15
4- تجلي خلوص:
روزه زمينه‌ساز خلوص آدمي است. 16 روزه رابطه‌‌اي مستقيم با اخلاص دارد. چنانكه علي (علیه السّلام) فرمودند: «والصيام ابتلاء للخلاص الخلق» روزه براي آزمايش حدود اخلاص مردم است.
5- تعديل غرايز:
از آنجا كه خداوند غرايز را در بعد حيواني بشر نهاده و اگر جنبه حيواني او را آزاد بگذارند مخرب بعد انساني او مي‌شود، ابزاري براي تعديل وجود دارد كه انسان بتواند مراتب كمال را طي‌كند و از بعد حيواني‌اش فاصله بگيرد. يكي از آن ابزار عقل و ديگري عباداتي همچون روزه است. با تعديل غرايز، اجتناب از گناه مهيا مي‌شود و روزه‌دار به عابدي واقعي مبدل مي‌شود. تعديل شهوات، حفاظت از رذائل اخلاقي و تمايلات شيطاني را به همراه دارد و زمينه ظهور كمالات انساني را فراهم مي‌كند.
از ديگر منشأها، تقويت روحيه غفران‌طلبي، آرامش رواني، پاكسازي دل و افزايش نور معرفت و... است.
چرا روزه سي روز است؟
سير تاريخي روزه
آري روزه در ميان اديان الهي تاريخي بس طولاني دارد و از جمله عبادات ديريني است كه پيدايش آن با رانده شدن حضرت آدم و حوا از بهشت مقارن است.
بايد گفت روزه ضمن وجوب در اديان ديگر، انگيزه فطري نيز داشته، زيرا بشر كه طالب كمال است نمي‌خواست محكوم تمايلات شهواني حيواني گردد، پس روزه را وسيله‌اي براي اينگونه تمايلات قرار داد تا خود را به كمال برساند. 17
پى نوشت ها:
1- ر. ك فخر رازي، تفسير كبير، ج5، ص74
2- بحارالانوار، ج93، ص346
3- بحارالانوار، ج93، ص346
4- وسايل‌الشيعه ج7، ص 294
5- همان، ج4، ص2
6- اركان‌الاسلام، ص108
7- نهج‌البلاغه، خطبه 110، ص 798
8- همان، خطبه197
9- همان، خطبه109
10- وسايل‌الشيعه ج7، ص3
11- همان، حديث3
12- احمدي اميركلايي، مهدي، سيره ماه رمضان و روزه‌داران، قم، نشر سيدجمال‌الدين اسدآبادي، 1384، صص108-105
13- فسير صافي، ج1
14- وسايل‌الشيعه ج7، ص 298
15- من‌لايحضره‌الفقيه، ج2، ص73
16- موسوي، حسن، نماز و روزه در نهج‌البلاغه، قم، وفايي، 1371، ص55
17- شفيعي، محمد، صفاي باطن و پرتو رمضان، تهران، معارف، 1381
18- شفيعي، همان، صص20-18
/خ
