بازكاوي نقش پاكروان در فاجعه «گوهرشاد»

سرلشكر پاكروان كه در ابتداي ماجراي كشف حجاب حامي متانت و مخالف كاربرد زور براي بي‌حجاب كردن زنان بود، به تدريج چنان خشن و سركوبگر شد كه حتي افرادي كه زنان خود را براي در امان ماندن از گزند مأموران رضاشاه در خانه نگاه مي‌داشتند، را نيز تهديد كرد.
يكي از نظاميان عصر رضا شاه كه به دليل نقش سركوبگرانه‌اش در واقعه موسوم به «كشف حجاب» و به ويژه در كشتار مردم در مسجد گوهر شاد از او به نفرت ياد مي‌شود فتح‌الله پاكروان است.
فتح‌الله پاكروان پدر سرلشكر حسن پاكروان (رئيس ساواك از سال 1339 تا 1343) فعاليتهاي مؤثر اجتماعيش را همزمان با ورود رسمي رضاخان بر عرصه قدرت در سال 1304 آغاز كرد و سمتهاي گوناگوني را بر عهده گرفت، از كفالت وزارت خارجه در دولت مخبرالسلطنه هدايت تا سفارت ايران در مسكو. وي در جريان واقعه مسجد گوهرشاد استاندار خراسان بود.
پاكروان معروف به «مشير حضور» در 1297 ه‍. ق در تبريز تولد يافت. پدرش حاج ميرزا كاظم‌خان، مشيرلشكر و جدش خان مؤتمن بود. مادرش دختر ميرزا تقي‌خان اميركبير بود. پاكروان پس از انجام تحصيلات مقدماتي و مطابق معمول زمان براي ادامه‌ي تحصيل به فرانسه رفت و مدرسه‌ي نظامي سن سير پاريس را به اتمام رسانيد و به ايران بازگشت. در 1280 ش به خدمت وزارت امور خارجه درآمد. پس از چندي ژنرال قنسول ازمير شد. در انتخابات دوره‌ي دوم مجلس شوراي ملي از طرف مجلس به جاي وثوق‌الدوله كه مقام وزارت گرفته بود، به نمايندگي مجلس شوراي ملي انتخاب گرديد.

پس از اتمام دور‌ه‌ي مجلس، وابسته‌ي نظامي ايران در آنكارا و بعد روسيه‌ي تزاري شد. پس از آن ژنرال قنسول استانبول گرديد. مدتي هم در مصر و بعد در جده شارژدافر ـ كاردار ـ بود. در 1301 وزير مختار در مصر بود. بعد از مأموريت مصر به تهران آمد و به ترتيب مدير كل و معاون و كفيل وزارت امور خارجه شد. در بهمن 1307 وزير مختار ايران در رم شد و همزمان سفارت ايران در اتريش را نيز اداره مي‌كرد. در 14 فروردين 1310 سفير كبير ايران در اتحاد جماهير شوروي شد و علاوه بر آن امور مربوط به مجارستان و چك‌اسلواكي نيز توسط او اداره مي‌شد. در اواسط سال 1313 به تهران احضار شد و به سمت استانداري خراسان تعيين گرديد. در 1314 كه موضوع تغيير كلاه پيش آمد، در مشهد بين پاكروان استاندار و اسدي نايب‌التوليه اختلاف نظر ايجاد شد و اسدي معتقد به اين نكته بود كه در مشهد موضوع كلاه فرنگي در بوته اجمال باقي بماند. ولي پاكروان اعتقاد داشت اجراي آن مشكلاتي ايجاد نخواهد كرد. اسدي به علت نزديكي به رضاشاه در عقيده‌ي خود پافشاري كرد غافل از اينكه پاكروان هم مورد علاقه‌ي شاه بود. سرانجام در اثر اجراي طرح كلاه وقايعي در مشهد رخ داد و قيام مسجد گوهر شاد به وجود آمد كه عده‌ زيادي از مردم مشهد و زوار شهيد شدند. پس از رسيدگي، اسدي را محرك واقعه تشخيص دادند. اسدي به همين اتهام محاكمه و اعدام شد. پس از آن امور نيابت توليت نيز به عهده‌ي پاكروان قرار گرفت و در حقيقت ذوالرياستين شد.
پاكروان تا مهر 1320 در سمتهاي مزبور بلامنازع بود، تا اينكه پس از بركناري و اخراج رضاخان توسط متفقين به تهران احضار شد و پس از چندي به علت قتل اسدي و به شهادت رساندن سيد‌حسن مدرس تحت تعقيب ديوان كيفر قرار گرفت و به زندان رفت. پس از رسيدگي به پرونده‌هاي مربوطه با اعمال نفوذ، اتهامي متوجه او نشد و از زندان خلاصي يافت. چندي بدون شغل در تهران گذرانيد تا به همت رجال آذربايجاني به سفارت كبراي ايران در ايتاليا منصوب شد. در دوره‌ي پانزدهم مجلس شوراي ملي عده‌اي از نمايندگان طالب نخست‌وزيري او بودند ولي صدارت او انجام نگرفت تا در 1330 درگذشت.
از ميان نقشهاي رنگارنگي كه فتح‌الله پاكروان پذيرفته، نقش او در ماجراي «كشف حجاب» و «نهضت نسوان» در خور تأمل است. از دوران صدارت او در سمت استانداري خراسان در واقعه كشف حجاب نامه‌هاي فراواني در دست است. در ابتدا خوي «دمكرات منشانه» اين تحصيكرده «سن سير» فرانسه مانع از آن بود كه بر «اجرا»ي كشف حجاب دست به دامن «زور» شود: «اين اقدامات بايد خيلي عاقلانه و با متانت و بدون اينكه كسي را عنفاً مجبور به كشف حجاب نماييد مجري گردد».
اين عبارت در زماني بود كه هنوز صبح دولتش ندميده بود. دو سال بعد در مقام استاندار خراسان بخشنامه‌اي صادر كرد بدين شرح: «... لازم است به تمام مأمورين محلي اخطار نماييد كه عموم آنها موظفند در پيشرفت نهضت بانوان تشريك مساعي نموده و خود آنها در اين امر پيشقدم باشند و در جشنها نيز عموماً بايد با بانوان خود حضور به هم رسانند و همچنين بايد بدانند اندك قصور در اين بابت موجب مسئوليت شديد و ممكن است منجر به انفصال و تعقيب آنها بشود. دوم ساير اهالي نيز بايددر نهضت بانوان شركت نموده و آنهايي كه در اين قسمت ساعي هستند بايد تشويق و كسان ديگر توبيخ و مورد مؤاخذه واقع شوند ومخصوصاً به اشخاصي كه بانوان خود را در خانه نگاه مي‌دارند بايد اخطار شود كه اين امر ناپسنديده عاقبت خوبي براي آنها نخواهد داشت، زيرا اشخاص مخل نهضت نسوان بدون هيچ‌‌گونه ملاحظه تبعيد خواهند شد. وصول اين بخشنامه و نتيجه‌ي اقدامات و عمليات خودرا مرتباً گزارش دهيد.

استاندار نهم: فتح‌الله پاكروان

مدتي بعد به رئيس‌الوزرا اطلاع داد: «تا چند روز ديگر هيچ صنفي در مشهد باقي نخواهد ماند كه جشن [كشف حجاب] نگرفته باشد. در نظر است پس از خاتمه جشنها ورود به صحن و حرم مطهر و بيوتات شريفه براي زنهاي با چادر قدغن شود.»
حسن پاكروان فرزند فتح‌الله پاكروان نيز در مقام رئيس ساواك در واقعه حمله به مدرسه فيضيه قم در 1343 نقش فعالي داشت. حسن پاكروان در 22 فروردين 1358 به همراه جمعي از بلند پايگان رژيم پهلوي دوم اعدام شد.
منبع : موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
به نقل از : ايام شماره 1، ويژه تاريخ معاصر ايران
/خ