نکته مهم درباره هریک از شاخص های باز خیزش مذهبی، آن است که این حرکت ها در دهه ۱۹۹۰ شروع نشدند، بلکه، احیای جهانی مذهب را می توان در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ دنبال کرد، واقعیتی که صرفا مربوط به دوره پس از جنگ سرد نیست. اگر برای مثال شما به جنگهای داخلی با انگیزه های مذهبی بنگرید، ناظر افزایش انواع جنگهای داخلی در دهه ۱۹۷۰ خواهید بود یعنی زمانی که کارگزاران و نهادهای مذهبی خواستار تغییراتی در نظام سیاسی شان بودند.هنگامی که دانشمندان روابط بین الملل به مطالعه دین روی می آورند، باید به خاطر داشته باشند که عقیده مذهبی، تنها باور موجود در امور جهانی نیست. بحث اولیه درباره تمایز بین حوزه ماورائی و ذاتی نشان داد که حوزه ماورائی می تواند مذهبی یا غیر مذهبی باشد.در این قسمت به تعدادی از پرسش‌ها درباره رابطه کنونی میان دین و جنگ در خشونت های داخلی که اخیرا نسبت به خشونت بین دولتی بسیار رایج شده اند، اشاره می کنم. گرچه علاقه من در این بخش، بررسی نقش دین در جنگ های داخلی است، ولی به سختی می توان پذیرفت که پیامدهای آن محدود به جنگ در داخل دولت باشد تا میان دولت ها.
به لحاظ اهداف تحلیلی، جنگ داخلی، خشونتی با مقیاس گسترده است که در آن دو گروه سازماندهی شده در داخل مرزهای یک کشور با یکدیگر می جنگند که در نتیجه آن هر دو طرف میزان زیادی تلفات متحمل می شوند و رویهمرفته، جنگ به طور متوسط در هر سال منجر به مرگ حداقل هزار نفر می شود. جنگ داخلی، زمانی جنگ داخلی مذهبی محسوب می شود که ۱- گروه ها بر اساس سنت های اعتقادی متفاوتی تعریف شوند، همانند سریلانکا، که بودایی های سین هالیس با هندوهای تامیل می جنگند یا ۲- گروه ها از عقیده ای یکسان برخوردارند اما نسبت به نقش مذهب خود در جامعه و دولت اعتراض دارند، مانند جنگ داخلی تاجیکستان که گروه های سابق کمونیست و سکولار با اسلام گرایان می جنگیدند. در گروه نخست، مذهب به عنوان موضوعی پیرامونی ولی در گروه دوم مذهب به عنوان موضوعی مرکزی در نظر گرفته می شود.
در رابطه با جنگهای داخلی، باید گفت تعداد جنگ های داخلی که در آنها مذهب موضوع محوری است، افزایش یافته است. از دهه ۱۹۴۰ تا دهه ۱۹۵۰، آمار جنگ های داخلی مذهبی از ۱۹ درصد به ۳۰ درصد افزایش یافت. دهه ۱۹۶۰ شاهد کاهش ملایمی در این روند تا حد ۲۲ درصد هستیم، ولی در دهه ۱۹۷۰ این رقم دوباره به ۳۶ درصد رسید و افزایش آن ادامه داشت. در دهه ۱۹۸۰ به ۴۱ درصد و در دهه ۱۹۹۰ به ۴۵ درصد رسید. می توان گفت اکثریت جنگهایی که از سال ۲۰۰۰ شروع شده اند، از نوع جنگ داخلی مذهبی بوده اند.
اکثر جنگهای داخلی مذهبی در چهار منطقه از جهان رخ داده اند: آسیا و پاسیفیک، خاورمیانه، اروپا و آفریقا. از ۱۹۴۰ تا ۲۰۰۸ آمریکای لاتین و آمریکای شمالی هیچ گونه جنگ داخلی با ماهیت مذهبی را تجربه نکرده‌اند. آسیا و پاسیفیک با ۲۰ جنگ داخلی مذهبی (۴۵ درصد)، خاورمیانه با ۸ جنگ (۱۸ درصد)، اروپا با ۸ جنگ (۱۸ درصد) و افریقا با ۸ جنگ (۱۸ درصد) جنگهای داخلی مذهبی را شامل می شوند. بیش از نصف جنگهای داخلی اروپا (هشت جنگ از سیزده جنگ یا ۶۲ درصد) ماهیت مذهبی داشته اند. این نسبت در مورد آسیا و پاسفیک کمتر بوده است. بیست جنگ از میان چهل و یک جنگ داخلی (۴۹ درصد)، جنبه مذهبی داشته اند. خاورمیانه با هشت جنگ از مجموعه بیست و یک جنگ (۴۰ درصد) و آفریقا با هشت جنگ از مجموعه ۴۶ جنگ داخلی (۱۵ درصد) در رتبه های بعدی قرار می گیرند.
توزیع جنگها را در میان دولت‌ها نشان میدهد. سه دولت، سه جنگ یا بیشتر از آن را تجربه کرده اند. هند، شش جنگ را تجربه کرده که در پنج جنگ، مذهب نقش محوری داشته است. در مرحله بعدی، اندونزی و یوگسلاوی سه جنگ و یازده دولت دیگر ۲ جنگ از ۴۴ جنگ داخلی مذهبی را تجربه کرده اند، ۱۰ جنگ باقی مانده در میان دولت‌های دیگر اتفاق افتاد.
با این وجود، هنگامی که دانشمندان روابط بین الملل به مطالعه دین روی می آورند، باید به خاطر داشته باشند که عقیده مذهبی، تنها باور موجود در امور جهانی نیست. بحث اولیه درباره تمایز بین حوزه ماورائی و ذاتی نشان داد که حوزه ماورائی می تواند مذهبی یا غیر مذهبی باشد. البته هیچ تعریف واحد پذیرفته شده ای از دین وجود ندارد. دانشمندان به جای تلاش برای حل و فصل مسائلی که برای همیشه حل نشدنی باقی خواهند ماند، از قاعده سازی هایی حمایت می کنند که "شباهت‌های خانوادگی" را مشخص می کنند، شباهت هایی که به آنها اجازه میدهد مجموعه ای از باورهای تعهدات و رویه های نهادینه شده و شکل دهنده نهاد دین را تعیین کنند. بنابراین، مذاهب ویژگی های متعددی دارند. از جمله توسل به نیروهای فراطبیعی، تغییر مذهب، دکترین‌ها، آیین پرستش، فهم های متفاوت از مصیبت، تمایز بین تقدس و کفر و غیره - اما لازم نیست همه این ویژگی ها برای ایجاد دین وجود داشته باشند. از طرف دیگر، عقیده می تواند به باوری الهی اشاره داشته باشد که به وجود خدا وابسته نیست. جهان وطن گرایی لیبرال ، خصوصا آن روایتی که اعتقاد به حوزه ماورایی دارد، می تواند نوعی سنت اعتقادی تلقی شود. تقریبا کارگزاران همه سازمان های امدادرسانی که تا بحال دیده ام، چه آنهایی که برای سازمان مسیحی "دید جهانی فعالیت می کنند و چه آنهایی که برای سازمان غیرمذهبی پزشکان بدون مرز کار می کنند، عقیده ای را باور دارند. در حالی که نهادهای بشردوستانه بر اساس تمایز بین رفتار عقیده محور یا عاری از عقیده و باور عمل می کنند، بهتر است اعتراف کرد که کارگزاران این حوزه از انواع متفاوتی سنت های اعتقادی الهام گرفته اند. اگر چنین است، پس انواع متفاوتی عقیده و نه صرفا طبقه بندی های مختلف مذهبی در سیاست جهانی وجود دارند.
منبع: دین و نظریه روابط بین الملل، جک اسنایدر، ترجمه سیدعبدالعلی قوام، رحمت حاجی مینه، چاپ اول، نشر علم تهران ۱۳۹۳
