مدينه ها در فلسفه سياسى خواجه نصير (2)
نویسنده : مرتضى يوسفى راد
ج ـ نظام سياسى مدينه لذت طلب
((اجتماع جماعتى بود كه بر تمتع از لذات محسوسه مانند مإكولات و مشروبات و منكوحات و اصناف هزل و بازى تعاون كنند.))(21)
بنابراين, آنچه كه براى اين جماعت ايجاد انگيزه مى كند كه به دنبال امور فوق روند, تحصيل لذت از آنهاست و نه تقويت قواى بدن. در ميان مردم اين مدينه, شره و حرص لذت طلبى دائما در حال افزايش است; به طورى كه افراد را از حالت طبيعى ـ لين طبعى ـ خارج مى كند و دچار ضعف رإى مى شوند; يعنى نمى توانند آرا و نظريات متقن و قوى را اتخاذ كنند. از نشانه هاى غلبه چنين سيرتى در افراد, آن است كه قوه غضبيه آنان كم رنگ مى شود; به طورى كه بعد از مدتى اثرى از آن باقى نمى ماند و افراد و قواى مدبره نظام در خدمت قوه غضبيه و قوه غضبيه در خدمت قوه شهويه در مىآيد, تا اغراض نظامات اين مدن جامع عمل پوشانده شود و اين خلاف اصل است; چه اينكه, اصل بر اين است كه قوه شهويه و غضبيه در خدمت ناطقه در آيند.
د ـ نظام سياسى مدنيه اعتبار طلب
اينان يا چنين كراماتى را از سوى مدن ديگر براى خود ايجاد مى كنند تا مورد اكرام آنان واقع شوند و يا خود يكديگر را اكرام مى كنند. اهل چنين اجتماعى نيز يا به طور مساوى يكديگر را اكرام كرده يعنى كسى, شخصى را اكرام مى كند تا روزى ديگر توسط آن شخص اكرام شود و يا به گونه ديگرى است; يعنى شخصى, شخص ديگرى را اكرام مى كند تا چند برابر اكرام شود و اين, بر اساس استحقاقى است كه براى يكديگر قائل شده اند:
((جماعتى بود كه تعاون كنند بر وصول به كرامات قولى و فعلى و آن كرامات يا از ديگر اهل مدن يابند يا هم از يكديگر و بر تساوى يابند يا بر تفاضل و كرامت بر تساوى چنان بود كه يكديگر را بر سبيل قرض اكرام كنند. مثلا يكى در وقت, ديگرى را نوعى از كرامت بذل كند تا آن ديگر او را در وقتى ديگر مثل آن را از همان نوع يا نوعى ديگر بذل كند و تفاضل چنان بود كه ديگرى را كرامتى بذل كند تا آن ديگر او را اضعاف آن باز دهد و آن بر حسب استحقاقى بود كه با يكديگر مواضعه كرده باشند. ))(22)
رئيس, كسى است كه اسباب كرامت در او از همه بيشتر جمع است; يعنى در اعتبار به ((حسب)), رئيس آنها كسى است كه داراى حسب بيشترى بوده است و يا به اعتبار ((ثروت)), كسى است كه از همه مردم از ثروت بيشترى برخوردار است و اگر ملاك رياست در بين آنها آن باشد كه بيشترين نفع (مادى) را به ديگران برساند, بهترين رئيس, كسى است كه مردم را با ثروت يا حسن تدبير خود به ثروت بيشترى يا طريق و توانمندى بهترى برساند. البته با اين قصد كه غرض رئيس در چنين امرى, كرامت (براى خود) باشد و نه ثروت و يا مردم را به لذات بيشترى و زودترى برساند, اما نه به قصد اينكه خود او هم به لذات بيشترى برسد; بلكه در مقام آن است كه مدح و ستايش و بزرگداشت او در نزد مردم در قول و فعل رواج و شايع شود و امتهاى ديگر چه در زمانش و چه بعد از او, او را چنين ياد كنند:
((رئيس اين مدينه, كسى بود كه اهليت كرامت بيشتر دارد از همه اهل مدينه; يعنى حسب او از احتساب همه بيشتر بود, اگر اعتبار حسب را كند يا يسار او بيشتر بود اگر اعتبار نفس رئيس را كنند و اگر اعتبار نفع او كنند, بهترين روسا كسى بود كه مردمان را به يسار و ثروت تواند رسانيد از قبل خود يا از حسن تدبير و محافظت يسار و ثروت بر ايشان بهتر تواند كرد, به شرط آنكه غرض او كرامت بود نه يسار و يا ايشان را به نيل لذات زودتر و بيشتر رساند و او طالب كرامت بود نه طالب لذت و طالب كرامت آن بود كه خواهد كه مدح و اجلال و تعظيم او به قول و فعل شايع بود و ديگر امم زمان او, و بعد از او, او را بدان ياد كنند.))(23)
البته طريق ديگرى هم براى تحصيل كرامت وجود دارد و آن اينكه, به همطرازان خود از پادشاهان سرزمينهاى ديگر اكرام مى كند و آنها نيز متقابلا به اكرام وى مى پردازند, تا وى همه انواع كرامات را استيفإ كرده باشد.(24)
چنين رئيسى بيشتر اوقات به ثروت نيازمند است; چرا كه رساندن مردم چنين مدينه ايى به منافع, بدون ثروت حاصل نمى شود و هر قدر كه افعال چنين رئيسى بزرگتر باشد, احتياج او به ثروت بيشتر مى گردد.
وى اموالى را به خود اختصاص مى دهد كه نفع آن به ديگران نرسد تا مرئوسين آن اموال را سبب استحقاق كرامت وى شمرند. درآمد چنين رئيسى كه در امور فوق از اموال خود خرج مى كند و مايه مى گذارد, يا از طريق اخذ خراج (نوعى از ماليات است ) از مردم يا از طريق چيرگى كه وى بر مخالفين خود دارد, تإمين مى شود و يا اينكه به سبب كينه اى كه بر آنها دارد, اموال آنها را به زور قهر و غلبه به بيت المال خود منتقل مى كند تا با استفاده از آنها اسم و رسم و شهرت تحصيل كند و بدين وسيله بر اشخاص مسلط شود.
وى در ميان مردم, خود را به انواع تجملات و تزيينات, از اصناف پوشيدنيها و خوردنيها و تجملات در محيط زندگى و خدمتكاران و هر آنچه اضافه بر ضروريات زندگى است و به جلالت او مى افزايد, آراسته مى كند تا قدر و منزلتش نزد مردم بيشتر شود و نيز حجاب بيشترى بين خود و مردم حائل مى كند تا هيبت او افزوده گردد.
ر ـ نظام سياسى مدينه تغلب (سلطه گر)
((بعضى باشند كه غلبه خون ريختن خواهند و بعضى باشند كه براى مال بردن خواهند و بعضى باشند كه غرض ايشان استيلا بود بر نفوس مردمان و به بندگى گرفتن ايشان))(25)
چنانچه اينان لذتى را لذت نمى دانند, الا آنچه كه از طريق قهر و غلبه و به سلطه گيرى مردم حاصل آيد. بنابراين, هم در مفهوم لذت با مردم نظامات و اجتماعات ديگر فرق مى كنند و هم در مصاديق امور لذت آور كه هر قدر مال مردم بيشتر به تاراج ببرند و هر قدر سلطه بيشترى بر نفوس مردم پيدا كنند و هر قدر خون مردم را بيشتر بريزند, لذت بيشترى را برده اند; مثل اينكه اگر بر سر شخص در حال خواب برسند, اول او را بيدار مى كنند و بعد او را در حال مقاومت مى كشند تا لذت بيشتر ببرند.
از آنجا كه مردم چنين مدينه اى در يك همبستگى و وحدت در غرض به سر مى برند, كه آن اصل سلطه و غلبه بر ديگران باشد, منبع كثرت آنها در ميزان زيادت و نقصان محبت به غلبه و صور آن است; چه اينكه, بعضى با هدف غلبه و سلطه از طريق شيطنت و كيد و فريب به مقصود مى رسند و بعضى از طريق تحميل كردن بزرگى خود بر ديگران و ستيزه كردن با آنها و نيز آشكارا به نزاع بر خواستن, غلبه را تحصيل مى كنند و بعضى نيز هر دو طريق را انتخاب مى كنند. برخى نيز در غلبه خود, هم از ابزارهاى فيزيكى و هم از طريق فريب و خدعه عمل مى كنند.
1 ـ ويژگى رئيس نظام سياسى مدينه تغلب (سلطه گر)
((رئيس اين جماعت كسى بود كه تدبير او در استعمال ايشان از جهت مقابله و مكر و غدر آوردن به انجاح نزديكتر باشد و دفع تغلب خصمانه از ايشان بهتر تواند كرد))(26)
2 ـ فرهنگ سياسى مردم
نتيجه اينكه, مدينه تغلب از اين حيث كه چه ميزانى از مردم آن در پى غلبه اند و به چه كيفيتى, به سه نوع تقسيم مى گردد; يكى اينكه, همه مردم آن به دنبال غلبه باشند اعم از اينكه روحيه تغلب داشته باشند و يا در پى غلبه يافتن باشند. دوم آنكه, تنها بعضى از آنها به دنبال غلبه باشند و سوم آنكه, تنها رئيس است كه قاهر است و ديگران با هدف تحصيل معاش او را كمك و يارى مى كنند. البته ممكن است اهل مدينه اين تغلب را به جهت تحصيل ضروريات زندگى يا ثروت و يا لذت شهوى و دنيايى و يا رسيدن به كرامات بخواهند كه در اين صورت نيز سه وجه فوق را دارند, يعنى ممكن است همه مردم يا برخى از مردم تغلب را بدين منظور بخواهند و يا ممكن است كه فقط رئيس مدينه بخواهد و بقيه يار و مددكار او باشند.
نيز ممكن است در كنار غلبه, اغراض ديگرى هم ضميمه گردد و بدين جهت به سه صنف تقسيم مى گردند. صنف اول, آنانى هستند كه لذتشان در قهر و غلبه تنها بر ديگران باشد تا به چيزهاى خسيس و كم ارزش دست يابند و چون بر آن دست يابند, بسيارى از آنها ترك مى كنند, نظير آنچه عادت بعضى از اعراب جاهليت بود كه به قبايل ضعيفتر خود حمله ور مى شدند و پس از آنكه اموال آنها را به اندازه نيازشان به يغما مى برند, به جاى خود بر مى گشتند. عوام مردم, به مدح و اكرامشان مى پردازند.
دوم آنكه, قهر و غلبه خود را در طريق تحصيل لذت (اعم از لذت شهوى و لذت حاصل از مإكولات و مشروبات) به كار مى گيرند و اگر به مطلوب خود بدون قهر و غلبه دست يابند, از قوه قاهره خود استفاده نمى كنند.
سوم, قهر و غلبه همراه با كسب منافع باشد; يعنى اينان نفعى را مى خواهند كه از طريق غلبه حاصل شده باشد. بنابراين, اگر كسى به آنان پيشنهاد كند كه آن نفعى كه شما در پى غلبه آن را مى خواهيد, به شما مى دهم يا اگر كسى يا گروهى غير از مغلبين پيشنهاد تإمين نيازهاى آنها را كند, نمى پذيرند و بلكه بر اين شيوه خود مى بالند در اينكه نفع خود را با به كار بردن زور و بازوى خود به دست آورده اند و جهال مردم اينان را بزرگ همت مى دانند و به مدح آنان مى پردازند:
((يكى آنكه, لذت ايشان در قهر تنها بود و مغالبه كنند بر سر چيزهاى خسيس و چون بر آن قادر شوند, بسيار بود كه ترك آن گيرند, چنانكه عادت بعضى از عرب جاهليت بوده است و دوم آنكه, قهر در طريق لذت استعمال كنند و اگر بى قهر مطلوب بيابند, استعمال قهر نكنند و سيم آنكه, قهر با نفع مقارن خواهند و چون نفع از بذل غيرى يا از وجهى ديگر بى قهر بديشان رسد, بدان التفات ننمايند و قبول نكنند و اين قوم خود را بزرگ همتان شمرند و اصحاب رجوليت خوانند))(27)
ز ـ نظام سياسى مدينه احرار (آزادى)
مدينه احرار, اجتماع افرادى را گويند كه در آن هر شخصى, آزاد و ((يله و به حال خود)) واگذار شده است. چنين آزادى به معناى ((رهايى از هر نوع قيد و بندى است كه قواى نفسانى آن را مانع ارضاى اميال خود مى بيند.
دو ديدگاه كلى در مورد معناى آزادى بيان شده است; يكى به معناى ((فقدان مانع)) در مقابل هر نوع عمل و نظر است چنين ديدگاهى اساس ماهيت انسان را دو قوه شهويه و غضبيه همه افكار و اعمال انسانى را ناشى از محركات اين دو قوه در رسيدن به اميالشان مى داند.
اقتضاى چنين ديدگاهى, آن است كه انسان آزاد از هر حد و مرزى باشد و نظامى كه در چنين جامعه ايى شكل مى گيرد, تمام پيكره آن در راستاى فراهم نمودن ايجاد زمينه ها و ايجاد چنين آزادى مى باشد.
ديدگاه ديگر, آن است كه آزادى نه به معناى ((فقدان مانع)); بلكه به معناى ((وجود عوامل پيشرفت, ترقى و تحول)) است. اين ديدگاه انسان را نه چون حيوان بداند كه اساس وجودش قواى شهويه و غضبيه باشد تا تمام استعداد و فعاليتها در رسيدن به اميال آن دو قوه باشد, بلكه موجودى دو بعدى دانسته كه در يك طرف, گرايشات ماورايى معنوى كمال, كمال خواه, غير خواه و خير خواه و... است كه در چار چوب اصول اوليه عملى ثابت انسانى ـ كه ويژگى عموم زمانى و عموم مكانى و بالاخره عموم بشرى دارد ـ و تحت عنوان ((حسن و قبح))هاى عقلى مطرح شده و نگرشها و بينشهاى كمال نگر و حقيقت طلب در چارچوب ((اصول اوليه نظرى)) كه عموم بشرى و عموم تاريخى, يعنى محاليت ((اجتماع و ارتفاع نقيضين)) بوده است و در پى وصول به معارف عاليه و حقه و در نهايت وصول به حقيقت مى باشند و در طرف ديگر, وجود اميال و اغراض حيوانى و شهوى مى باشد كه يك زندگى حيوانى را در يك جهت افقى براى انسان به ارمغان مىآورد.
چنين ديدگاهى براى آزادى, دو طرف قائل است كه يكى, به بندگى و بردگى مى انجامد و ديگرى, به ((يلگى و بى بندوبارى)) و در وسط آن, آزادى به معناى وجود ((عوامل و زمينه هاى رشد و تعالى)) كمالات انسانى در قالب نگرشها و گرايشات كمالى بوده كه انسان را از زندگى حيوانى دور كرده و هر چه بيشتر به زندگى انسانى متعالى نزديك مى سازد.
لازمه چنين آزادى, وجود حدودى است كه از جانب عقل و شرع اعمال شده تا انسان را نه به آنجا رساند كه نتيجه آن, بندگى و بردگى است و نه به آنجا كه نتيجه آن, بى بند و بارى و يلگى است كه نتيجه آن دو, يا اسارت در بند اميال نفسانى خود است و يا اسارت در بند اميال نفسانى ديگران; بلكه آزادى انسان براى بروز و ظهور هر نوع استعداد كمالى مى باشد.
خواجه طوسى آن را چنين تعريف مى كند:
((اجتماعى بود كه هر شخصى در آن اجتماع مطلق و مخلى باشد با نفس خود تا آنچه خواهد كند و اهل اين مدينه متساوى باشند و يكى را بر ديگرى, مزيد فضلى تصور نكند))(29)
آنچه در اين نظام سياسى و اجتماعى ارزش تلقى مى شود و بر پايه آن در ابعاد مختلف فرهنگى اقتصادى و اجتماعى سياستگذارى صورت مى گيرد, ((حريت و آزاد بودن)) است و افعال و افكار بر آن اساس ارزيابى مى شوند. بنابراين ملاك برخوردارى از ارزش بيشتر, حريت بيشتر است:
((تفوق نبود ميان ايشان الا سببى كه مزيد حريت بود))(30)
وجود آزادى مطلق و يلگى و بى بند و بارى در ميان اين نظام و مردم آن قدرت تحمل افراد را در عمل و نظر نسبت به يكديگر افزايش داده و دواعى و همتهاى گوناگون و شهوات زياد در جهات مختلف را در پى دارد و به درجات مختلف رشد يافته و گوناگون گشته اند به طورى كه قابل حصر نبوده و قابل شمارش نمى باشند.
((در اين مدينه اختلاف بسيار و ه'مم مختلف و شهوات متفرق حادث شود, چندان كه در حصر و عد متجاوز بود))(31)
گروهها و احزاب
وجود گرايشات مختلف و بينشهاى گوناگون و نبود غرض و غايت واحد, موجب گشته است كه در اين مدينه, گروهها و طوايف متفاوت از هم پيدا شوند كه هر يك داراى انگيزه و دواعى مختلف مى باشند كه بعضى از آنها در غرض و غايت خود تشابهاتى هم با يكديگر داشته و بعضى نيز كاملا با هم متباين هستند:
((اهل اين مدينه طوايف گردند, بعضى متشابه و بعضى متباين))(32)
از ويژگى چنين نظامى آن است كه تمامى اخلاق و رفتارها, افكار و اعمال و اغراض و دواعى كه در مردم نظامات و اجتماعات ديگر در انواع مدن جاهله موجود بود, در اينجا نيز يافت مى شود و فرق نمى كند كه آن افعال و اغراض شريف باشند يا پست, بنابراين, چنين مدينه ايى طوايف بسيار زيادى را در دل خود جاى داده است و هر طايفه براى خود رئيسى و روابط خاص سياسى اجتماعى دارند.
رابطه دولت و مردم
در اين نظام برخلاف نظامات ديگر كه در آنها روسا بودند كه بر مردم غلبه و سلطه و آمريت داشتند, مردم بر روسا غالبند; چرا كه در اينجا روسا بايد آنگونه عمل كنند كه مردم مى خواهند نه آنكه روسا خود هر چه بخواهند انجام دهند. البته بايد گفت كه به دليل كثرت دواعى و اغراض در افعال و افكار و ايجاد طوايف متفاوت و متنوع, در واقع ميان آنان رئيس خاصى وجود ندارد; زيرا كه هر كس مى تواند براى خود رئيس باشد, الا اينكه همه مردم به يك چيز بهاى زيادى مى دهند و آن ((حريت)) است. بنابراين هر كس كه در حريت مردم بيشتر بكوشد و آنان را بيشتر به خود واگذارد تا آزاد مطلق باشند و هر چه را بخواهند, انجام داده و آنان را از تعرض دشمنان باز دارد و در اميال شهوى خود به قدر نياز آزادشان گذارد, چنين كسى نزد مردم از بيشترين محبوبيت برخوردار است:
((هر طايفه ايى را رئيسى بود و جمهور اهل مدينه بر روسا غالب باشند, چه روسا را آن بايد كرد كه ايشان خواهند و اگر تإمل كرده شود ميان ايشان نه رئيس بود و نه مرووس, الا اينكه محمودترين كس به نزديك ايشان, كسى بود كه در حريت جماعت كوشد و ايشان را با خود گذارد و از اعدا نگاه دارد, و در شهوات خود بر قدر ضرورت اقتصار كند.))(33)
وجه تمايز اساسى كه اين نظام بانظامات ديگر دارد, آن است كه تمامى اغراضى كه ديگر نظامات جاهلى با انواع مختلف دارند, در اين نظام در زيادترين مقدار آن عملى مى شوند; لذا صورتهاى مختلفى به خود مى گيرد و ماهيت بسيار متفاوتى از نظامات ديگر جاهلى و غير جاهلى پيدا مى كند. در اين نظام, هر كس با هرنيتى و غرضى كه دارد, مى تواند تابعيت كسب كند و چون چنين است, امم و طوايف مختلفى را در خود جا مى دهد و نيز در فاصله كمى بزرگ مى شود و در دل خود مدن مختلفى در صورت و سيرت و با افكار و عقايد گوناگون ايجاد مى كند, در اين نظام افراد و گروهها ياران خود را شناسايى كرده و حول اغراض خود, جمع مى شوند:
((جملگى اغراض جاهليت كه بر شمرديم در اين مدينه معجب ترين مدن جاهليت بود و مانند جامه وشى به تماثيل و اصباغ متلون آراسته باشد و همه كس مقام آنجا دوست دارد; چه, هر كسى به هوا و غرض خود تواند رسيد و از اين جهت امم و طوايف روى بدين مدينه نهند و در كمتر مدتى انبوه شود و توالد و تناسل بسيار پديد آيد و اولاد مختلف باشند در فطرت و تربيت, پس در يك مدينه, مدينه هاى بسيار حادث شود كه آن را از يكديگر متميز نتوان كرد.))(34)
وجود ويژگيهاى فوق در اين نظام, موجب مى شود كه فضلا نتواند در اين نظام رياست كنند; چرا كه اگر رئيس فاضلى به رياست آن برسد, يا خلعش مى كنند و يا وى را مى كشند و يا رياست او زود متزلزل و مضطرب مى شود و در مقابل او, رياست غير فاضل را كه از عمر بيشترى برخوردار است, پديد مىآورند, چه اينكه در نظامات غير جاهله غير فاضله نيز نظير نظام سياسى جاهله از رياست شخص فاضل استقبالى نمى شود و او را تمكين نمى كنند.(35)
به عقيده محقق طوسى, انشإ و امكان ايجاد مدينه فاضله از ميان مدن جاهله كه فضلا بر آنها حكومت كنند و نظام سياسى فاضله را تشكيل دهند, در نظام سياسى ضروريه و جماعيه (احرار) آسانتر است و امكان تحقق آن بيشتر مى باشد.(36)
اين دو نظام در وجود روحيه و هدف غلبه يافتن بر ديگران در ميان اجتماع كامله و تشكيل نظام سياسى با آن و نيز اغراض ديگر در تإمين ضروريات و تحصيل ثروت و لذت و كرامت در اين امر مشتركند. نفوس افراد چنين اجتماعاتى دچار قساوت قلب و گناه و ظلم و تجاوز و فرار از مرگ دچار شده اند و بدنهايشان نيز به سلاح و صناعت آن ـ البته با شدت و ضعف ـ انس گرفته است.
نتيجه گيرى:
در نظام سياسى فاضله, تمام تدابير و سياستهاى فرهنگى و سياسى و اجتماعى و اجراى آنها و نهادهاى مربوطه در مقام فراهم آوردن خيرات و اشاعه آنهاست. رئيس و حاكم و مقتداى چنين مدينه ايى, كسى است كه داراى قوه تمييز و ادراك قوى از مفاهيم و معقولات سياسى و غير سياسى در حكمت نظرى و عملى مى باشد, وى بر اساس تنظيم امور جامعه و رعايت عدالت نسبت به طوايف و گروههاى مختلف, هر فرد و گروه و طايفه ايى را در محل و موضع خود جاى مى دهد; به طورى كه شإن و جايگاه هر يك از آنها براى خود و ديگران روشن است و وجه تمايز مردم مدينه فاضله يا غير فاضله در همين است كه در مدينه فاضله هر كس در جايگاه خود قرار دارد و در مقام پيروى از رئيس خود قرار گرفته و هيچ گونه تعصب و تعاندى با يكديگر ندارند; بلكه در تعاون با يكديگر به سر مى برند; در حالى كه در نظامات سياسى غير فاضله چنين نيست. نهادهاى اساسى نظام سياسى فاضله به قرار زير هستند:
الف ـ نهاد رهبرى كه متكفل تدبير مدينه مى باشد و افراد آن از فضلا و حكما مى باشند.
ب ـ نهاد فرهنگيان و مبلغان كه متكفل فرهنگ سازى و رشد فرهنگى و دينى مردم مى باشند.
ج ـ نهاد كارگزاران كه حافظ و مجرى قوانين عادله در ميان مردم هستند.
د ـ نهاد نظاميان كه حافظ و تإمين كننده امنيت و حراست از مدينه و اهل آن هستند.
ه ـ اقتصاديون كه متكفل تإمين نيازهاى مالى و غذايى ديگر اصناف مى باشند.
نظام و سازمان مشاغل در اين نظام, بر اساس عدالتى است كه بايد بر تمامى تصميمات و سياستها و اقدامات سايه بيفكند تا هر شخصى حقيقى و حقوقى در جاى خود قرار گيرد و به گونه اى به تنظيم مقررات و قوانين پرداخته و پشتوانه اجرايى براى آنها ترسيم شود كه كسى نتواند از مرتبه خود تجاوز كند.
معيار مشاغل نيز بر اساس استعدادها و توانمندىهاى افراد است و نه روابط خويشاوندى و آنچه كه در مدن غيرفاضله صورت مى گيرد و لازمه آن, اين است كه يك شخص داراى شغل واحد بوده و به صناعات مختلف مشغول نگردد.
به ازاى دورى از شناخت و معرفت حق و عمل به آن, نظامات غيرفاضله ايى پيدا مى شوند كه بسته به نوع انحرافشان, به انواع متعددى تقسيم مى شوند;
الف ـ نظام سياسى جاهله: مردم چنين نظامى توان به كارگيرى قوه عاقله را در ادراك معارف ندارند و منبع معرفت آنان,, موهومات و متخيلات است و افعالشان نيز بر اساس تحريك قواى شهويه و غضبيه است. رياست چنين نظامى به عهده كسى است كه مردم را به سوى معارف موهومى رهنمون كند, تمدنى كه در اين نظام شكل مى گيرد, بر اساس يافته هاى موهومى است.
ب ـ نظام سياسى فاسقه: اگر چه مردم در چنين نظامى, توان درك معارف حق و خيرات را بر اساس ادراك قوه نطقى خود دارند; اما نه تنها از آن استفاده نمى كنند; بلكه موهومات و متخيلات نيز در معارف آنها زياد است. سياستها, نهادها و سازمانهايى هم كه شكل مى گيرد, در راستاى تإمين چنين معارفى بوده و سرانجام آنها نيل به افعال جاهليت مى باشد. رياست چنين نظامى, سياست قبول مردم را پيشه خود مى كند و مردم نيز كسى را مى خواهند كه اغراضشان را تإمين كند.
ج ـ نظام سياسى ضاله: در اين نظام, مردم در تخيلات خود فرو رفته اند و تمدنى مى سازند كه معرفت متخيلات خود باشد و سياست آن تحصيل كننده متخيلات آنان است و رياست آن نيز مجرى چنين سياستى است.
هر يك از نظامات فوق خود به انواع نظامات سياسى ضروريه, ثروت طلب, لذت طلب, اعتبار طلب, سلطه گر و آزاد و رها شده متنوع مى شوند كه بسته به اغراض مردمشان, سياستها و رياستهاى بسيار متفاوتى دارند.
پایان.
پي نوشت :
21 ـ همان ص 291.
22 ـ همان.
23 ـ همان, ص 291.
24 ـ همان, ص 292.
25 ـ همان, ص 293.
26 ـ همان, ص 294.
27 ـ همان, ص 295.
28 ـ همان, ص 296.
29 ـ همان.
30 ـ همان.
31 ـ همان.
32 ـ همان.
33 ـ همان, ص 297.
34 ـ همان, ص 297.
35 ـ همان, ص 298.
36 ـ همان.
/س
