پنج اصل و منشور اخلاقی ارتباط انسان با دیگران

آیین مقدس اسلام از چنان جامعیت و اتقانی برخوردار است که برای تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان  برنامه دقیق و علمی دارد، به طوری که رعایت آن ضامن سلامت و سعادت بشریت به شمار می آید و آداب و اخلاق اجتماعی آن ارتباط مستقیمی با بهداشت و سلامت روح و جسم داشته به طوری که بی اعتنایی به آن می تواند تبعات جبران ناپذیری را برای انسان به دنبال داشته باشد.
 

همان طور که در مقدمه نیز بیان شد آموزه های دینی و اسلامی برای تمام ابعاد زندگی انسان برنامه ی مشخصی را تعریف کرده است. در یک تقسیم بندی کلی می توان ابعاد تربیتی آموزه های دینی را در سه حوزه مختلف همچون ارتباط انسان با خود، ارتباط انسان با خدا، ارتباط انسان با دیگران برشمرد، هر یک از این سه حوزه دارای قوانین تعریف شده و مرزهای اصولی و دقیقی است که انسان نباید آن مرزها را تخریب نماید؛ چرا که تبعات آن می تواند جبران ناپذیر باشد، در این نوشتار سعی داریم به مرزهای مشخص و حریم هایی که اخلاق و فرهنگ اسلامی در حوزه ی ارتباط انسان با دیگران دارد اشاره کنیم، موضوعی که در قالب اخلاق و مدیریت اجتماعی قابل طرح و گفتگو است.
 

در فرهنگ و اخلاق اسلامی تقوا یک اهرم بازدارنده است که انسان را از ارتکاب به افعال زشت و پست باز می دارد، و شتاب دهنده به سوی خوبی ها است. خدای متعال در آیات فراوانی از قرآن کریم لزوم تقوا مداری را در زندگی متذکر شده و همگان را به بهره مندی از این عنصر ارزشمند در زندگی ترغیب کرده است، به طوری که در یک آیه بسیار زیبا در قالب مثال بهترین لباس را برای انسان تقوا معرفی می نماید:«یا بَنی‏آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُواری سَوْآتِکُمْ وَ ریشاً وَ لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ؛[1] اى فرزندان آدم! لباسى براى شما فرستادیم که اندام شما را مى‏پوشاند و مایه زینت شماست؛ اما لباس پرهیزگارى بهتر است! اینها (همه) از آیات خداست، تا متذکّر (نعمتهاى او) شوند!»، اگر انسان در روابط اجتماعی خود لباس تقوا را بر تن داشته باشد، از بسیاری از آسیب های پیش رو خود در امان خواهد بود، همان گونه که لباس های مادی وظیفه حفاظت انسان را در برابر گرما و سرما برعهده دارند، انسان های تقوا مدار در زندگی عنان و کنترل زندگی فردی و اجتماعی خود را بر محور عقلانیت و دیانت مدیریت می کنند، به طوری که هیچ گاه از قوانین شرعی و عقلانی پای خود را فراتر نمی نهند، همین امر موجب نجات آنها در بسیاری از مهلکه های اجتماعی می شود.
از جمله اصول مهم قرآنی که افراد در روابط اجتماعی خود باید از آن بهره بجویند، اصل حیا و عفت است. حیا نیز همانند عنصر تقوا و عدالت شاخصی بازدارنده است به طوری که انسان را از ارتکاب امور زشت و ناپسند باز می دارد،

اصل مهم قرآنی دیگری که انسان در مدیریت و رفتار اجتماعی خود باید به آن پایبند باشد، اصل عدالت و رعایت حقوق دیگران است، عدالت یکی از شاخص های مهم قرآنی است که بیشترین قرابت و نزدیکی را با تقوا و پارسایی دارد.[2] برخلاف مکتب های سود گرا و لذت گرا،آیین مقدس اسلام بر مدار عدالت ورزی در زندگی بنا شده است. هیچ انسانی در زندگی و روابط اجتماعی خود حق ندارد به دیگران ظلم نماید، و یا اینکه سایرین را در بند و استثمار خود قرار دهد، انسان هایی که هیچ گونه همخوانی با عدالت مداری ندارند، در دام انواع ظلم های فردی و اجتماعی گرفتار می شوند و دیگران را با آتش بی اخلاقی و زیاده خواهی های خود رنج می دهند، از جمله مصادیق ظلم و بی عدالتی در روابط اجتماعی، می توان به تجاوز به حقوق دیگران اشاره کرده که خود دارای انوع مختلفی است.
 

از جمله اصول مهم قرآنی که افراد در روابط اجتماعی خود باید از آن بهره بجویند، اصل حیا و عفت است. حیا نیز همانند عنصر تقوا و عدالت شاخصی بازدارنده است به طوری که انسان را از ارتکاب امور زشت و ناپسند باز می دارد، خدای متعال در قرآن کریم برای معرفی این شاخص دینی برخی از اشخاص شاخصی را که از این عنصر اخلاقی در زندگی بهره مند بوده اند را به بزرگی یاد کرده و به نوعی همگان را به الگو گرفتن از این اشخاص و بکار گیری این شاخص ها در روابط اجتماعی ترغیب نموده است، یکی از الگوی های قرآنی، دختران حضرت شعیب هستند که خدای متعال در قرآن کریم این چنین از آنها یاد می کند: «فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشی‏ عَلَى اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبی‏ یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ؛[3] ناگهان یکى از آن دو (زن) به سراغ او آمد در حالى که با نهایت حیا گام برمى‏داشت، گفت: «پدرم از تو دعوت مى‏کند تا مزد آب دادن (به گوسفندان) را که براى ما انجام دادى به تو بپردازد.» هنگامى که موسى نزد او [شعیب‏] آمد و سرگذشت خود را شرح داد، گفت: «نترس، از قوم ظالم نجات یافتى!»، حیا در فرهنگ و اندیشه اسلامی دارای انواع و اقسام مختلفی است ولی یکی از مهمترین آنها حیا و عفت جنسی است که خدای متعال در قرآن کریم افرادی را که دسترسی و امکان ازدواج ندارند را به بهره گیری از آن امر کرده است: «وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدُونَ نِکاحاً حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛[4] و کسانى که امکانى براى ازدواج نمى‏یابند، باید پاکدامنى پیشه کنند تا خداوند از فضل خود آنان را بى‏نیاز گرداند.»
 

اصل احسان نیز یکی از زیبایی های برجسته آیین مقدس اسلام است، که در راستای اصول ذکر شده قبلی قرار دارد، با این تفاوت که در احسان و نیکو کاری انسان مؤمن نه تنها سعی می کند که حقوق دیگران را رعایت نماید و به آنها ظلم و تجاوز نکند، بلکه پا را فراتر می نهد و به نوعی انسان دوستی و مهروزی را به نمایش می گذارد.«الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛[5] همان ها که در توانگرى و تنگدستى، انفاق مى‏کنند؛ و خشم خود را فرو مى‏برند؛ و از خطاى مردم درمى‏گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد.»
 

اصل پنجم به عنوان موتور پیشران و حرکت دهنده ی اصول قبلی به حساب می آید، چرا که تا انسان خود را در قبال دیگران مسئول و وظیفه مدار نبیند نمی تواند در جهت خیر رسانی و پرهیز از آزار و اذیت آنها اقدام نماید، آیین مقدس اسلام دینی اجتماعی است، که همه افراد می بایست وظایف هدایت گری و امداد رسانی به دیگران را به نحو احسن انجام دهند؛ کما اینکه آموزه های دینی این آیین وحیانی پیروان خود را این چنین رهنمود ساخته است: «کُلُّکُمْ راعٍ و کلُّکُم مسؤول عن رعیَّته‏؛[6]همه شما مسؤولیّت دارید و همگى درباره کسانى که زیر سلطه شما هستند، مورد سؤال قرار خواهید گرفت.»

سخن آخر: بسیاری از گرفتاری ها و آسیب های اجتماعی که در جوامع انسانی مشاهده می شود به خاطر نادیده گرفتن اصول مهم قرآنی و اسلامی است، چرا که اگر این اصول به طور صحیح و اصولی در جوامع نهادینه می شد، هیچ گاه انسان شاهد ناهنجاری های اجتماعی نبود.
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه اعراف، آیه 26.
[2]. سوره مبارکه مائده، آیه 8. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى»
[3]. سوره مبارکه قصص، آیه 25.
[4]. سوره مبارکه نور، آیه 33.
[5]. سوره مبارکه آل عمران، آیه 134.
[6]. کشف المحجة لثمرة المهجة، ص88.