فراتر از شكاف ديجيتالي

فراتر از شكاف ديجيتالي: آماده‌سازي اينترنت براي ديالوگ بين فرهنگي ( Beyond the Digital Divide:Harnessing the Internet for Cross-Cultural Dialogue )
آلن كاوسان ماهيت شكاف ديجيتالي را تشريح مي كند و درخصوص اينكه چگونه پتانسيل اينترنت مي تواند در حوزه آموزش و ارتباطات بين فرهنگي ميان نيمكره شمالي و جنوبي از قوه به فعل درآيد به بحث و بررسي مي پردازد.

مقدمه.شكاف ديجيتالي

در مدت ده سال گذشته اصطلاح "شكاف ديجيتالي" به روشي مشابه براي بيان تغييرات گسترده در دسترسي به فناوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات در سراسر جهان تبديل شده است.شايد در مورد معناي اين اصطلاح، و شاخصه‌هاي ترسيم آن هنوز اختلاف‌نظر وجود داشته باشد، اما شكي وجود ندارد كه كشورهاي در حال توسعه، و خاصه آفريقا، بسيار از كشورهاي صنعتي در استفاده از فناوري‌هاي ديجيتالي، خاصه اينترنت عقب مانده‌اند.نکته مهم در گزارشات اوليه مربوط به شکاف ديجيتالي، نابراري در توزيع و دسترسي به ساختارهاي فناوري بود.بسياري از كشورهاي آفريقايي به منظور توسعه اقتصادي و گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات و کم کردن اين شکاف، اقدام به طرح استراتژي‌هاي مختلفي كرده‌اند.اين استراتژي‌ها در كل بر تحولات بنيادين تأكيد دارند: براي مثال، سياست‌هاي آموزشي، بر امكانات سخت‌افزاري مبتني است و چندان توجهي به مسائل مربوط به نحوه استفاده از فناوري ندارند.
عمده‌ترين تلاش جهت سنجش شكاف ديجيتالي توسط يونسكو و در قالب شبكه اوربيكام صورت گرفته است.اين پژوهش از حد يك تعريف مختصر از شكاف ديجيتالي فراتر رفته تا دستاوردهاي آموزشي و نيز استفاده از فناوري را مورد بررسي قرار دهد.اين پژوهش مفهوم »دولت اطلاعاتي» را ساخته كه مجموعه‌اي است از شبكه‌هاي اطلاعاتي، آموزش و مهارت‌ها، و به طور فشرده استفاده از فناوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات را در خود دارد.اين پژوهش، بر داده‌هاي سال 2001 مبتني است، و نشان مي‌دهد كه كشور سوئد با امتياز 5/230 و كشور چاد با امتياز 2/5 به ترتيب از لحاظ توسعه و كيفيت دولت اطلاعاتي بيشتر و كمترين‌اند.هنگامي كه شبكه‌هاي فيزيكي (يعني طيف امكانات زيرساختي) را به تنهايي مورد ارزيابي قراردهيم، در مي‌يابيم كه در اين صورت تفاوت بين توسعه‌يافته‌ترين و عقب‌‌افتاده‌ترين كشور بهتر مشخص مي‌شود تا اينكه بخواهيم براساس نمايه كلي دولت اطلاعاتي اين تفاوت را تشخيص دهيم.در مقايسه با کشور ميانمار با امتياز 0.8 که عقب مانده ترين کشور است، کشور هلند با امتياز 378.9 توسعه يافته ترين شبکه ها را در اختيار دارد.

شكاف فرهنگي

اين طبقه‌بندي‌ها به ما در فهم يك رابطه كلي بين توسعه اقتصادي و گسترش فناوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات كمك مي‌كنند، آنها فاصله‌اي را پوشش مي‌دهند كه محتواي آن به مرحله ارتباطات رسيده و اين فاصله در شكاف يكساني ميان رسانه‌ها و توليد‌كننده‌هاي محتوا و مصرف‌كنندگان رسانه‌ها نمود مي‌كند و اين روند توسط سازمان‌هاي كشورهاي شمالي تحت سيطره در آمده است.موضوعات مرجع ويژه مصرف‌كنندگان كه در كشورهاي جنوبي، به واسطه تلفيق لوگوها و تبليغات به روز شده است، در جهان صنعتي تبيين شده، و مفهوم اولويت فرهنگي را دوچندان نموده و محصولات محلي را از ارزش ساقط كرده است.رسانه‌هاي جمعي سنتي- كه اكنون توسط فرستنده‌هاي ماهواره‌اي تقويت‌ شده‌اند- بر برنامه مادي متكي‌اند كه تنها در كشورهاي شمالي- مركزي يافت مي‌شود و توسط شمار اندكي از سازمان‌هاي رسانه‌اي توليد مي‌شود.در دوره پيشاديجيتالي اين عدم تعادل در تماس‌هاي جنجالي در اواخر دهه 1970 براي كسب اطلاعات جديد مشهود بود، اما ثروت و دسترسي رسانه‌هاي غربي به جهان چونان بود كه تازه‌واردين ديگر جرأت رقابت نداشتند.
لذا حتي قبل از ورود رسانه‌هاي ديجيتالي در دهه 1990 يك »شكاف آنالوگي» مشخص بر حسب توليد محتوا و دسترسي به فناوري‌هاي رسانه‌اي »قديمي» نظير راديو، تلويزيون و تلفن وجود داشت.افزون بر نابرابري در دسترسي (يعني دسترسي در مصرف) نابرابري هاي ساختاري در توليد وجود داشت، و برسرجاي خود باقي بود كه به موجب سازمان هاي رسانه اي غربي به تسلط بر مبادلات برنامه هاي خبري، تلويزيوني و فيلم ها در سطح جهان ادامه دهند.با اين روند شكاف ديجيتالي چيز جديدي نيست، با اين وجود اين اصطلاح معنايي نمادين نيز پيدا كرد و در بافت فناوري‌هاي جديد كار خود را آغاز كرد كه بارقه مباحثات اخير را درخصوص نظم اطلاعات جديد فرونشاند.پرسيدن اين سؤال ضروري است كه آيا فناوري‌هاي ديجيتالي با نمونه‌هاي مشابه متفاوتند [و اگر آري] چگونه؟ ديگر اينكه آيا گسترش سريع اينترنت اختلاف به وجود مي آورد يا خير؟

پتانسيل رسانه‌هاي ديجيتالي

[توزيع] نابرابرانه رسانه‌ها در دوره ي مشابه كه غلبه خبرهاي كليشه‌اي و ارزش‌هاي خبري كه به نژاد پرستي در اين قاره بحران زده منجر شد، تأثيرات جنگ، قحطي و بيماري همگي عوامل و نشانه‌هاي توزيع ناعادلانه رسانه‌ها در آفريقا بودند.شاخص هاي رسانه هاي ديجيتالي – و بويژه اينترنت- به گونه اي مي باشند كه اين نمايه ها مي توانند در مسيري كه اين شاخص ها در حوزه آنالوگ غيرممكن بودند، به چالش كشيده شود.دو مشخصه مهم فناوري‌هاي ديجيتالي توان تحول آن را افزايش مي دهند.سيستم‌هاي پخش آنالوگ توسط تحريم‌ها و مقررات عمدتاً ممنوع مي‌شوند، حال آنكه ظرفيت فوق‌العاده اينترنت فضاي كافي را براي شنيدن آراء مختلف فراهم مي‌كند.براي مثال، موتور جستجوگر گوگل، اكنون نمايه‌اي بالغ بر هشت ميليارد صفحه وب دارد.پروژه تحقيقاتي در دانشگاه كاليفرنيا واقع در بركلي تخمين مي زند كه هر ساله اطلاعات جديد معادل با 37000 كتابخانه كه برابر با اندازه كتابخانه كنگره ايالات متحده مي باشد توليد مي شود.بيش از 19 درصد از اين اطلاعات جديد به صورت ديجيتالي؛ و يك دهم از يك درصد از اين اطلاعات جديد به صورت مكتوب ذخيره مي شود .
دومين مشخصه كاستن شديد موانع مالي است.اين عوامل روي هم رفته امكاني براي دموكراتيزه كردن رسانه‌ها فراهم مي‌كنند، و متعاقب آن براي اولين بار موجب برابري نرخ مبادله [ارز] بين شمال و جنوب مي‌شوند.معمولاً مفاهيم دموكراسي الكترونيكي به تجربيات مربوط به سيستم‌هاي رأي‌گيري الكترونيكي يا دسترسي وسيع‌تر به دولت از طريق رسانه‌هاي الكترونيكي محدود مي‌شود.اما، در اين بافت، برايندهاي دموكراتيك دستامد دسترسي گسترده‌تر به ابزارهاي ارتباطي است كه نظارت انحصار طلبانه ي رسانه‌هاي رسمي را به چالش مي‌كشند.
اينترنت در تكامل فناوري رسانه‌اي تحولي كيفي ايجاد مي‌كند آنچنان كه رسانه‌هاي جمعي موجود را در پروتكل‌هاي تکنولوژيک همسان جذب مي‌كند- يعني همه را از طريق يك وسيله قابل دسترسي مي‌كند.لذا، نظر به پهناي باند، يك كامپيوتر معمولي كه به اينترنت وصل است مي‌تواند يك كتاب يا روزنامه، گيرنده راديو، دستگاه تلويزيون و تلفن (با قابليت تصويري) باشد.اما فناوري اينترنت چيزي بيش از يك دسترسي صرف به نسخه هاي ديجيتالي فناوري‌هاي رسانه‌اي موجود است.اينترنت ابزاري كاملاً جديد ارتباطي ـ يعني ايميل الكترونيكي ـ را ايجاد كرده كه، به همراه پيام‌هايي كه با تلفن همراه مي‌توان ارسال كرد، به شدت كنش ارتباطي افراد و سازمان‌ها را متحول كرده است.ظرفيت فناوري ديجيتالي در راستاي انتقال رسانه هاي موجود –گواه بر تحت الشعاع قرار دادن تلويزيون آنالوگ توسط تلويزيون ديجيتالي است كه در خلال جهان صنعتي بوقوع پيوست است، مي باشد-عامل نيرومندي براي انتشار و اشاعه هرچه سريعتر فناوري مي باشد.هنگامي كه رسانه ها ديجيتالي شدند مي توانند در قلمرو اينترنت قرار گيرند؛ و زمانيكه سيطره اينترنت به عنوان حامل رسانه ها گسترش يافت، امكانات ويژه تازه واردين و حتي افرادي كه به توليد كنندگان اطلاعات بدل گشتند، دو چندان گشت.
در دنياي آنالوگ افزايش تعداد افرادي كه به گيرنده هاي راديو، تلويزيون دسترسي دارند، بيانگر رشد روزافرون مخاطب‌هاي رسانه‌هاي جمعي و مخاطب‌هاي مبلغان است.در دنياي ديجيتالي افزايش تعداد افرادي كه به شبكه دسترسي دارند بيانگر چيزي بيش از اين است: دنياي ديجيتالي ظرفيت روزافزوني براي ايجاد اشكال جديد ارتباطي و نيز ايجاد محتوا و مطالب جديد دارد.
لذا مهمترين ويژگي اينترنت برحسب دلالت بر عدم تعادل فرهنگي ميان كشورهاي شمال و جنوب، عامل باالقوه اي براي توليد رسانه ها و استفاده از آن است.تمام رسانه‌هاي پيشين يك به چند (مثل روزنامه‌ها، راديو و تلويزيون) و يا يك به يك (مثل تلفن) بوده‌اند.رسانه هاي يک به چند به واسطه مقررات سخت دولتي، يا موانع حاد مالي، يا به واسطه هر دو موارد، مشخص مي شوند.در مقابل اينترنت وسيله ارتباطي يك به چندي است كه موانع بسيار كمي بر سر راه ورود به آن وجود دارد و نظارت و تنظيم آن اگر نگوييم غيرممكن است، دست كم دشوار مي باشد.كاربر با وجود يك كامپيوتر دست دوم و يك نرم‌افزار رايگان مي تواند در اينترنت با 6 ميليارد نفر ارتباط يابد آنهم با هزينه‌اي كمتر از 500دلار.
برخي از موفق‌ترين تجارت‌ها در اينترنت يکي از شاخصه هاي بنيادي آن را به دست آورده است.در اقتصاد سنتي افراد مجبور بودند براي كسب سود در پي بازارهاي بزرگ باشند، اما در اقتصاد اينترنتي تاجران موفق آن‌لاين، نظير آمازون (همراه با برنامه جانبي اش) و اي بي دريافت‌اند كه سود در ايجاد بازارهاي كوچك و کوچک تر است و در اين بازارها ميليون ها فروشنده در پي يافتن راهي براي جدا نمودن بخشي از درآمد حاصل از هر معامله هستند.شاخصه هاي اينترنت اين امكان را فراهم مي‌كند كه ميليون‌ها نفر در سراسر جهان به صورت ارتباطات يك به يك يا يك به چند بازارهاي كوچكي را با هزينه كم ايجاد كنند.

انجمن‌‌هاي اطلاعاتي و خود نمودي (معرفي خود)

دليل شهرت آمازون و اي بي موفقيت آنها در بكارگيري كارايي اينترنت در الگوهاي تجاري‌شان بوده است.در انجمن‌هاي اطلاعاتي كه اينترنت ايجاد كرده است اگرچه اين روند كمتر مشهود است، اما آنچه از نقطه نظر استدلالي حائز اهميت است، اين است که گسترش فوق العاده جوامع اطلاعاتي خاص مرهون اينترنت است.صدها و هزاران گروه ويژه از طريق بكارگيري ايميل، بوردهاي خبري، بلاگ ها (وبلاگ‌ها و مجلات شخصي) و اتاق‌هاي چت پديد آمده‌اند.توسعه ناهمگون اينترنت به اين معنا است كه تا كنون اين جوامع اطلاعاتي جديد در جهان صنعتي بيشتر نمايانگر منافع مي باشند، در حالي كه توسعه دسترسي به اينترنت در كشورهاي جنوبي سرآغازي براي تغيير اين روند مي باشد.
اين ويژگي و شاخص هاي اينترنت افقي از آغاز ايجاد محتوا را بر گروه بيشتري از كاربران نسبت به قبل گشوده است- يعني ساكنان كشورهاي در حال توسعه و كشورهاي صنعتي.با گذار از رسانه هاي جمعي و ارتباط مستقيم با ديگران، اين امكان بوجود آمده است كه كاربران خود را نمود دهند.اما بين ظرفيت فناوري و شرايط عيني که اين ظرفيت و توانايي را مشخص مي کند فرسنگ ها فاصله است.در مقاله حاضر بررسي مي‌كنيم كه چگونه اين پتانسيل اينترنت را مي‌توان در حوزه آموزش و ارتباطات درون فرهنگي بين شمال و جنوب بكار گرفت و آن را درك كرد.
اما، پيش از هر چيز، لازم به ذكر است كه آموزش به جاي آنكه در اقتباس فناوري‌هاي جديد پيش قدم و رهبر باشد، از همه عقب‌تر است.با نگاه به گسترش فناوري هاي ديجيتالي جديد در قاره آفريقا مشهود است كه قالب فناوري هاي موجود توسط بخش خصوصي راه اندازي شده، و بيشتر توسط ارتباطات نامنظم دولتي تسهيل شده اند تا سطوح عالي ابتكارات و استراتژيها .
بكارگيري اينترنت و فناوري‌هاي وب به مثابه ابزارهاي خلاق در امر آموزش نشانگر گذر از رويكردهاي كهنه به سوي رويكردهاي كامپيوتري است كه همانند ماشين آموزش عمل مي‌كنند و معلمان در اين وسيله ترس خود را در مورد از بين بردن خلاقيت ابراز مي‌كنند يعني معلمان معتقدند كه كامپيوتر خلاقيت را از ميان مي‌برد . كامپيوترها به مثابه ابزارهاي توليد محتوا و خلاقيت‌ و ارتباطات با گروه‌ها امكان همكاري و تبادل اطلاعات را مي‌دهند كه در سايه آن مهارت‌هاي اجتماعي و يادگيري افراد بالا مي‌رود.
اولين مشكل در بكارگيري اين ديدگاه، نابرابري‌هاي ساختاري است كه علت آن تعاريف محدود از شكاف ديجيتالي است. مدارس جنوب از دسترسي به اينترنت محروم‌اند و اين در حالي است كه دسترسي به اينترنت در مدارس كشورهاي صنعتي يك امر معمولي است.عمده‌ اين قضيه از آن روست كه قيمت دسترسي به اينترنت از ماهواره بسيار گران است: ماهانه براي ارتباط VSAT 450دلار و براي ارتباط mb/s نيز ماهانه 128 دلار است كه تقريباً40 برابر هزينه استفاده از فناوري باندپهن ADSL در كشورهاي صنعتي است.با درنظرگرفتن اختلافات موجود در سرانه سود ناخالص ملي ، در شرايط واقعي هزينه دسترسي به اينترنت 600 برار پرهزينه تر از اتصال به پهناي باند در قاره آفريقا در مقايسه با كشورهاي عضو توسعه اقتصادي مي باشد
حتي در مدارس آفريقايي كه بچه‌ها در آزمايشگاه‌ها به كامپيوتر و شبكه دسترسي دارند-و در واقع جزو مدارس راهنمايي تيزهوشان به شمار مي روند-بسياري از آنها در مورد نصب و به كارگيري آن تقريباً هيچ نمي‌دانند.كامپيوترها صرفاً به برنامه‌ها و واحدهاي درسي فناوري اطلاعات محدود شده است، و يادگيري آن به يك حرفه تبديل شده است.تنها تعداد اندكي از معلماني كه در حوزه فناوري اطلاعات تخصص دارند، از كامپيوتر و شبكه سردرمي‌آورند.بكارگيري ظرفيت و توان شبكه در تمام ارتباطات مستلزم تحول در فهم ايده ارتباطات فعال و بكارگيري فناوري است: در واقع اين امر مستلزم حركت از ادبيات كامپيوتري-توانايي در استفاده از كامپيوتر-به سوي ادبيات شبكه‌اي-با داشتن ظرفيت براي استفاده از شبكه هاي الكترونيكي به منظور دسترسي به منابع، ايجاد منابع ديجيتالي و ارتباط با ديگران است .
خلاقيت و ارتباطات براي فهم ظرفيت و توان اينترنت براي ارائه خود نمودي ضروري است، اما عمده تأكيد در بحث استفاده از اينترنت در زمينه آموزش بر يادگيري الكترونيكي (كتاب درسي الكترونيكي) و تهيه اطلاعات (كتابخانه الكترونيكي) است.در مورد ظرفيت و توان فناوري‌هاي آموزنده خاص مانند پيام فرستادن، اتاق چت، وبلاگ‌ها چندان مطلبي گفته نشده است.دليل اين امر آن است كه اين فناوري‌ها بخشي از قباي زنده شبكه بشمار مي‌روند، و از اين رو بلوكه نمودن دسترسي به چنين ابزارهايي براي مدارس انگلستان عمومي و رايج است.

نتيجه‌گيري: آينده درخشان فناوري ديجيتالي

مزاياي استفاده از اينترنت به مثابه يك ابزار تخصصي ارتباطي به مشكلاتش فائق مي آيد.به عنوان مثال، از منظر توسعه آموزشي در كشورهاي شمالي، استفاده از شبكه و بهره‌مندي از آن در قياس با قراردادن منابع در اينترنت بسيار منفعت‌آميزتر است.دانش‌آموزان كشورهاي شمالي براي اولين‌بار مي‌توانند با همقطارانشان در كشورهاي جنوبي وارد گفتگو شوند و بدون واسطه از نظرات آنان آگاه شوند.دانش آموزان جنوب هم مي‌توانند در مورد زندگي روزمره در شمال از دانش‌آموزان آنجا سؤال كنند، و پيش فرض ها و هر آنچه که به طور کليشه اي آموخته اند را در برابر تجربه همقطاران خود در بوته آزمايش نهند.معلمان نيز مي‌توانند براي موادي كه درس مي‌دهند شاهد و مدرك بياورند و بچه‌ها را تشويق كنند كه منابع ديجيتالي ايجاد كنند و آن ها را براي ارزيابي در اختيار همقطارانشان قرار دهند.اگر فناوري به همراه ساير فناوري هاي ديجيتالي در جاي مناسب خود قرار گيرد هزينه هاي جانبي استفاده از آن چندان چشمگير نخواهد بود.
اما، هيچيك از اين موارد، به آساني محقق نمي‌شود.محدوديت‌هاي شديد بر شبكه‌هاي مدارس انگليسي گذاشته شده كه مخالف گفتگوي بي‌واسطه است و بنابراين محدوديت‌ها، گفتگوهاي اينترنتي بايد بازبيني شوند و سياست‌هاي جديد و سخت‌گيرانه‌اي در اين مورد بايد اتخاذ گردد.دسترسي به اينترنت در كشورهاي در حال توسعه بايد آسان‌تر، و هزينه‌ها بايد تقليل يابد.به معلمان بايد مهارت‌هاي لازم داده شود.آنها نه تنها بايد اينترنت را كامل فرا بگيرند بلكه بايد به آنها مهارت‌هاي وب و نحوه تسهيل ارتباط و مديريت گفتگو نيز آموزش داده شود.
منابع مورد استفاده در مقاله :
DFEE (1997) Connecting the Learning Society, Consultation paper on the National Grid for Learning, London.
Lyman, Peter and Varian, Hal R. (2003), How Much Information?
ttp://www.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/
Sciadas, George ed. (2003) Monitoring the Digital Divide … and beyond, Quebec: NRC Press. Available at www.orbicom.uqam.ca
Starr, Paul (1996) ‘Computing our way to educational reform’, The American Prospect, 8, 31 (March-April).
Zachary, G. Pascal (2004) ‘Black Star: Ghana, information technology and development in Africa’, First Monday, 9, 3 (March). Available at www.firstmonday.org.
* استاد سابق رسانه هاي ديجيتالي دانشگاه ساسكس
برگرفته از : http://www.fiankoma.org
منبع: دبيرخانه شوراي عالي انقلاب فرهنگي
/خ