فیض کاشانی می فرماید: «بعضی از اهل معرفت گفته اند: بدان که نفس و شیطان و فرشته اشیائی خارج از تو نمی باشند، بلکه تو، همانها هستی. و همچنین آسمان و زمین و عرش و کرسی و بهشت و جهنم خارج از تو نمی باشند و در تو وجود دارند.» متفکران اسلامی با توجه به آیات و روایات بر این باورند که موجودات واقعی به نام جن و شیطان در عالم خارج از خیال و غرایز انسانی وجود دارند.
روایات متعددی از ائمه اطهار(علیهم السلام) هست که بر وجود خارجی و جن بودن شیطان، تصریح دارند. از جمله: علی بن إبراهیم از پدرش از ابن أبی عمیر از جمیل روایت کرده که: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ابلیس همراه ملائکه بود و در آسمان خداوند را عبادت می کرد و ملائکه گمان می کردند ابلیس از آنان است. وقتی خداوند ملائکه را امر به سجده برای آدم کرد، حسدی که در قلب ابلیس بود بیرون آمده و ملائکه دانستند که او از آنان نیست ... ابلیس همراه ملائکه بود، ولی از جنس آنها نبود.»(1) على بن ابراهیم در روایت ثقه و ابن ابی عمیر و جمیل بن دراج هم از اصحاب اجماع هستند. (2)
جمیل بن دراج در روایت دیگری می گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: آیا ابلیس از فرشتگان بود؟ و آیا عهده دار کاری در آسمان بود؛ امام (علیه السلام) فرمود: «او از فرشتگان نبود و عهده دار هیچ کاری در آسمان نبود. او جنی بود که همراه فرشتگان بود، و فرشتگان گمان می کردند که او از آنان است. ولی خداوند می دانست که ابلیس از آنان نیست.»(3)
علامه طباطبایی، درباره فلسفه آفرینش شیطان می فرماید: «موضوع ابلیس نزد ما امری مبتذل و پیش پا افتاده شده که اعتنایی به آن نداریم جز اینکه روزی چند بار، او را لعنت کرده و از شرش به خدا پناه می بریم و بعضی افکار پریشان خود را به این جهت که از ناحیه اوست، تقبیح می کنیم ولیکن باید دانست که این مطلب، موضوعی است بسیار قابل تأمل و شایان دقت و بحث، و متأسفانه تاکنون در صدد بر نیامده ایم که ببینیم قرآن کریم درباره حقیقت این موجود عجیب که در عین این که از حواس ما غایب است و تصرفات عجیبی در عالم انسانیت دارد، چه می گوید، و چرا نباید در صدد برآییم؟ چرا در شناختن این دشمن خانگی و درونی خود بی اعتناییم؛ دشمنی که از روز پیدایش بشر، تا روزی که بساط زندگی اش برچیده می شود، بلکه حتی پس از مردنش هم دست از گریبان بشر بر نمی دارد و تا او را در عذاب جاودانه دوزخ نیاندازد، آرام نمی گیرد. آیا نباید فهمید این چه موجود عجیبی است که در عین اینکه همه حواسش جمع گمراه کردن یکی از ماست و در همان ساعتی که مشغول گمراه کردن او است، به همان صورت و در همان وقت سرگرم گمراه ساختن همه بنی نوع بشر است؛ در عین این که از آشکار همه با خبر است از نهان آنان نیز اطلاع دارد، حتی از نهفته ترین و پوشیده ترین افکاری که در زوایای ذهن و فکر آدمی جا دارد با خبر است و علاوه بر این که با خبر است مشغول دسیسه در آن و گمراه ساختن صاحب آن نیز هست. آیا تعجب در این است که ما چنین بحثی را عنوان کردیم و یا در این است که چرا مفسران تا کنون اسمی از آن نبرده اند؟ و اگر هم احیانا متعرض آن شده اند به پیروی از روشی که دانشمندان صدر اول اسلام داشته اند تنها متعرض اشکالاتی شده اند که مردم عوام در برخورد با آیات این داستان متوجه آن می شوند، و در این چهار دیواری هر طایفه ای بر آن چه فهمیده استدلال و جنگ و جدال کرده و فهم طایفه دیگر را تخطئه نموده بر آن ایراد کرده و به شمارش اشکالات مربوط به داستان پرداخته است.»(4)
پرسش مهم این است که خداوند سبحان با این که می دانست ابلیس، شیطان میشود و انسانها را فریب می دهد، چرا او را آفرید؟ دلایل فراوانی بر حکمت آفرینش شیطان وجود دارد که به شرح ذیل بیان می گردد .
دلیل کلامی: مطابق دلایل عقلی و قرآنی و روایی، خداوند حکیم است. پس باید تمام افعالش از روی حکمت تحقق یابد. بنابراین فرمود: «ما آسمانها و زمین و آنچه در بین آنهاست، بازیچه نیافریدیم» پس آفرینش شیطان به عنوان یکی از مخلوقهای الهی از روی حکمت است؛ هر چند انسانها به حکمت آن پی نبرند.
ملاصدرا در این باره می نویسد: انسان همانطور که از الهام فرشته سود می برد، از وسوسه شیطان هم به وجهی سود می برد؛ زیرا به وجود آمدن شیاطین از سوی خداوند سبحان حتما به خاطر حکمت و مصلحتی بوده است و در غیر این صورت، به وجود نمی آمدند؛ زیرا عبث و تعطیل بر خداوند محال است.» «سزاوار است که دانسته شود تمام کارهایی را که خداوند انجام میدهد و تمام دستوراتی را که می دهد، دارای حکمت بلکه حکمت های زیادی است؛ چونکه خداوند از انجام عبث و اتفاق و گزاف به دور است. هر چند حکمت تفصیلی خیلی از امور برما مخفی است؛ زیرا که علم به این قانون کلی اجمالی داریم. و مخفی بودن چیزی دلیل بر نبود آن نیست»(5) حکمت های خلقت شیطان زیاد است و فقط خداوند به همه آنها احاطه دارد»(6).
ادامه دارد..
پی‌نوشت‌ها:
١- بحار الأنوار، ج ۳ ، ص ۲۳۹ .
۲- جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ص ۱۷۷.
۳- بحار الأنواره . ج ۳ ، ص ۲۱۸
4. سید محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۹۳ ش، ج۸ ص 41- 64
5. ملا صدرا، مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی تهران: انتشارات حکمت، ۱۳۷۵ ، ص ۳۸۹
6. ملاصدرا، تفسیر القرآن، تهران: مولی، ۱۳۸۰، ج ۵، ص ۲۸۹
منبع: کلام نوین اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، انتشارات تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول، قم 1390
