طی قرنهای اولیه پس از ظهور اسلام بر اثر تحولات مهمی که در شیوه های تملک زمین، بهره برداری از آن و وضع مالیات بر آن صورت گرفت، تهیه محصولات نیز آسان شد. متأسفانه به دلیل آنکه از مستغلات آن ایام گزارشی در دست نیست، اطلاعات کلی ما از این تحولات باید از منابع مختلف تأمین شود.
متون تاریخی و سایر منابع، حاکی از آن است که فعالیت های کشاورزی به تدریج، چارچوبی اداری و قانونی پیدا کرد که با چارچوب دوران ماقبل اسلام تفاوت قابل ملاحظه ای داشت، هر چند برخی مورخان بر تداوم ارزشها و نهادهای محلی در بعضی مناطق تأکید کرده اند.
یکی از تحولات بسیار با اهمیت، آن بود که در قلمرو اولیه اسلام، در عمل تمام زمین های زراعی به یک فرد تعلق داشت و او بود که حق فروش، رهن یا واگذاری آن را داشت و می توانست آن را زیر کشت برد و یا عمال وی زمین را هرگونه که او مایل بود برایش زیر کشت می بردند. مطمئنا مقام های قانونی و مذهبی گاه گفته هایی را به ظاهر می پذیرفتند، اما در عمل برای چنین اصولی جنبه اجرایی قائل نبودند. گفته هایی مبنی بر اینکه «همه زمینها مال خداست، ولی هر کسی در کشت آنها پیشقدم شود اولویت و مالکیت می یابد» را به اجرا در می آوردند، نه آنکه به بهانه تعلق انفال و... آن را ملک خلیفه اسلامی دانسته، مانع کشت و سرسبزی آن شوند.
دستور به بهره برداری از ثمرات : نکته ای دیگری که نمی توان از دیدگاه معصومان علیهم السلام و سیره آنها در باره طبیعت و مسائل زیست محیطی، جدا دانسته و نادیده گرفت، تشویق معصومان علیهم السلام به بهره برداری از طبیعت و ثمرات آن به اندازه مفید و معقول است.
نگاهی گذرا به دستورهای ائمه اطهار علیهم السلام و همین طور سیره آنان نشان می دهد که سفارش به خوردن انواع میوه ها، بخش قابل توجهی از تأکیدهای آنان در مورد تغذیه است. امام صادق علیه السلام در مورد سیب می فرماید: اگر مردم خواص سیب را می دانستند، بیماری های خود را به غیر آن درمان نمی کردند. و در جای دیگر می افزاید: به افراد مریض که از تب رنج می برند سیب بخورانید و هیچ چیزی برای این اشخاص، نافع تر از سیب نیست. امام باقر برای بوی سیب خواصی می داند که در درمان بیماریهای عصبی مؤثر است. (1)
میوه های دیگر از قبیل کژی، برای جریان خون و تقویت قلب مفید تشخیص داده شده و اتراج، به خصوص خوردن مربای آن، مورد تشویق مکرر قرار گرفته است. سایر میوه ها، مانند انگور و همین طور کشمش، انجیر، زیتون و سایر اقسام میوه و سبزی مورد تشویق معصومان علیهم السلام قرار گرفته و گاه خواص فراوان دارویی و غذایی برای آنها بیان شده است.(2)
استفاده از گوشت حیوانات حلال گوشت و پرندگان که قابل استفاده باشند نیز مورد ترغیب معصومان علیهم السلام بوده است. (3) طبیعی است که این دستورها و نسخهها در صورتی عملی است که مسلمانان به زرع و غرس انواع میوه ها با درختان میوه اقدام کنند و همین طور برای استفاده از مواد گوشتی به دامداری و دامپروری بپردازند و این خود رونق کشت و کار و دامپروری را به بار آورده، به محیط زیست کمک میکند.
جالب آنکه معصومان علیهم السلام برای تغذیه سالم و همین طور جلوگیری از انواع بیماری ها به خوردن میوه و سبزی سفارش نموده و برای درمان بیماریها نیز بخش عمده و اصلی داروهای درمان بخش و ارزشمند را در خوردن میوه ها و سبزیجات دانسته اند که تفصیل آنها احتیاج به مجال بیشتری دارد.
در مجموع می توان گفت که روایات معصومان علیهم السلام در مورد مصرف انواع میوجات و سبزیجات از سویی، و استفاده از مواد لبنی و گوشتی از سوی دیگر، تردیدی باقی نمی گذارد که ترویج زراعت و باغداری و دامپروری نیز مورد اهتمام آنان بوده است و سفارش به مصرف اقلام مزبور نوعی مکانیزم برای ترویج آن موارد به شمار می رود. حتی استفاده از میوه هایی که باقی مانده و فاسد می گردد، بدون اجازه پدر، برادر و دوست که صاحبان آن باشند، تجویز شده است.(4) و شاید عدم وجوب زکات در سبزیجات و میوه جات نیز به دلیل تشویق به گسترش به کشت آنها و بهره وری مسلمانان از آنها باشد که مورد اتفاق فقهای عظام است.(5)
پی‌نوشت‌ها:
1. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۱۷۳؛ حر عاملی، الفصول المهمه فی اصول الائمه، ج ۳، باب ۲۲ تا ۹۸ و محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج ۵۹، ص ۲۱۰.
٢. ابن سابور، طب الائمه، ص ۵۳.
٣. کلینی، کافی، کتاب الأطعمة و الأشربه و سایر منابع حدیثی و فقهی که بابی را تحت عنوان مزبور دارند.
4. شیخ صدوق، المقنع، ص ۴۷۱.
5. شیخ طوسی، المبسوط، ج ۱، ص ۲۲۰
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391
.JPG)
