اطلاعاتی که مطالعات جدید درباره آن فعالیت و غنای فکری مشارکت اولیه زنان در عصر نهضت عرضه می کنند توجیه کننده سؤالی است که برخی از بانوان پژوهشگر در حوزه مسائل زنان درباره دلایل نادیده گرفتن و به حاشیه راندن آن آثار از سوی مورخان عصر نهضت مطرح می کنند، در شرایطی که مشارکت های اندیشمندان مرد در طرح مسئله زن مانند آثار قاسم امین مورد توجه قرار می گیرد. در تفسیر این پدیده، دیدگاه مبتنی بر تعصب مردانه از سوی بسیاری مورد پذیرش قرار گرفته است.
قیام ۱۹۱۹ م نشانه ای تعیین کننده بود در مشارکت زنان در گفتمان زن زیرا نقشی که زنان در جریان قیام ایفا کردند، آنها را چه در عرصه روزنامه نگاری (روزنامه‌های زنان و...) و چه در عرصه مشارکت در زندگی عمومی، فعالیتهای داوطلبانه، آموزش و اشتغال از حاشیه فرهنگی و حاشیه جنبش به متن کشاند.
تعداد آثار در همه گروهها به جز گروههای تربیت، قانونگذاری و نقش‌های اجتماعی پس از سال ۱۹۱۹م ناگهان به شدت افزایش یافته است. به دلیل اینکه این مسائل در نیمه دوم قرن ۱۹ پس از ظهور آثار طلایه دارانی مانند تألیفات طهطاوی و تألیفات شامیها و علاوه بر آن، روزنامه های بانوان که از سال ۱۸۹۲ م با مجلة الفتاه که یک خانم لبنانی به نام هند نوفل منتشر می کرد شروع به فعالیت کردند، مطرح بوده است. در این دوران مسئله تعلیم و تربیت زنان در مقیاس وسیعتری مطرح شد و اشتغال زنان و مشارکت های سیاسی را هم در بر گرفت و جدال بر سر مسائل مذهبی و فقهی در رابطه با زنان بالا گرفت. به همین دلیل در اینجا شاهد جهش در تعداد آثار در گروه جدال درباره حجاب، اسلام، شخصیت ها و مشارکتهای عمومی هستیم.
ویژگی گفتمان زن پس از قیام ۱۹۱۹ رویکرد کلی آن به رادیکالیسم و جرئت در طرح، استدلال، مناقشه و ارائه خواسته هاست. و این امر به موازات مشارکت فعال زنان در امر تعلیم حتی تا سطوح بالا و فعالیت سیاسی پیدا و پنهان در جنبش ملی قرار داشت. ویژگی بانوان پیشگام در آن دوران این بود که در آن واحد هم فعالیت فکری داشتند و هم فعالیست مبارزاتی و عملی. از زمانی که هدى شعراوی چند سال پس از آن قیام خواستهای زن مصری درخصوص برابری با مردان در رشته های آموزشی، اصلاح قوانین ازدواج و خانواده به معنی منع تعدد زوجات جز در موارد ضروری، محدود کردن حق مطلق مرد برای طلاق، برابری زن با مرد در حق نمایندگی و قانونگذاری را مطرح نمود، و از زمانی که نبویه موسی درخواست خود را - که با عمل به اثبات رساند – برای برابری کامل زن و مرد در امر آموزش در تمام مراحل و فراهم کردن فرصتهای شغلی شرافتمندانه برای زنان در همه مراتب مطرح کرد. گفتمان زن طی یک تحول چشمگیر نوین از دیدگاه «آزادی» به مفهوم «برابری» رسید. و در این چهارچوب نسل تازه ای از گفتمان درباره زن فعال شد که محورش درخواست مساوات در حقوق سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود. نام هایی که بهترین آثارشان در فهرستهای ما قرار دارند از برجسته ترین شخصیت های این نسل هستند مانند دریۂ شفیق، أمینة السعید، إنجى افلاطون و دیگران.
گروههای مختلفی نمایانگر برجسته ترین گرایشهای واقعگرا بودند که مورد توجه گفتمان زن در دوره نهضت قرار داشتند. برخی گروه ها هم در دوران نهضت و هم دوره های بعد وجود و استمرار داشتند که این امر نشان دهنده استمرار آن مسائلی است که در طول یک قرن، سبب بروز بحث و جدل و اختلاف شد. در حالیکه برخی از گروهها منحصر به دوران نهضت بودند و در طبقه بندی های گروه ها در دوره های بعد دیده نمی شوند و این امر نشانگر ارتباط آنها با مسائلی است که در بینش جامعه آن زمان از اولویت و اهمیت برخوردار بودند. سپس در دوره های بعد، حل و فصل شدند یا از اهمیتشان کاسته شد. از جمله برجسته ترین انواع این مسائل؛ مسئله تعلیم و تربیت و بحث و جدل درباره آزادی و حجاب زن بود در پایین به بارزترین گروهها، مسائل و ویژگی‌های آنها که در فهرستهای کتاب شناسی منعکس شده اند اشاره می کنیم .
منبع: زن و جوامع عرب در طول یک قرن، منی ابوالفضل، مترجم دکتر هومن ناظمیان، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، طهران، 1394
