فکاهه پرداز مردم نگار
نويسنده:سيد امير سقراطي
نمي توان کاريکاتور را بدون در نظر گرفتن همه شاخه هايش بررسي کرد.کاريکاتور نمايشگاهي، مطبوعاتي ، با شرح، بدون شرح ،چهره ، استريپ، سياسي، طنز سياه، فکاهي ،...شاخه هاي کاريکاتور هستيد که همگي زير مجموعه تعريف کاريکاتور قرار مي گيرند و همگي پر پايه اصولي مشترک خلق مي شوند:دفاع از انسانيت، صيانت از حقيقت و پرداختن به لايه هاي متعدد و متنوع و ناپيداي زندگي. کاريکاتور در ايران و جهان با کاريکاتور مطبوعاتي تعريف و عرضه شده است و سابقه اين هنر با مطبوعات پيوندي طولاني دارد.بر خلاف اين نظر که کشيدن کاريکاتور مطبوعاتي از نوع فکاهي و با شرح را کاري سهل مي پندارند،بايد گفت:اين نوع از کاريکاتور همواره از سخت ترين انواع کاريکاتور به لحاظ فضاسازي، تيپ سازي و شخصيت پردازي ، است.علاوه به اين ،بايد اضافه کرد:آنچه کار يک کاريکاتورست فکاهه پرداز را در ايران سخت مي کند، اين است:ايراني ها را خيلي سخت مي توان خنداند.از اين رو، کاريکاتوريست مطبوعاتي بايد خود را به مردم و زندگي شان نزديک کند و از جنس خنده، شوخي، مثل ها، اعتقادات، غم ها و شادي هاي شان آگاه باشد.اين هوشمندي و نزديکي به مردم، بخشي از کار يک کاريکاتوريست مطبوعاتي است تا بتواند هم سوژه خود را از دل زندگي بيابد و هم کارش بر مردم تأثير بگذارد.
در کاريکاتور ايران نمونه هايي وجود دارند که به اين شيوه از خلق کاريکاتور نزديک هستند.احمد عرياني ،يکي از مهم ترين کاريکاتوريست هاي مطبوعاتي تاريخ کاريکاتور ايران ، از اين نظر توانسته است به خلق کاريکاتورهايي ماندگار دست بزند.او را بايد يک کاريکاتوريست مردم نگار دانست.با ديدن کاريکاتورهاي شيرين، جذاب و طنز آميز وي مي توان پي به خصوصيات، رفتار و شخصيت مردم زمانه هنرمند پي برد.شخصيت هاي آثار احمد عرياني ايراني اند و از دل کوچه و بازار بيرون آمده اند؛ چون بيشتر سوژه هاي مربوط به کاريکاتورهاي نشريات فکاهي، مانند توفيق و گل آقا، درباره زندگي و کسب معاش مردم بود؛ به همين دليل مي بايست شخصيت هاي خلق شده در اين آثار، نزديک به چهره مردمي باشد که کاريکاتوريست در اطراف خود مي بيند.لباس پوشيدن و فيگور گرفتن شخصيت کاريکاتورهاي عرياني بر اساس همين مردم نگاري طراحي و اجرا شده است.علاوه بر اين، عرياني ذوق و استعداد خود را در ترسيم فضاهاي عمومي به خوبي نشان داده است؛ فضاهايي مانند مطب پزشک، کله پزي، راسته بازار، بيمارستان، کلاس درس، ادارات دولتي، ...از اين جمله هستند.او در تصوير کردن فضاهاي شهري، خيابان ها و ساختمان ها نگاهي به فضاي کوچه و بازار دارد.هم نشيني و زندگي معاصر و زندگي سنتي را در آثار او مي توان براحتي پيدا کرد.در برخي از آثار عرياني نشانه هايي از زندگي سنتي و قديم مردم ايران به تصوير کشيده شده اند که از دل زندگي مردم بيرون آمده اند؛ نمادهايي که براي ما ايراني ها آشنايند، و او آنها را بجا و مناسب استفاده مي کند؛ بقچه، قوري و سماور نفتي قديمي ،جليقه و کلاه عرق گير، فانوس و چراغ لوله دار نفتي، ...
احمد عرياني در 1327 ، در محله بازار بين الحرمين تهران، به دنيا آمد.او در کلاس چهارم ابتدايي متوجه استعداد نقاشي خود شد.معلم هنر، که فکر کرده بود، عرياني نقاشي را از روي مدل ارژنگ کپي کرده است، با زدن يک سيلي او را تنبيه کرد.عرياني که متوجه اشتباه معلم شده بود، از همان سال نقاشي را جدي گرفت و بعدها از آن سيلي، که خورده بود، به عنوان«سيلي شيرين هنر» ياد کرد.
احمد عرياني،پس از آشنايي با هفته نامه توفيق، در 1343، به کاريکاتور علاقه مند شد.در اين سال ها آثار غلامعلي لطيفي، بهمن رضايي و حسن توفيق الگوهاي اوليه آثار وي بودند.عرياني که به جاي جواب دادن به سؤالات درس فيزيک ، روي برگه جواب ها، کاريکاتور دبير فيزيک را کشيده بود، از درس فيزيک نمره نياورد و در 1348 ، با کارنامه مردود دوساله از مدرسه اخراج شد!او در اين سال به سربازي رفت و هم زمان کشيدن کاريکاتور را براي توفيق آغاز کرد.حسن توفيق، که در ديدار اول از قدرت قلم عرياني و، در عين حال ، از سن کم و جثه کوچکش متحير گشته بود، از او امتحان طراحي به عمل آورد.موفقيت عرياني در اين جلسه آينده کاري اش را تضمين کرد.زماني که وارد توفيق شد، احساس کرد به «کعبه آمال و آرزوهايش» دست پيدا کرده است و فضايي «خاطره انگيز و دلپذير»، که در آن توانسته بود با کاريکاتوريست هايي که آرزوي ديدن شان را داشت، همکار شود.هر چند عرياني با اين اقبال روبه رو بود که آموزش اساسي کاريکاتور را نزد کاريکاتوريست هاي حرفه اي توفيق و بويژه حسن توفيق فرا گيرد، اما کار با رنگ را در مجله «کاريکاتور»آموخت؛ چون در توفيق هيچ کاريکاتوريستي از رنگ استفاده نمي کرد، بلکه، با توجه به جدول هاي مخصوصي که چاپخانه در اختيار شان مي گذاشت ، رنگ را تعيين مي کردند و در چاپخانه به همان رنگ چاپ مي شد.بعد از تعطيلي توفيق در تير1350، عرياني به پيشنهاد کامبيز درم بخش به هفته نامه کاريکاتور رفت و نزد مدير اين نشريه ـ محسن دولو ـ که در زمينه نقاشي و کاريکاتور چهره متبحر بود، کار رنگ گذاري را ياد گرفت.عرياني همچنين از دولو ـ که اولين جايزه جهاني کاريکاتور را با کشيدن کاريکاتور چهره نيکيتا خروشچف در 1963 ميلادي از جشنواره مونرال کانادا براي ايران کسب کرده بود ـ کشيدن چهره را ياد گرفت.ممارست و پشتکار عرياني در يادگيري کشيدن چهره باعث شد که او در سال هاي نه چندان دور در رده بهترين کاريکاتوريست هاي چهره ايران قرار گيرد.ملاحت و شيرني چهره هاي او و همچنين شبات بسيار چهره ها به سوژه، آثارش را ماندگار و ديدني کرده است (علاقه مندان به کاريکاتور، حتما چهره دکتر حبيبي، معاون اول سه دوره رياست جمهوري ايران، را در طي دوازد سال بر جلد و صفحات داخل هفته نامه گل آقا در خاطر دارند که عرياني چه طور حس ها و حالات متعددي را براي اين سوژه شماره يک نشريه فکاهي گل آقا ابداع مي کرد).
عرياني، که شيفته ترسيم شخصيت هاي پر جنب و جوش و پر تحرک بود، کشيدن تصاوير فيلم هاي وسترني را آغاز کرد. کشيدن کاريکاتور و تصاوير کمپيک از صفحه هاي فوتبالي و فيلم هاي وسترني و، به طور کلي، تصاويري که حرکت در آنها به چشم مي آيد، باعث شد، او در تصوير کردن آناتومي در حالات و فيگورهاي مختلف به تبحر دست يابد. بعدها آثار زيادي را از او، بخصوص در گل آقا، ديده ايم که حرکت و جنب و جوش، به همراه طراحي و خطوط محکم، از شاخصه هاي آن بود. با آغاز دهه 50 خورشيدي، که دهه توانمندي و قدرت کاريکاتور و انيميشن بود، عرياني به صورت شاگرد -استادي به سمت کسب تجربه در وادي جذاب انيميشن کشيده شده است. در 1352، به توصيه مصطفي رمضاني به کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان رفت.
در سال 1354و1355، به دليل علاقه به انيميشن و کميک استريک وکسب تجربياتي در زمينه حرکت بخشي در کاريکاتور، در روزنامه کيهان ستوني به نام "موجودات کيهاني" راه انداخت و در آنجا به کشيدن کاريکاتورهاي دنباله دار پرداخت. اولين فيلمي که او در کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان در ساخت آن همکاري کرد، فيلم «رخ» ساخته علي اکبر صادقي بود. بعد از آن در انيميشن هاي ديگري با کارگردان هاي مختلف به همکاري پرداخت: «مداد بنفش» ساخته نفيسه رياحي، "ملک خورشيد" و"زال و سيمرغ" ساخته علي اکبر صادقي،«امير حمزه» ساخته نورالدين زرين کلک و يک فيلم نيمه زنده-نيمه انيميشن با عباس کيارستمي.
همکاري او با استادان انيميشن ايران باعث شد که او تجربه هاي بسياري را در اين زمينه به دست آورد و، در 1360، نخستين فيلم مستقل خود را با نام «تبر» بسازد. اين فيلم، جوايز متعددي را براي عرياني به همراه آورد و حتا دفتر رياست جمهوري وقت، عرياني و کانون را به خاطر اين فيلم تشويق کرد.(1)
تيتراژ فيلم سينمايي «کفش هاي عمو نوروز»، سريال نيمه تمام و چهل قسمتي «خط هاي ساده»، ساخت آرام برنامه کودک براي شبکه 1 (1373)، و ساخت فيلم هاي مستقل «گنج» و «نقلي و گل هاي آفتابگردان» از ديگر فعاليت هاي وي در زمينه انيميشن است.
احمد عرياني در زمينه کاريکاتور و نمايشگاهي و بدون شرح هم فعال بوده است. اولين نمايشگاه آثار او، در 1354، در تالار نقش، در تهران برگزار شد. علاقه او به کاريکاتورهاي نمايشگاهي باعث شد که در جشنواره هاي جهاني شرکت کند و به کسب جوايزي مانند، ديپلم افتخار و مدال ويژه جشنواره مونرال کانادا، جشنواره جهاني اسکوپيه بلغارستان و جشنواره بين المللي کاريکاتور پرتقال در نيمه اول دهه 50 خورشيدي نائل آيد.
عرياني پنج سال در گل آقا به فعاليت پرداخت. او و ناصر پاک شير مهم ترين کاريکاتوريست هاي اين نشريه بودند. علي رغم اين که انتشار گل آقا سيزده سال به طول انجاميد، اما حافظه تاريخي عموم علاقمندان به کاريکاتور، گل آقا را با روي جلدهاي عرياني در پنج سال اول انتشار اين هفته نامه مي شناسد. وي جزو معدود کاريکاتوريست هاي ايران است که در چهار نشريه درخشان تاريخ کاريکاتور ايران (توفيق، کاريکاتور، فکاهيون و گل آقا) فعاليت داشته و آثار متنوع و ماندگاري از خود بر جا گذاشته است. طراحي قوي، اجراهاي پر حوصله و قلم گيري هاي محکم و متنوع، آشنايي با نقاشي و مينياتور ايراني و تسلط بر انيميشن، باعث خلق تيپ ها و شخصيت هايي قابل لمس و نزديک به زندگي ايراني در کارهايش شدند.
10دي 1372، انجمن حافظان فرهنگ و هنر ايران از احمد عرياني، در کنار نه تن از شخصيت هاي فرهنگي و هنري مانند مرتضي فرجيان، حسين اميرخاني، محمود فرشچيان،... با اهداي لوح، مدال و حمايل افتخار، به خاطر فعاليت در زمينه کاريکاتور، تجليل کرد. هرياني، در سال 1372، به خاطر ساخت انيميشن «نقلي و گل هاي آفتابگردان»و در 1378، به خاطر ساخت انيميشن «سکوت»، از جشنواره بين المللي رشد مفتخر به دريافت جايزه شده است.(2)
/س
در کاريکاتور ايران نمونه هايي وجود دارند که به اين شيوه از خلق کاريکاتور نزديک هستند.احمد عرياني ،يکي از مهم ترين کاريکاتوريست هاي مطبوعاتي تاريخ کاريکاتور ايران ، از اين نظر توانسته است به خلق کاريکاتورهايي ماندگار دست بزند.او را بايد يک کاريکاتوريست مردم نگار دانست.با ديدن کاريکاتورهاي شيرين، جذاب و طنز آميز وي مي توان پي به خصوصيات، رفتار و شخصيت مردم زمانه هنرمند پي برد.شخصيت هاي آثار احمد عرياني ايراني اند و از دل کوچه و بازار بيرون آمده اند؛ چون بيشتر سوژه هاي مربوط به کاريکاتورهاي نشريات فکاهي، مانند توفيق و گل آقا، درباره زندگي و کسب معاش مردم بود؛ به همين دليل مي بايست شخصيت هاي خلق شده در اين آثار، نزديک به چهره مردمي باشد که کاريکاتوريست در اطراف خود مي بيند.لباس پوشيدن و فيگور گرفتن شخصيت کاريکاتورهاي عرياني بر اساس همين مردم نگاري طراحي و اجرا شده است.علاوه بر اين، عرياني ذوق و استعداد خود را در ترسيم فضاهاي عمومي به خوبي نشان داده است؛ فضاهايي مانند مطب پزشک، کله پزي، راسته بازار، بيمارستان، کلاس درس، ادارات دولتي، ...از اين جمله هستند.او در تصوير کردن فضاهاي شهري، خيابان ها و ساختمان ها نگاهي به فضاي کوچه و بازار دارد.هم نشيني و زندگي معاصر و زندگي سنتي را در آثار او مي توان براحتي پيدا کرد.در برخي از آثار عرياني نشانه هايي از زندگي سنتي و قديم مردم ايران به تصوير کشيده شده اند که از دل زندگي مردم بيرون آمده اند؛ نمادهايي که براي ما ايراني ها آشنايند، و او آنها را بجا و مناسب استفاده مي کند؛ بقچه، قوري و سماور نفتي قديمي ،جليقه و کلاه عرق گير، فانوس و چراغ لوله دار نفتي، ...
احمد عرياني در 1327 ، در محله بازار بين الحرمين تهران، به دنيا آمد.او در کلاس چهارم ابتدايي متوجه استعداد نقاشي خود شد.معلم هنر، که فکر کرده بود، عرياني نقاشي را از روي مدل ارژنگ کپي کرده است، با زدن يک سيلي او را تنبيه کرد.عرياني که متوجه اشتباه معلم شده بود، از همان سال نقاشي را جدي گرفت و بعدها از آن سيلي، که خورده بود، به عنوان«سيلي شيرين هنر» ياد کرد.
احمد عرياني،پس از آشنايي با هفته نامه توفيق، در 1343، به کاريکاتور علاقه مند شد.در اين سال ها آثار غلامعلي لطيفي، بهمن رضايي و حسن توفيق الگوهاي اوليه آثار وي بودند.عرياني که به جاي جواب دادن به سؤالات درس فيزيک ، روي برگه جواب ها، کاريکاتور دبير فيزيک را کشيده بود، از درس فيزيک نمره نياورد و در 1348 ، با کارنامه مردود دوساله از مدرسه اخراج شد!او در اين سال به سربازي رفت و هم زمان کشيدن کاريکاتور را براي توفيق آغاز کرد.حسن توفيق، که در ديدار اول از قدرت قلم عرياني و، در عين حال ، از سن کم و جثه کوچکش متحير گشته بود، از او امتحان طراحي به عمل آورد.موفقيت عرياني در اين جلسه آينده کاري اش را تضمين کرد.زماني که وارد توفيق شد، احساس کرد به «کعبه آمال و آرزوهايش» دست پيدا کرده است و فضايي «خاطره انگيز و دلپذير»، که در آن توانسته بود با کاريکاتوريست هايي که آرزوي ديدن شان را داشت، همکار شود.هر چند عرياني با اين اقبال روبه رو بود که آموزش اساسي کاريکاتور را نزد کاريکاتوريست هاي حرفه اي توفيق و بويژه حسن توفيق فرا گيرد، اما کار با رنگ را در مجله «کاريکاتور»آموخت؛ چون در توفيق هيچ کاريکاتوريستي از رنگ استفاده نمي کرد، بلکه، با توجه به جدول هاي مخصوصي که چاپخانه در اختيار شان مي گذاشت ، رنگ را تعيين مي کردند و در چاپخانه به همان رنگ چاپ مي شد.بعد از تعطيلي توفيق در تير1350، عرياني به پيشنهاد کامبيز درم بخش به هفته نامه کاريکاتور رفت و نزد مدير اين نشريه ـ محسن دولو ـ که در زمينه نقاشي و کاريکاتور چهره متبحر بود، کار رنگ گذاري را ياد گرفت.عرياني همچنين از دولو ـ که اولين جايزه جهاني کاريکاتور را با کشيدن کاريکاتور چهره نيکيتا خروشچف در 1963 ميلادي از جشنواره مونرال کانادا براي ايران کسب کرده بود ـ کشيدن چهره را ياد گرفت.ممارست و پشتکار عرياني در يادگيري کشيدن چهره باعث شد که او در سال هاي نه چندان دور در رده بهترين کاريکاتوريست هاي چهره ايران قرار گيرد.ملاحت و شيرني چهره هاي او و همچنين شبات بسيار چهره ها به سوژه، آثارش را ماندگار و ديدني کرده است (علاقه مندان به کاريکاتور، حتما چهره دکتر حبيبي، معاون اول سه دوره رياست جمهوري ايران، را در طي دوازد سال بر جلد و صفحات داخل هفته نامه گل آقا در خاطر دارند که عرياني چه طور حس ها و حالات متعددي را براي اين سوژه شماره يک نشريه فکاهي گل آقا ابداع مي کرد).
عرياني، که شيفته ترسيم شخصيت هاي پر جنب و جوش و پر تحرک بود، کشيدن تصاوير فيلم هاي وسترني را آغاز کرد. کشيدن کاريکاتور و تصاوير کمپيک از صفحه هاي فوتبالي و فيلم هاي وسترني و، به طور کلي، تصاويري که حرکت در آنها به چشم مي آيد، باعث شد، او در تصوير کردن آناتومي در حالات و فيگورهاي مختلف به تبحر دست يابد. بعدها آثار زيادي را از او، بخصوص در گل آقا، ديده ايم که حرکت و جنب و جوش، به همراه طراحي و خطوط محکم، از شاخصه هاي آن بود. با آغاز دهه 50 خورشيدي، که دهه توانمندي و قدرت کاريکاتور و انيميشن بود، عرياني به صورت شاگرد -استادي به سمت کسب تجربه در وادي جذاب انيميشن کشيده شده است. در 1352، به توصيه مصطفي رمضاني به کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان رفت.
در سال 1354و1355، به دليل علاقه به انيميشن و کميک استريک وکسب تجربياتي در زمينه حرکت بخشي در کاريکاتور، در روزنامه کيهان ستوني به نام "موجودات کيهاني" راه انداخت و در آنجا به کشيدن کاريکاتورهاي دنباله دار پرداخت. اولين فيلمي که او در کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان در ساخت آن همکاري کرد، فيلم «رخ» ساخته علي اکبر صادقي بود. بعد از آن در انيميشن هاي ديگري با کارگردان هاي مختلف به همکاري پرداخت: «مداد بنفش» ساخته نفيسه رياحي، "ملک خورشيد" و"زال و سيمرغ" ساخته علي اکبر صادقي،«امير حمزه» ساخته نورالدين زرين کلک و يک فيلم نيمه زنده-نيمه انيميشن با عباس کيارستمي.
همکاري او با استادان انيميشن ايران باعث شد که او تجربه هاي بسياري را در اين زمينه به دست آورد و، در 1360، نخستين فيلم مستقل خود را با نام «تبر» بسازد. اين فيلم، جوايز متعددي را براي عرياني به همراه آورد و حتا دفتر رياست جمهوري وقت، عرياني و کانون را به خاطر اين فيلم تشويق کرد.(1)
تيتراژ فيلم سينمايي «کفش هاي عمو نوروز»، سريال نيمه تمام و چهل قسمتي «خط هاي ساده»، ساخت آرام برنامه کودک براي شبکه 1 (1373)، و ساخت فيلم هاي مستقل «گنج» و «نقلي و گل هاي آفتابگردان» از ديگر فعاليت هاي وي در زمينه انيميشن است.
احمد عرياني در زمينه کاريکاتور و نمايشگاهي و بدون شرح هم فعال بوده است. اولين نمايشگاه آثار او، در 1354، در تالار نقش، در تهران برگزار شد. علاقه او به کاريکاتورهاي نمايشگاهي باعث شد که در جشنواره هاي جهاني شرکت کند و به کسب جوايزي مانند، ديپلم افتخار و مدال ويژه جشنواره مونرال کانادا، جشنواره جهاني اسکوپيه بلغارستان و جشنواره بين المللي کاريکاتور پرتقال در نيمه اول دهه 50 خورشيدي نائل آيد.
عرياني پنج سال در گل آقا به فعاليت پرداخت. او و ناصر پاک شير مهم ترين کاريکاتوريست هاي اين نشريه بودند. علي رغم اين که انتشار گل آقا سيزده سال به طول انجاميد، اما حافظه تاريخي عموم علاقمندان به کاريکاتور، گل آقا را با روي جلدهاي عرياني در پنج سال اول انتشار اين هفته نامه مي شناسد. وي جزو معدود کاريکاتوريست هاي ايران است که در چهار نشريه درخشان تاريخ کاريکاتور ايران (توفيق، کاريکاتور، فکاهيون و گل آقا) فعاليت داشته و آثار متنوع و ماندگاري از خود بر جا گذاشته است. طراحي قوي، اجراهاي پر حوصله و قلم گيري هاي محکم و متنوع، آشنايي با نقاشي و مينياتور ايراني و تسلط بر انيميشن، باعث خلق تيپ ها و شخصيت هايي قابل لمس و نزديک به زندگي ايراني در کارهايش شدند.
10دي 1372، انجمن حافظان فرهنگ و هنر ايران از احمد عرياني، در کنار نه تن از شخصيت هاي فرهنگي و هنري مانند مرتضي فرجيان، حسين اميرخاني، محمود فرشچيان،... با اهداي لوح، مدال و حمايل افتخار، به خاطر فعاليت در زمينه کاريکاتور، تجليل کرد. هرياني، در سال 1372، به خاطر ساخت انيميشن «نقلي و گل هاي آفتابگردان»و در 1378، به خاطر ساخت انيميشن «سکوت»، از جشنواره بين المللي رشد مفتخر به دريافت جايزه شده است.(2)
پي نوشت :
1-در 1364، شکوفه تقي، بر اسسا اين فيلم، داستاني را به همين نام نوشت که با تصوير سازي منوچهر دهقان، با همکاري کانون پرورش فکري و کودکان و نوجوانان چاپ شد.
2-برگرفته، از: گفت و گوي بلند نگارنده با احمد عرياني در تير 1383.
/س
