اقتصاد درون‌زا یکی از شاخصه‌های مهم تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی محسوب می‌شود. سیاست‌هایی که بخش اعظم آن به تولید ملی و کالای ایرانی باز می‌گردد و به واقع، اقتصاد درون‌زا، تولید ملی و اقتصاد مقاومتی به شکل فشرده‌ای در هم ادغام شده‌اند. (1) اقتصاد دانش‌بنیان، مردم‌محور کردن اقتصاد، کاهش وابستگی به فروش نفت و مواد معدنی خام سه راهکار دراز مدت تحقق اقتصاد مقاومتی به شمار می‌آیند.

هر اندازه اقتصاد ملی به واردات وابستگی داشته باشد و به فروش نفت خام اتکا کند، در برابر تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی آسیب‌پذیری بیشتری خواهد داشت.(2)
اقتصاددانان در تعریف «اقتصاد مقاومتی»، آن را در تقابل با «اقتصاد وابسته و مصرف‌کننده» قرار می‌دهند. اقتصاد مقاومتی، اقتصادی غیرمنفعل و پویا در برابر تکانش‌های درونی، بیرونی، بلایای طبیعی و بحران‌هاست که سعی دارد ساختارهای اقتصادی موجود را تغییر دهد و آن را بومی‌سازی کند. دو مؤلفه کلیدی این اقتصاد یعنی «درون‌زا» و «برون‌نگر» بودن، تنها در بستر ساختارهای محلی و بومی محقق می‌شوند. (3)

نظریه رشد درون‌زا

نظریه رشد درون‌زا بر این باور است که رشد اقتصادی نه به علت نیروهای بیرونی اقتصاد بلکه به دلیل عوامل درونی رخ می‌دهد. عده‌ای از اصول اقتصاد مقاومتی این تلقی را دارند که این اصول، برای رد و نفی انواع وابستگی‌ به کشورهای دیگر است، اما وابستگی منطقه‌ای یعنی وابستگی استان‌ها به یکدیگر مضر نیست.

زمانی که مناطق کشور درون‌زا شوند، خود کشور نیز درون‌زا می‌شود، اما وقتی مناطق کشور برون‌زا باشند، دور از ذهن است که بتوانیم برای درون‌زایی اقتصاد کشور برنامه‌ریزی کنیم. (4)

از سوی دیگر، پتانسیل‌های بسیار زیادی در داخل کشور وجود دارد که متأسفانه با دیده اغماض بدان‌ها نگریسته می‌شود. برای ظهور این قابلیت‌ها باید اقتصاد ما به صورت درون‌نگر و درون‌زا تعریف شود. یعنی باید از همه توانایی‌ها و پتانسیل‌های داخلی برای رشد اقتصادی کشور استفاده شود. به عنوان مثال، در حوزه معادن فقط حدود 15 درصد از ظرفیت این معادن را استحصال کرده‌ایم. (5)

البته منظور این نیست که درهای کشور را باید به روی سایر ممالک بست و از واردات پرهیز کرد و اصول اقتصاد مقاومتی نیز چنین امری را خواستار نیست. بلکه باید آرمان این باشد که تعادلی منطقی بین واردات و تولید داخلی ایجاد شود، به نحوی که آن دسته از کالاهای تولید داخل که با الگوی ملی کشور و خانوارها تطبیق بیشتری دارد، قسمت بیشتر سبد مصرفی را به خود اختصاص دهد. این عامل علاوه بر حمایت از تولید ملی، مسبب انگیزه‌آفرینی در تولیدکننده و متعاقب آن ارتقای کیفیت کالاهای تولیدی می‌شود. (6)

رونق تولید

از نظر اقتصاد مقاومتی که تولید را ستون فقرات اقتصاد ملی می‌داند، می‌توان رونق تولید را رکن اصلی برشمرد. البته بهتر است رونق تولید را به‌گونه‌ای تعریف کنیم که پایدار، درون‌زا و برونگرا باشد. در چنین وضعیتی، اقتصاد نسبت به تکانه‌های بیرونی و عوامل برون‌زا، آسیب‌پذیری کمتری خواهد داشت. (7)

اگر تحریم‌کنندگان مشاهده کنند که کشور تحریم‌شده، خطاهای بزرگ خود را در امر سیاست‌گذاری تصحیح کرده و به سمت بالا بردن توان تولیدی حرکت می‌کند، آن‌ها نیز از فشارهای خود خواهند کاست تا مبادا کشور تحریم‌شده، برای درون‌زا کردن بنیه تولید ملی خود، از خود تمایلی پایدار نشان دهد. بنابراین، تقویت بنیه تولید ملی، سیاستی کارگشا و اصولی است که حتی از آثار منفی تحریم‌های خارجی نیز می‌کاهد. (8)

برون‌گرایی

تولید اقتصادی باید از درون کشور و متکی بر توانایی‌های داخلی باشد. درون‌زایی، موجبات ثبات را فراهم می‌کند و کشور را در برابر تکانه بیرونی آسیب‌ناپذیر می‌کند. برون‌گرایی یعنی توانایی لازم برای بهره‌برداری بیشینه از فرصت‌هایی که در حوزه بین‌المللی وجود دارد.

به عبارت دیگر، برون‌گرایی یعنی اینکه توانایی شناسایی ظرفیت‌های بین‌المللی را داشته باشیم و از آن در جهت ارتقای بنیه‌ داخلی و رفاه اجتماع خود بهره گیریم. درون‌زایی بدون برون‌گرایی، باعث انزوای اقتصاد می‌شود و برون‌گرایی بدون درون‌زایی نیز باعث وابستگی به خارج و خودباختگی می‌شود. (9)

اقتصاد درون‏زا، نوعی رهیافت مدیریتی مبتنی بر الگوهای بومی و علمی براساس ظرفیت‏های موجود است. متأسفانه این رویکرد زمانی استفاده می‏شود که با فشارهای بیرونی و تحریم‏های بین‏المللی مواجه می‏شویم و هیچ‏گاه آن را به صورت یک برنامه‌ و استراتژی مدون و ثابت مدنظر قرار نداده‎ایم. این برنامه می‌تواند در تمامی مقاطع، دستور کار فعالان حوزه اقتصاد باشد. (10)

اقتصاد دانش‌بنیان

وقتی از تولید درون‌زا صحبت به میان می‌آید، منظور مجموعه تولیدات کالاها و خدماتی است که اقتصاد کشور در آن امتیاز و یا رجحانی دارد. مثلاً ماده اولیه و یا سرمایه مورد نیاز مربوط به آن کالاها در کشور موجود باشد. مواد اولیه در کنار سرمایه قرار می‌گیرد و به تبع آن، نیروی انسانی مورد نیاز نیز در داخل کشور تربیت می‌شود. این مجموعه از کالا یا خدمات با استمداد از پتانسیل تولید داخلی، هم برای بازارهای داخلی و هم بازارهای خارجی قابل عرضه است. (11)

با استفاده از علم و تکنولوژی می‌توان در همه ابعاد سیاستگذاری، به صورتی اثرگذار ظاهر شد. از آنجا که اقتصاد دانش‌بنیان، موتور پیشران اقتصاد مقاومتی و اقتصاد درون‌زا است، برنامه‌ریزی منسجم برای ورود به عرصه اقتصاد دانش‌بنیان، بسیار مهم و کلیدی محسوب می‌شود. (12) در الگوی پیشرفت اقتصادی باید چهار عنصر اساسی را در نظر گرفت: جذب سرمایه خارجی، اجرای طرح‌های مادر، برخورد با فسادهای مالی موجود، و نیز حمایت از تولید که منجر به پیشرفت و استقلال اقتصادی می‌شود. (13)

مناطق آزاد تجاری

هر کشوری کالایی را «صادر» می‌کند که در تولید آن نیاز به عوامل فراوان و ارزان دارد و در مقابل، کالایی را «وارد» می‌کند که استمداد از عوامل کمیاب و گران‌قیمت در تولید آن، اجتناب‌ناپذیر باشد. در منطق اقتصادی، به این معادله داشتن مزیت اقتصادی قابل رقابت می‌گویند. اگر از این منظر به اقتصاد مناطق آزاد ایران نظری بیافکنیم، پی می‌بریم که در مرحله مکان‌یابی، اصل داشتن مزیت‌های ویژه اقتصادی و درون‌زایی عوامل تولید کالا و خدمات را به تمامه داراست و از این نظر، بهترین گزینه برای اقتصاد مقاومتی به حساب می‌آید. (14)

با التفات به اینکه ایران در شرایط حاضر به عضویت سازمان تجارت جهانی درنیامده است و همچنین به دلیل وجود تحریم‌ها قادر به تجارت با همه کشورها نیست، لازم است بر مزایای رقابتی کالاها و تولید در مناطق آزاد اقتصادی تمرکز کرد؛ چرا که این شیوه، کمترین هزینه حمل و قیمت تمام‌شده را نسبت به دیگر مناطق کشور دارد و جریان ورود کالا به بازار کشورهای همسایه را آسان‌تر می‌کند. البته این مسأله، نیازمند برنامه‌های بلندمدت است و در کوتاه‌مدت نمی‌توان به چنین اهدافی نائل شد. (15)

نگاه مسئله‌محور

یکی از معانی درون‌زایی می‌تواند بستن درب‌ها باشد؛ ولی درون‌زایی همراه با برون‌گرایی قطعاً مفهومش این نیست. مفهوم اصلی درون‌زایی این است که مجموعه‌ای از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های بالقوه در داخل وجود دارد که باید از آن‌ها بهره‌برداری کرد.

مثلاً در ایران حدود ۱۶۵ میلیون هکتار زمین کشاورزی وجود دارد. ۱۳۰ میلیارد متر مکعب، میزان بارندگی سالانه آن است. در آن آب‌های تجدیدشونده وجود دارد. ۲۹ میلیون نفر نیروی کار دارد که از این تعداد، ده میلیون نفر تخصص دانشگاهی دارند. به لحاظ جغرافیایی، در منطقه‌ای استراتژیک واقع است. مرزهایی وسیع دارد و به آب‌های آزاد نیز دسترسی دارد. اقلیم چهارفصل دارد و از زیرساخت‌های بسیار گسترده‌ای اعم از شبکه‌های حمل و نقل، شبکه‌های ارتباطات، آب و برق و انرژی برخوردار است. (16)

باید به رونق تولید، نگاهی مسئله‌محور داشت؛ یعنی نگاهی که مشکلات و موانع تولید و رونق تولید را در نظر می‌آورد و به دنبال راهی برای حل آن‌هاست. بعلاوه، رونق تولید نیازمند فرهنگ‌سازی و ترویج فرهنگ تولید است.

تا فرهنگ تولید وجود نداشته باشد و جامعه مولد نداشته باشیم، رونق تولید هم حاصل نمی‌شود. (17) اقتصاد دانش‌بنیان، شکوفاکننده و ارتقابخش ظرفیت‌های بومی هر استان است و تجارتی که براساس این اقتصاد صورت بگیرد، توسعه درون‌زا را به همراه خواهد داشت. (18)

پی نوشتها
1. www.yjc.ir
2. www.iribnews.ir
3. www.dolat.ir
4. www.tasnimnews.com
5. www.forsatnet.ir
6. www.tabnak.ir
7. www.qazvin.iqna.ir
8. www.atnanews.ir
9. www.mizanonline.com
10. www.asre-eghtesad.com
11. www.fardanews.com
12. www.magiran.com
13. www.radiogoftogoo.ir
14. www.irna.ir
15. www.mojnews.com
16. www.talie.ir
17. www.isna.ir
18. www.tinet.ir