تکنولوژی‌ها و محصولات آن
برای پاسخ به سؤال مطرح‌شده که آیا تکنولوژی خوب و بد دارد یا نه؟ آنچه مهم است موردتوجه قرار گیرد خروجی و کاربری آن تکنولوژی‌هاست و این خروجی و کاربری از منظر دین، باید نسبتش را با سعادت دنیا و آخرت انسان مشخص کند.فناوری‌ها در صورتی خوب ارزیابی می‌شوند که هم‌راستای هدف اصلی خلقت که سعادت انسان را به دنبال دارند قرار بگیرند. خداوند تبارک و تعالی درباره هدف خلقت انسان می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛[2] و من جنّ و انس را نیافریدم مگر برای اینکه مرا (به یکتایی) پرستش کنند.»
حال سؤال اینجاست با چه معیارهایی می‌توان تشخصی داد که یک فناوری و محصولات آن ما را به هدف خلقت یعنی عبودیت و رسیدن به سعادت حقیقی می‌رساند:
مثلث فناوری
به نظر می‌رسد برای پاسخ به این سؤال که معیارهای مشخص‌کننده جهت تکنولوژی چیست؟ باید به سه ساحت توجه کرد.ساختار تکنولوژی:
اولین مسئله‌ای که باید موردتوجه قرار گیرد این است که فناوری و تکنولوژی چیزی است که قرار است از خروجیش محصولات متنوعی گرفته شود و اینجاست که باید گفت اگر خروجی این فناوری چیزی جز محصولاتی نیست که ما را هر چه بیشتر از خدا دور می‌کند باید آن فناوری را منفی قلمداد کرد. مهم است که استفاده یک تکنولوژی به صورت دقیق بررسی شود تا بتوان به‌طور قطع درباره آن تکنولوژی و فناوری نظر داد به‌عنوان‌مثال در تکنولوژی‌های مربوط به دانش هسته‌ای، آن بخشی که فقط برای ساخت سلاح هسته‌ای و کشتار جمعی کاربرد دارد قطعاً منفی است و داشتن آن نیز از لحاظ شرعی حرام است. مقام معظم رهبری با استفاده از کلیدواژه «فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای» میان بخشی از این فناوری و تأسیسات مربوط به آن که فقط برای تولید سلاح هسته‌ای کاربرد دارد و آن قسمتی که استفاده صلح‌آمیز دارد تفاوت قائل می‌شوند و در بیانات خود می‌فرمایند: «ما با وجود اینکه میتوانستیم در این راه (تولید بمب اتم) قدم برداریم، بر اساس حکم اسلام عزیز، کاربرد این سلاح را حرام قطعی شرعی اعلام کردیم؛ بنابراین هیچ دلیلی ندارد که برای تولید و نگه‌داشت سلاحی که استفاده از آن مطلقاً حرام است، هزینه کنیم.»[3] این بیانات حاوی این معنا است که نه از فناوری هسته‌ای برای تولید بمب اتم استفاده می‌کنیم و نه در راه داشتن تکنولوژی‌های مربوط به تولید و نگهداری آن قدمی بر می‌داریم و همچنین در جای دیگر بیان می‌دارند: «من تأکید می‌کنم که جمهوری اسلامی هرگز در پی تسلیحات هسته‌ای نیست، و نیز هرگز از حق ملّت خود در استفاده‌ی صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای چشم‌پوشی نخواهد کرد.»[4]به عنوان نکته آخر و جمع‌بندی این بخش باید گفت که تکنولوژی‌ها فارغ از جهت استفاده صاحبانشان خود فی نفسه دارای امکان تعیین جهت مثبت و منفی هستند، اما غالب آن‌ها چون هر دو جهت را می‌توانند دارا باشند با این مؤلفه‌ای که مطرح شد (ساختار تکنولوژی) تعداد کمی از آن‌ها حاوی برچسب منفی خواهند بود بنابراین در گام دوم باید به سراغ صاحبان و مالکان این تکنولوژی‌ها رفت و از هدف آن‌ها نیز برای استفاده از تکنولوژی‌ها سؤال کرد.
هدف به‌کارگیرنده تکنولوژی:
در گام دوم برای اینکه بتوان برچسبی را برای یک تکنولوژی در نظر گرفت باید به نیت و رفتار صاحبان آن نیز توجه داشت. در دنیای کنونی که از آن در برخی مواقع به «استعمار نو» یا «سلطه نوین» نوین نیز تعبیر شده است حرف اول را در حاکمیت دنیا، تکنولوژی‌ها می‌زنند. «اصلی‌ترین مأموریت استعمار نو ، تغییر نرم، سازوار، نامرئی و نامحسوس در نظام باورها و جهان‌بینی مصرف‌کنندگان جوامع مختلف است که بکارگیری تکنولوژی یکی از لوازم اصلی چنین مأموریتی است. به طور طبیعی، برای تحقق چنین شرایطی الگوهای تسلط نیز تغییر یافته است و متناسب با نیازها و ضررت‌ها، مدام در حال دگروگونی است.»[5]«گرفتاری انسان امروز از نظر مارکوزه[6]، خودِ تکنولوژی نیست بلکه شیوة بهره‌گیری از تکنولوژی است؛ به عبارت دیگر شیوة بهره‌گیری از انسان و طبیعت به سود توسعه تکامل تکنولوژی و به زیان آزادی و خودمختاری فردی بشر است.»[7]
با این اهدافی که صاحبان تکنولوژی‌ها که همان سرمایه‌داران باشند دنبال می‌کنند، روح حاکم بر تکنولوژی‌ها مثبت ارزیابی نمی‌شود چرا که تکنولوژی‌ها ما را راضی به جبر تحمیلی سرمایه‌داران کرده‌اند.
بیان این قسمت از مطلب (هدف به‌کارگیرنده تکنولوژی) برای این نبود که ما از تکنولوژی استفاده نداشته باشیم بلکه برای این بود که ما هوشیاری بیشتری نسبت به اهداف پشت پرده به‌کارگیرندگان این تکنولوژی‌ها که همان سرمایه‌داران جهانی هستند داشته باشیم و از این به بعد به عنوان یک مصرف‌کننده محصولاتی که سرمایه‌داران جهانی از دل این تکنولوژی‌ها استخراج می‌کنند، توجه داشته باشیم که با آغوش باز به استقبال همه این محصولات عموماً جهت‌دهی شده نرویم.
در اینجا لازم است که فیلتر آخر را برای تعیین خوب و بد بودن یک تکنولوژی به کار بریم و آن این است که با نیم‌نگاهی که به دو مرحله قبل داریم، از خود تکنولوژی عبور کنیم و به بررسی محصولات خروجی از آن بپردازیم.
ویژگی‌های محصول:
هر فرد لازم است که تک‌تک محصولاتی که تکنولوژی‌ها در اختیار او می‌گذارند را از جهت فواید و مضرّات موردبررسی قرار دهد و برای آن ارزش‌گذاری داشته باشد.از جمله مهم‌ترین ویژگی‌هایی که در یک محصول برآمده از یک یا چند تکنولوژی وجود دارد توجه به موارد زیر است:
محصول از جهت قابلیت و عدم قابلیت تفکیک در خوبی و بدی:
گاهی خوبی و بدی در یک محصول، قابل تفکیک از هم هستند و می‌توان خوب آن را برداشت و بد آن را کنار گذاشت مانند محتواهای رسانه‌ای که می‌توان در آن محتوای نامناسب را حذف کرد و از آن استفاده نکرد و گاهی این‌گونه نیست مانند یک چاقو که در آنِ واحد هم کاربرد خوب دارد و هم بد.محصول از جهت مدیریت و کاربری:
گاه ممکن است مدیریت واحد باشد و آن مدیریت به‌طور کامل در اختیار کاربرِ محصول باشد مانند بسیاری از لوازم برقی و غیر برقی خانگی، ابزارهای فنی و وسایلی از این قبیل و گاه ممکن است تعدد مدیریت وجود داشته باشد اما غلبه مدیریت با کاربر باشد و نقش تعیین‌کننده را کاربرِ آن محصول به عهده داشته باشد باکمی تسامح مانند استفاده از یک نرم‌افزار مسیریاب، خرید از یک فروشگاه اینترنتی، پرواز با یک هواپیما و اموری از این قبیل و در نهایت گاهی اوقات نیز ممکن است تعدد مدیریت وجود داشته باشد اما غلبه مدیریت با مدیر آن محصول باشد و کاربر نقش کمرنگی در مدیریت آن داشته باشد مانند شبکه‌های اجتماعی که محصول تکنولوژی‌های نوین ارتباطی هستند و با انواع و اقسام فیلترها، دسترسی‌ها، جهت‌دهی‌ها، مدیریت پیشنهادها و اموری از این قبیل به صورت محسوس و نامحسوس کاربر خود را مدیریت می‌کنند.محصول از جهتِ دارا بودن و یا نبودن محتوا:
گاهی برخی محصولات قالبشان به نحوی است دخل و تصرفی در ارائه محتوای خاصی و یا القاء آن به مخاطب ندارند مانند بسیاری از ابزارهای فنی و کاربردی و گاهی برخی محصولاتِ فناوری‌ها، تولیدکننده و یا مَحمِل اطلاعات هستند و به‌نوعی دارای محتوا محسوب می‌شوند مانند محصولاتِ مربوط به فناوری‌های ارتباطی.با این تقسیم سه‌گانه‌ای که انجام شد حال می‌توان به یکی از اصلی‌ترین قواعد اسلامی که بر محصولات مربوط به تکنولوژی‌های نوین نیز بار می‌شود و توان تقسیم تکنولوژی به خوب و بد را دارد اشاره کرد و آن قاعده، قاعده نفی سبیل است. خداوند تبارک و تعالی می‌فرمایند: «وَلَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا؛[8] و خداوند هیچ گاه برای کافران نسبت به اهل ایمان راه تسلّط باز نخواهد نمود.»
هر کدام از محصولات تکنولوژی‌های نوین که در بدترین حالت به سبب غیر بسیط بودن، قابلیت مدیریت توسط مدیران پشت پرده آن محصول و مبتنی بر محتوای تولیدی و جهت‌دهی شده توسط مدیر آن محصول، وقتی بتواند باعث ایجاد سلطه سرمایه‌داران و سردمداران دنیای مدرن بر افراد جامعه اسلامی شود و مدیریت زندگی آن‌ها را به دست بگیرد بی‌شک بسته به میزان این تسلط، برچسب منفی می‌خورد و اسلام در مقابل آن نظر مثبتی ندارد.
پی‌نوشت:
[1] . مقاله: تاثیر تکنولوژی بر فرهنگ، رضا حسنوی، فصلنامه: مدیریت فردا سال اول پاییز و زمستان 1382 شماره 3 و 4
[2] . سوره ذاریات آیه51.
[3] . بیانات در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر علمی با رهبر انقلاب، 17/7/1398.
[4] . بیانات در شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد، 9/6/1391.
[5] .مقاله: «بررسی رویکردها و ابعاد هژمونی تکنولوژی بر انسان»، علیرضا باقری ده آبادی، رسانه و فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شماره اول، بهار و تابستان 1393، صص 1-28.
[6] . Herbert Marcuse : در میان مکتب فرانکفورت، نام مارکوزه با تکنولوژی گره خوده است. او دربارة ماهیت سلطه‌آفرین نظام تکولوژی بر این نظر است که از رهگذر تکنولوژی، فرایندهای فرهنگ، ساست و اقتصاد در هم می‌آمیزد و نظامی به وجود می‌آید که با دخالت در تمام شئون زندگی، انسان را می‌بلعد.
[7] . مقاله: «هربرت مارکوزه و نظریه انتقادی»، مجید کفاشی و سروش فتحی، نشریه دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خلخال، 1388، شماره4، از صفحه 85 تا صفحه 85
[8] . سوره نساء، آیه141.
