زندگی ما در دنیا، بی‌شباهت به یک میدان جنگ بزرگ نیست. میدان جنگی که یک‌طرف آن ما انسان‌ها هستیم و طرف دیگر شیاطین جن و انس. شیطان‌هایی که تنها هدفشان این است که به هر قیمتی که شده به ما ضربه بزنند و البته دوست دارند که هرقدر می‌توانند، ضربه‌شان سهمگین‌تر و مخرب‌تر باشد.
در این میدان جنگ بزرگ، بیش از هر میدان جنگ دیگری نیازمند پناهگاه هستیم. پناهگاه محکمی که ما را در برابر حملات شیطان حفظ کند و البته صرف داشتن دانش نسبت به آن پناهگاه کافی نیست، بلکه باید وارد آن شویم تا محفوظ بمانیم.
اگر شما هم دنبال پناهگاه محکمی می‌گردید که حملات مهلک شیطان نتواند در آن نفوذ کند، این حدیث زیبای حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را بخوانید:
الصَّلَاةُ حِصْنٌ مِنْ سَطَوَاتِ الشَّیْطَانِ؛
نماز قلعه و دژ محکمی است که نمازگزار را از حملات شیطان نگاه می‌دارد.[1]
نماز و خصوصاً سجده در برابر خداوند متعال آن‌قدر ارزشمند است که عقل ما از درک آن عاجز است و تنها معصومین علیهم‌السلام هستند که ارزش لحظاتی که در نماز در برابر خداوند به سجده افتاده‌ایم می‌دانند. حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حدیثی بسیار زیبا فرموده‌اند:
لَوْ یَعْلَمُ الْمُصَلِّی مَا یَغْشَاهُ مِنَ الرَّحْمَةِ لَمَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ؛
اگر نمازگزار بداند [در طول نماز] تا چه حد مشمول رحمت الهی است، هرگز سر خود را از سجده بر نخواهد داشت.[2]
بعد از خواندن این حدیث زیبا در وصف نماز و سجده، فراز بعدی خطبه شعبانیه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را بخوانیم:
وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لَا یُعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لَا یُرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ؛
و بدانید که خداوند متعال به عزت خود قسم خورده است که نمازگزاران و سجده‌کنندگان را عذاب نکند و آن‌ها را با آتش جهنم نترساند در [روز قیامت؛] روزی که انسان‌ها در برابر خداوند جهانیان مبعوث می‌شوند.[3]
تأثیر نماز در ترک گناه
یکی از مهم‌ترین تأثیرات نماز، ترک گناه است. در قرآن کریم نیز آیه‌ای وجود دارد که به این مسئله اشاره می‌کند:وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ؛
و نماز را برپا دار، یقیناً نماز [انسان را] از کارهای زشت، و کارهای ناپسند نهی می‌کند.[4]
نکتهٔ مهمی که در این آیه به آن تأکید شده این است که نماز مانع انسان از انجام گناه نمی‌شود؛ یعنی این‌طور که نیست که انسان‌هایی که نماز می‌خوانند، به‌صورت ناخواسته تبدیل به افرادی بشوند که دیگر امکان گناه کردن ندارند، بلکه آنچه در این آیه به آن تصریح شده این است که نماز، ما را از گناه کردن نهی می‌کند، حالا اینکه ما به این نهی توجه کنیم یا نه به خودمان بستگی دارد.
این مسئله در جواب اشکال کسانی است که این آیه را می‌خوانند و بعد به افرادی از اهل نماز و مسجد مثال می‌زنند که در انجام بعضی گناهان مانند بی‌توجهی به حق‌الناس، بددهانی، کم‌فروشی و گناهانی از این قبیل، شهره عام و خاص هستند. جواب این اشکال این است که همان‌طور که نمازِ انسان‌های مختلف با یکدیگر فرق دارد و درجاتش متفاوت است، میزان بازدارندگی نماز از انجام گناهان نیز متفاوت است.
این حدیث تأمل‌برانگیز از امام صادق علیه‌السلام را بخوانیم:
مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَعْلَمَ أَ قُبِلَتْ صَلَاتُهُ أَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلَاتُهُ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ فَبِقَدْرِ مَا مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْهُ؛
هر کس دوست دارد بداند که آیا نمازش قبول شده یا قبول نشده، [به گفتار و رفتار خود] نگاه کند، ببیند آیا نماز او مانع از انجام گناهان توسط او شده است [یا خیر؟] هر مقدار که نمازش مانع او شده باشد، به همان میزان نماز او مقبول خداوند قرار گرفته است.[5]
پس همان‌طور که نماز درجاتی دارد، میزان بازدارندگی نماز از گناهان نیز درجات دارد. کسی که روزانه پنج باز نماز می‌خواند، یک‌بار در ابتدای صبح از خواب شیرین خود می‌زند و به نماز می‌ایستد و هنگام ظهر و در میانه کار دو نماز می‌خواند و شب بعد از گذراندن یک روز کاری، دو نماز دیگر می‌خواند، اگر به دلیل نمازخواندنش، کسی که در برابر او به نماز ایستاده و آنچه در نماز می‌خواند توجه داشته باشد، بسیار زندگی متفاوتی خواهد داشت از کسی که نماز نمی‌خواند.
البته این مسئله باعث نشود که عده‌ای فکر کنند چون نماز می‌خوانند ولی درعین‌حال گناه هم می‌کنند، بهتر است نماز را کنار بگذارند، زیرا در آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام تأکید شده است که نمازخواندن راه اتصال بنده با خداوند است و هرگز نباید این اتصال قطع شود، زیرا کسی که این اتصال را حفظ کند، بالاخره روزی تأثیرات آن را می‌بیند. این حکایت کوتاه را بخوانیم:
رُوِیَ أَنَّ فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ کَانَ یُصَلِّی الصَّلَاةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ یَرْتَکِبُ الْفَوَاحِشَ فَوُصِفَ ذَلِکَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ إِنَّ صَلَاتَهُ تَنْهَاهُ یَوْماً مَا فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ تَابَ؛
روایت‌شده که شخصی از انصار [کسانی که در مدینه اسلام آورده بودند] از جمله کسانی بود که همیشه در نماز جماعت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله حاضر می‌شد؛ اما مرتکب گناهان نیز می‌شد. وقتی شرح‌حال او را برای حضرت گفتند، ایشان [در جمله‌ای کوتاه] فرمودند: نماز او، روزی مانع او می‌شود. مدت‌زمانی نگذشت که همین اتفاق افتاد و آن شخص از گناهانش توبه کرد. [6]
مکمل‌های نماز
هرکدام از ما به وضع خودمان بهتر از بقیه آگاهیم و می‌دانیم که نمازهای ما آن‌گونه که بایدوشاید نیست. به همین دلیل در آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام به ما سفارش شده تا به انجام بعضی اعمال بعد از نمازهای روزانه خود مداومت داشته باشیم. یکی از معروف‌ترین اعمال بعد از هر نماز، ذکر شریف تسبیحات حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است. ذکری که هدیه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به دخترشان حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها بود و به همین دلیل، نام آن تسبیحات حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است. امام باقر علیه‌السلام پیرامون ارزش این تسبیحات فرموده‌اند:مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ التَّحْمِیدِ أَفْضَلَ مِنْ تَسْبِیحِ فَاطِمَةَ ع وَ لَوْ کَانَ شَیْ‌ءٌ أَفْضَلَ مِنْهُ لَنَحَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص فَاطِمَةَ ع؛
از جهت حمد و ذکر، خدا با چیزی بهتر از تسبیح حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها عبادت نشده است؛ و اگر عملی بهتر از آن وجود داشت، پیامبر خدا آن را به حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها عطا می‌کرد. [7]
البته احادیث در مورد ارزش این تسبیحات بسیار فراوان است و شاید همین مقدار کافی باشد که بدانیم امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند:
تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ ع فِی کُلِّ یَوْمٍ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ صَلَاةِ أَلْفِ رَکْعَةٍ فِی کُلِّ یَوْم؛
تسبیحات حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها در هر روز پس از هر نماز، نزد من محبوب‌تر از هزار رکعت نماز در هر روز است.[8]
یکی دیگر از مکمل‌های نماز، انجام سجده شکر است. امام صادق علیه‌السلام در حدیثی زیبا ارزش و ساده‌ترین روش سجده شکر را بیان فرموده‌اند:
إِنَّمَا یَسْجُدُ الْمُصَلِّی سَجْدَةً بَعْدَ الْفَرِیضَةِ لِیَشْکُرَ اللَّهَ تَعَالَى ذِکْرُهُ فِیهَا عَلَى مَا مَنَّ بِهِ عَلَیْهِ مِنْ أَدَاءِ فَرْضِهِ وَ أَدْنَى مَا یُجْزِی فِیهَا شُکْراً لِلَّهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ؛
نمازگزار بعد از نمازهای واجب به جهت شکر خداوند و سپاس‌گزاری از او برای توفیقی که در ادای واجباتش به او عنایت فرموده، سجده می‌کند و کم‌ترین چیزی که می‌گوید، سه بار ذکر «شُکراً لِلّه» است.
پایان‌بخش این قطعه را بخشی از حدیث امام صادق علیه‌السلام پیرامون این عمل ارزشمند که مکمل نماز است، قرار می‌دهیم:
سَجْدَةُ الشُّکْرِ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِ مُسْلِمٍ تُتِمُّ بِهَا صَلَاتَکَ وَ تُرْضِی بِهَا رَبَّکَ وَ تَعْجَبُ الْمَلَائِکَةُ مِنْکَ؛
سجده شکر بر هر مسلمانی واجب [یعنی مستحبی که بسیار سفارش شده] است، با آن نمازت را کامل و پروردگارت را خشنود می‌سازی و فرشتگان را به شگفتی می‌آوری.[9]
پی‌نوشت:
[1]. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، صفحه 175، حدیث 3343.
[2]. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، صفحه 175، حدیث 3347.
[3]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 94، حدیث 4.
[4]. سوره عنکبوت، آیه 45.
[5]. بحارالأنوار، جلد 79، صفحه 198.
[6]. بحارالأنوار، جلد 79، صفحه 198.
[7]. کافی، جلد 3، صفحه 343، حدیث 14.
[8]. کافی، جلد 3، صفحه 343، حدیث 15.
[9]. من لا یحضره الفقیه، جلد 1، صفحه 333، حدیث 979.
