صله رحم
شمیم الهی که به مشام اهل دل میرسد، انبانهای محبت را به شانه میگیرند و از این کوی به آن کوی و از این سوی به آن سوی، میروند و دلی میجویند، تا دوستیهایشان را نثار او کنند و تا که شاید تحفههایشان پیشکش قربانگاه یار شود.آن دل که محمدی (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) شد سزاوار است که گام در گام او نهد، به شیوه او رفتار کند، چون او سخن بگوید و از هرچه او پرهیز میکرد بهراسد، گرچه پیامبر رحمت «لاینطق عن الهوی»1 و تمام سخنانش نیست مگر«وحی یوحی»2 و کسی را یارای رسیدن به آن مقام نیست؛ اما یاور اگر مدد کند، دامنش آورم به کف.
آن روز مردمان خدا را نمیشناختند، پیامبر آنان را هدایت کرد و از گمراهی رهانید و جاهلیت و نادانی را برانداخت» او آمد تا با دلیلهای روشن سخن گوید و آنان را با نشانههای الهی، از هر کردار ناپسند بیم دهد و بهسوی کارهای نیکو و رفتار نیک فراخواند.
آری میتوان محمدی شد لیکن همت اویس قرن میطلبد وگوشه چشم جانان.
آنان که خاک را بهنظر کیمیا کنند
آیا شود که گوشه چشمی به ما کنند
اگر در ملاحظه پیدایش دین اسلام نکته بین باشی، خواهی یافت: این حبل ربوبی، برای پیوند دوباره پیمانهای گسسته شده خدا و انسان آمده است.آیا شود که گوشه چشمی به ما کنند
برای اتمام منشهای والای انسانی به انسان عطا گردیده.
برای پاسداشت دوستیها و عاطفهها آمده است.
امیر مؤمنان در این رابطه میفرمایند: «آن روز مردمان خدا را نمیشناختند، پیامبر آنان را هدایت کرد و از گمراهی رهانید و جاهلیت و نادانی را برانداخت» او آمد تا «با دلیلهای روشن سخن گوید و آنان را با نشانههای الهی، از هر کردار ناپسند بیم دهد و بهسوی کارهای نیکو و رفتار نیک فراخواند»3
میسزد که شریعت اسلامی را دین دوستیها و مهربانیها و پیوندها نامید. اما نه دوستیهای به فراموشی سپرده شده و مهربانیهای خاک خورده و پیوندهای نخنما! باید که دلها را شست و سر بر آورد و اسلام را همانگونه که هست در دل اندیشه نهاد.
اگر به صفحات کتاب شریعت بنگریم، رشحات مهربانی بر سر و روی انسان میریزد، اما آنقدر دلها زنگار گرفته که این رشحهها را نمییابد.
به نیازمندان و بیچارگان و درماندگان تصدق کنید و بزرگان و کهترانتان را بزرگ دارید و از بستگانتان دلجویی کنید.
در لابلای منشور شریعت نظاره کن! آیا جز مهربانی و دوستی، خواهی یافت؟ «هل الدین الا الحب؟»4
الکلام؛ روی سخنم با آنانی است که پدر و مادر، خواهر و برادر و خانواده را بوسیده و کنار گذاشتهاند و با افتخار از این جدایی، یاد میکنند و خود را قهرمان میدان گسستها و شکستها میشناسانند.
بیایید با خود آشتی کنیم و «محمدی» باشیم تا شاید «محمدی» در میان ما باشد و ما را از آتش فتنههایمان رها سازد «و ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم»5
حتما خطبه شعبانیه را شنیدهاید! گویا این خطبه، سخنرانی پیامبر گرامی اسلام است که در واپسین روزهای شعبان و شاید در سالهای آخر عمر با برکت حضرتش ایراد شده است، خطبهای سراسر مهربانی و شفقت که رسول رحمت برای میهمانان خدا بیان فرمودهاند.
حضرت ختمی مرتبت در دو فراز از این خطبه به دلجویی از بستگان سفارش میفرمایند. نخست آن مجال که میفرمایند: «آنگاه که گرسنه و تشنه میشوید به یاد گرسنگی و تشنگی روزی بیفتید که از فرط نگرانی، آدمی از برادرش میگریزد و از همسر و فرزندانش نیز.» حال که دلهای شما مالامال از معنویت و عطوفت شده «به نیازمندان و بیچارگان و درماندگان تصدق کنید و بزرگان و کهترانتان را بزرگ دارید و از بستگانتان دلجویی کنید.»
و در فرازی دیگر فرمودهاند: «زبانهایتان را در کام فرو دارید و دروغ و بهتان و شماتت را به دور اندازید، چشمهای خود را از آنچه نباید ببینید به زیر افکنید و گوشهایتان را نیز از آنچه نباید بشنوید، بسته دارید. با یتیمان مردم، مهربان باشید تا به یتیمانتان مهربانی کنند.»
«ای مؤمنان در این ماه، خوشرو باشید تا جواز گذر از پل صراط را که همه گامها بر روی آن لرزانند برای شما صادر کنند. به زیر دستانتان سخت نگیرید تا در روز حساب، حسابتان آسان باشد. شر خویش برگیرید تا خدای بزرگ خشم خویش از شما باز دارد » و دگر بار یتیمان را سفارش کرده و فرمودند: «هر آنکس که از بستگان خویش در این ماه دلجویی کند، خدا او را به رحمت ویژهاش نائل سازد، در آن روزی که خدا را ملاقات کند و هر آنکس که بستگان خویش را دل نجوید و برنجاند، خدا رحمت خویش از او دریغ دارد در آن روزی که از همه روزها، محتاجتر است. »
مرحوم علامه طباطبایی روایتی را از پیامبر گرامی اسلام نقل میکنند که حضرت فرمود: «صِلوا ارحامکم فانه ابقی لکم فی حیات دنیاکم و خیر لکم فی حیات آخرتکم» یعنی از بستگانتان دلجویی کنید که آن سبب مانایی شما در زندگی دنیایتان میشود و همچنین بهتر است برای شما در سرای عقبایتان.
دلجویی از بستگان از منظر قرآن
صلهرحم؛ سنت حسنهای است که قرآن کریم مکرر به آن سفارش فرموده است. از امام صادق (علیهالسلام) پرسیدند: مراد از آیه 21 سوره رعد «و الذین یصلون ما امرالله به ان یوصل» چهکسانی هستند؟حضرت پاسخ فرمودند: مراد از آنچه خدا امر به پیوستن آن فرموده است، خویشاوندان توست و چهبسا در آیه 25 همان سوره که میفرماید: «الذین یقطعون ما امر الله به ان یوصل»، منظور از کسانیکه میشکنند دستور خدا را در مورد آنچه خداوند فرمان به پیوند آن داده است و خداوند آنان را مورد لعن و نفرین قرار داده، کسانی باشند که در برنامه زندگانی خود بستگان را کنار گذاشتهاند.
مشابه این مطلب در سوره بقره آیه 27 نیز آمده است.و در روایت دیگری از امام صادق (علیهالسلام)6 از نخستین آیه سوره نساء که میفرماید: «و اتقوا الله الذی تسائلون به والارحام» سؤال شد، حضرت در پاسخ فرمودند: «مراد از ارحام خویشاوندان مردم است» که در آیه به جهت قرار گرفتن در کنار تسائلون، به بزرگداشت و تعظیم آنان نیز اشاره کرده است.
علامه طبرسی در مجمع البیان گفته است: این آیه دلالت بر وجوب صلهرحم مینماید.
و همچنین آیات دیگری بر وجوب و اهمیت صلهرحم فی الجمله دلالت دارند مانند آیات شریفه 83 بقره، 36 نساء، 151 انعام، 23 اسراء که به نیکویی کردن و دلجویی از پدر و مادر و نزدیکان اشاره دارد.
دلجویی از بستگان در احادیث
احادیث بسیاری نیز به ضرورت دلجویی از بستگان تأکید تمام کرده و مکررا به صلهرحم توصیه میکند.در ذیل همان آیه شریفه سوره نساء که در سطور پیشین گذشت، مرحوم علامه طباطبایی روایتی را از پیامبر گرامی اسلام نقل میکنند که حضرت فرمود: «صِلوا ارحامکم فانه ابقی لکم فی حیات دنیاکم و خیر لکم فی حیات آخرتکم» یعنی از بستگانتان دلجویی کنید که آن سبب مانایی شما در زندگی دنیایتان میشود و همچنین بهتر است برای شما در سرای عقبایتان.7
مرحوم علامه مجلسى (رحمتاللهعلیه) در مورد (فان ذلک من الدین) میگوید: دلجویی از خویشاوندان، از چیزهایى است که خداوند در قرآن به آن دستور داده است
آثار اجتماعی صلهرحم
و معلوم است که از آثار صلهرحم، مواسات و مهربانی با یکدیگر است. این مواسات و مهربانی، موجب ماندگاری اجتماع است و مضافا از اعمال نیکی شمرده میشود که در آخرت نیز به آن اجر و مزد تعلق میگیرد.در روایت دیگری در کافی از امام باقر (علیهالسلام) نقل شده است که رسول گرامی اسلام فرمودند: «اوصى الشاهد من امتى و الغائب منهم و من فى اصلاب الرجال و ارحام النساء الى یوم القیامه، ان یصل الرحم و ان کانت منه على مسیره سنه فان ذلک من الدین.»
جابر بن عبدالله انصاری از امام باقر (علیهالسلام) نقل مى کند که امام (علیهالسلام) فرمود:رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) فرمودند سفارش میکنم آنکه از امت من که اکنون حاضر و شاهد و یا غائب است و آنانى را که در صلب مردان و در بطن مادرانشان هستند تا روز قیامت که صلهرحم کنند و از بستگان دلجویی کنند، اگرچه لازم باشد برای این دلجویی یک سال راه روند، زیرا صلهرحم جزو دین است.
مرحوم علامه مجلسى (رحمتاللهعلیه) در مورد (فان ذلک من الدین) میگوید: دلجویی از خویشاوندان، از چیزهایى است که خداوند در قرآن به آن دستور داده است.
راههای گوناگون صلهرحم
1- بذل جان
فردی را میشناسم که یکی از کلیههای خودش را به برادرش اهدا کرد و اکنون بیش از 30 سال است هر یک با یک کلیه زندگی میکنند، البته اینگونه صلهرحم خیلی خاص است و توقعی نمیرود کسی تا این اندازه بذل جان کند، لیکن باید در گوشه ذهن ما باشد؛ چنانچه لازم شد شبی از خواب خود بزنیم تا مشکل یکی از بستگانمان، حل شود، این کار را انجام دهیم و این نیز بذل جان است.در وسائل الشیعه از پیامبر گرامی اسلام نقل شده که فرمودند: هر کس با بذل جان و مال، صلهرحم کند خدای بزرگ به او اجر صد شهید خواهد داد.
یکی از بهترین دلجوییها و دستگیریها از بستگان، دفع شر از آنان است، یعنی هم خود انسان به آنان شر نرساند و هم مانع شرور دیگر شود، به قول معروف اگر نوش نیستیم نیش نباشیم، غیبت آنان را نکنیم، به آنان بهتان نزنیم، از آنان سعایت نکنیم، دل آنان را نشکنیم و...
2- بذل مال
امیرالمؤمنین در خطبه 142 نهجالبلاغه میفرمایند: کسیکه خدا مالی به او بخشیده، لازم است از بستگان خویش دستگیری کند.3- کمک فکری
مناسب است انسان در کنار بذل جان و مال، مشاور فکری مناسبی برای خویشاوندان بوده و گاهی سنگ صبور آنان شود و اگر کوتاهی از آنان در امر دین، مشاهده کرد، آنان را راهنمایی کند و بداند مطابق دستور شرع مقدس، قطع رحم جایز نیست، اگرچه آنها در پارهای از اعتقادات، با ما اختلاف داشته باشند.باید مطابق موازین آنان را ارشاد کند و در این صلهرحم، خود و فرزندانش از انحرافات مصون باشند و الا باید صلهرحم را بهگونهای بهپا دارد که اینگونه مشکلات در کنار آن حادث نشود و چهبسا کمک فکری و عاطفی او را به مسیر صحیح بازگرداند.
باید دانست بسیاری از اختلافات مردم، بهخاطر بیمهری و فخر فروشی و حسادت و اینگونه مسایل پدید میآید که عمده آنها با کمک عاطفی التیام مییابد.
حضور در غم و شادی و تشییع جنازه و عروسی و شادیها و غمها، کمک عاطفی محسوب میشود و همه از مصادیق بارز صلهرحم است. امیرالمؤمنین میفرمایند: «صِلوا ارحامکم و لو بالتسلیم» حتی با یک سلام میتوانید از بستگان دلجویی کنید.
در پایان این بخش از سخن باید گفت: یکی از بهترین دلجوییها و دستگیریها از بستگان، دفع شر از آنان است، یعنی هم خود انسان به آنان شر نرساند و هم مانع شرور دیگر شود، به قول معروف اگر نوش نیستیم نیش نباشیم، غیبت آنان را نکنیم، به آنان بهتان نزنیم، از آنان سعایت نکنیم، دل آنان را نشکنیم و...
امام صادق (علیهالسلام) از امام سجاد (علیهالسلام) نقل میکند که فرمود: «اِیّاک وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعونا فی کتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ»8 از مصاحبت قاطع رحم، حذر کن که او را سهبار در کتاب خدا ملعون و بریده از رحمت خدا یافتهام.
آثار صلهرحم
مطابق روایاتی که وارد شده، صلهرحم آثاری دارد که در ذیل به آنها اشاره میشود، البته باید دانست؛ آثار وضعی و مشهود و انعکاس نهادینهسازی صلهرحم در جامعه، بهطور طبیعی میتواند برخی از موارد زیر باشد، در عینحال خدای بزرگ برای احیای این سنت نبوی، مزدهای سرشاری در نظر گرفته که انسان نباید از آن منافع صرفنظر کند.1- روزی فراوان
2- طول عمر
3- اخلاق نیکو
4- پاکی اعمال
5- دفع بلا
6- آسانی حساب
7- آبادی شهرها
در خاتمه این نکته شایان ذکر است، همانگونه که صلهرحم آثار فراوان معنوی و مادی دارد، قطع رحم میتواند تأثیر عکس داشته باشد مثلا در روایت وارد شده که قطع رحم «یخرب الدیار»، قطع رحم باعث تخریب شهرها میشود، در صورتیکه صلهرحم موجب آبادانی شهرها میشود.
امام صادق (علیهالسلام) از امام سجاد (علیهالسلام) نقل میکند که فرمود: «اِیّاک وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعونا فی کتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ»8 از مصاحبت قاطع رحم، حذر کن که او را سهبار در کتاب خدا ملعون و بریده از رحمت خدا یافتهام .
پینوشتها
1- سوره نجم، آیه 4
2- سوره نجم، آیه 5
3- الحیات، ج2، ص35
4- آیا دین بهجز دوستی، چیز دیگری هست؟
5- انفال، آیه 33، «وَ مَا کانَ اللّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَ أَنتَ فِیهِمْ وَ مَا کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ»: تا آنگاه که تو در میانشان هستی، خدا عذابشان نکند و تا آنگاه که از خدا آمرزش میطلبند، نیز خدا عذابشان نخواهد کرد.
6- اصول کافی، ج2، ص150
7- المیزان، ج4، ص147
8- سفینه البحار، ج1، ماده رحم.
