افیولیت های ایران

مقدمه

در زمین‎شناسى ایران ، افیولیت به مجموعه‎اى از سنگ‎هاى مافیک و اولترامافیک گفته می‎شود که ممکن است منظم و لایه لایه باشند و یا در اثرتنش‎هاى زمین‎ساختى با یکدیگر مخلوط شده باشند به این مجموعه‎ها که همراهانى از سنگ‎هـاى رسوبى نواحى ژرف دارنـــد «کمـپلکس‎ افیـولیتـىOphiolitic Complex »، «سرى افیـولیتىOphiolitic Series »، «آمیزه‎هاى افیـــولیتىOphiolitic Melange » و سرانجام «آمیزه‎هاى رنگیــنColoured Melange » نیز گفته شده، که از میان آنها، واژه «آمیزه‎هاى رنگین» کاربرد بیشترى دارد که اغلب به عنوان یک واحد سنگ‎چینه‎اى به کار می‎رود.
آمیزه‎هاى رنگین ایران، بیشتر به صورت نوارهاى باریک و کم و بیش پیوسته‎اى هستند که اغلب در امتداد گسل‎هاى طولى اصلى رخنمون دارند.

شواهد زمین‎شناسى به ویژه بررسى شیمى این مجموعـه‎هـا از نظر نسبت‎هاى ایزوتوپى Sr 86/ Sr 87 و نحوه پراکنش عناصر خاکى کمیاب نشانگر آن است که ترکیب شیمیایى آنها همانند سنگ‎کره اقیانـوسى (Oceanic Lithosphere )است لذا پذیرفته شده که مجموعه‎هاى افیولیتى ایران باقیمانده اشتقاق‎هاى درون قاره‎اى هستند که در اثر کافتى شدن (Rifting) شکل گرفته و در اثر فرارانش (Obduction) و در هنگام جابه‎جایى قاره‎ها و خردقاره‎ها، در محل و امتداد زمیندرزهاى کهن (Paleo Geosuture) جاى گرفته‎اند. جدا از مسائل ژئودینامیکى پوسته، داشتن کرومیت ، سولفید مس توده‎اى ، کانی‎هاى گروه پلاتین، عناصر خاکى کمیاب و 000 از ویژگی‎هایى است که به مجموعه‎هاى افیولیتى ایران ارزش اقتصادى می‎دهند.

چگونگى تشکیل و جایگیرى افیولیت‎هاى ایران

در مورد چگونگى تشکیل مجموعه‎هاى افیولیتى، تاکنون بحث‎ها و نظرات متفاوتى ارائه شده است که در بین آنها پدیده‎هایى همچون کافتى شدن پوسته و فرارانش وابسته به برخورد صفحه‎ها و بازماندن این مجموعه‎ها در محل زمیندرزها از همه مهم‎تر است. هر یک از شواهد و دلایل گفته شده، می‎توانند در سرشت افیولیت‎هاى ایران نقش داشته باشند، ولى با توجه به موقعیت زمین‎ساختى و زمین‎شناسى ایران ، نقش پدیده کافتى شدن بیشتر است. هرچند که نوع ماگماى به وجود آمده در این سیستم و یا نوع رسوبات همراه با سری‎هاى افیولیتى ایران، تفاوت‎ها و مغایرت‎هایى با دیگر نوارهاى افیولیتى نشان می‎دهد، اما در نواحى خاورى ایران، وجود رسوبات تخریبى مانند فلیش، شیل‎هاى سیلیسى که با محیط عمیق اقیانوسى سازگار نیست، دلیل بر نزدیک بودن محیط تشکیل افیولیت‎هاى مذکور به حاشیه قاره‎ها و به احتمال تشکیل افیولیت‎ها در کافت‎هاى قاره‎اى از نوع دریاى سُرخ است، به عبارتى وجود پهنه‎هاى اقیانوسى بین صفحه‎هاى ایران، بعید می‎نماید. بررسى نوارهاى افیولیتى ایران نشانگر آن است که این مجموعه‎ها در طى دو مرحله جداگانه تشکیل شده‎اند.
* مرحلة نخست، کششى است که با ایجاد شکاف در پوسته همراه بوده است. این شکاف‎ها که تا سست‎کره ادامه داشته، مسیر مناسبى براى جایگیرى ماگماهایى با ترکیببازالتى بوده‎اند.
*مرحله دوم، یک مرحله فشردگى است که باعث بسته شدن کافت اولیه شده در نتیجه مجموعه‎هاى افیولیتى را بر روى لبه قاره‎هاى مجاور رانده است. روشن است که راندگى مورد سخن، محدود به زمان جایگیرى اولیه نبوده، بلکه همزمان با رویدادهاى زمین‎ساختى بعدى این عمل تکرار شده ‎است. براى نمونه، ریکو (1974)، در ناحیه نیریز به دو فاز راندگى بعدى در زمان پلیوسن باور دارد.
در مورد شرایط ترمودینامیکى جایگزینى افیولیت‎ها، چهار نظریه وجود دارد :
1. نظریه جایگزینى، به صورت جامد و سرد Cold Intrusion.
2. نظریه فعالیت نفوذى - آتشفشانى
3. نظریه آتشفشانى
4. نظریه فعالیت نفوذی.
در مورد افیولیت‎هاى ایران نظریه سرد و جامد پذیرفتنی‎تر است. با وجود این، ریکو (1974)، با توجه به ویژگی‎هاى سنگ‎شناسى ، توده اولترابازیک نیریز را نشانه تبلور آرام ماگما در دما و فشار بالا می‎داند وى وجود هاله دگرگونى گرمایى (به ضخامت چندین ده متر) در همبرى پریدوتیت‎ها با سنگ ‎آهک‎هاى تنگ حنا را دلیلى بر این نظر می‎داند. به گفته دیگر کانی‎هاى دگرگونى این هاله، معرف دماى 700 تا 1000 درجة سانتیگراد است و با توجه به نقطة ذوب‎ هارزبورژیت )1200 درجه)، نتیجه گرفته شده که دست کم در ناحیة نیریز، افیولیت‎ها در زمان جایگیرى حالت خمیرى داشته‎اند. در ضمن، نمایش بعضى ریزساختار‎ها، مانند چین‎هاى خوابیده که در بعضى توده‎هاى افیولیتى ایران دیده می‎شود، نشان می‎دهند که ممکن است افیولیت‎هاى ایران در زمان جایگیرى به حالت گدازه‎هاى خمیرى بوده‎اند.
منبع: http://atwis.com
/خ