چکیده

مقاله حاضر با نگاهی کاربردی برای ارائه چالش های امت اسلامی در ارتباط با وحدت و انسجام اسلامی و راهبردها و راهکارهای برون رفت از آن تهیه و تنظیم گردیده است. این مقاله مشتمل بر سه قسمت می باشد:

الف) مقدمه: در این مقدمه با استفاده از نگاه بانیان و احیاگران اسلامی در ایران، اهمیت وحدت و انسجام اسلامی و ضرورت بیداری امت اسلام در برابر دشمنان مورد بررسی و تأکید قرار گرفته است.

ب) چالش ها، ضعف ها و تهدیدهایی که از ناحیه اختلاف مسلمانان دامن گیر آنها شده است. در این بخش، دیدگاهها بررسی، جمع بندی و تحلیل شده و نتایج آن در ۲۵ مورد ارائه گردیده است.

ج) راهبردها و راهکارهای برون رفت از ضعف ها و کنترل و مدیریت تهدیدها: در این قسمت نیز مجموعه پیشنهادات و نظرگاههای مختلف در متون اسلامی و شخصیتهای مصلح جهان اسلام جمع آوری و پس از تحلیل، عناوین اصلی آن در 53 مورد ارائه گردیده است.

توضیح مهم

با توجه به رویکرد کاربردی مقاله، از تبیین نظریه ها و ارائه آیات، روایات و دیگر متون خودداری شده است.

مقدمه

وحدت از مهم ترین و ناب ترین اندیشه های آرمانی امام راحل (رضی الله عنه) است. امام خمینی (رضی الله عنه) دامنه شمول وحدت را فراگیر دانسته و از همه انسانها و مستضعفان جهان، مسلمانان عالم و همه فرقه ها و مذاهب اسلامی و حتی از روحانیون ادیان مختلف و روشنگران مسلمان می خواهد که در راستای اتحاد ملل بر اساس اصول مشترک انسانی و اسلامی بکوشند و از همه شعائر برای ایده وحدت خواهی بهره ببرند. به همین دلیل خواسته اند که: کوشش شود تا وحدت بین مستضعفان در هر مسلک و مذهبی که هستند تحقق پیدا کند و برنامه های اسلام شامل وحدت کلمه مسلمین، اتحاد ممالک اسلامی، برادری با جمیع فرق مسلمین، هم پیمانی با تمام دول اسلامی در سراسر جهان تحت لوای لا اله الا الله و توحید عملیاتی شود.(1)

حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله) نیز تأکید دارند که سه حقیقت مثبت و غیر قابل انکار در دوران کنونی وجود دارد. اول، بیداری دنیای اسلام و زنده شدن هویت اسلامی به عنوان آرمان های مطرح و شعارهای زنده در دل های توده مردم؛ یعنی بازگشت به اسلام، احیای قرآن، ایجاد امت واحده و غیره. حقیقت دوم، بیداری دنیای اسلام عامل دشمنی استکبار جهانی با اسلام به لحاظ فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است. و حقیقت سوم اینکه دشمنان اسلام علی رغم قدرتمند بودن ظاهری و مسلح بودن مادی، نظامی و اقتصادی و غیره، مغلوب امت اسلامی شده اند. این حقایق غیر قابل انکار باید در تحلیل ها و تصمیم گیری ها مورد توجه قرار گیرد. دنیای اسلام اگر بخواهد حرکت عمیق امت اسلامی را به درستی پیش ببرد باید الزاماتی را بپذیرد که مهم ترین آن اتحاد و انسجام اسلامی و تنظیم منشور وحدت اسلامی است. از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، بیداری اسلامی خطر بزرگی برای استکبار است و آنها این خطر را در هر جا که ببینند سرکوب می کنند. در چنین شرایطی دنیای اسلام موظف به تلاش برای عزت، استقلال، پیشرفت علمی و قدرت معنوی با تمسک به دین و توکل به خدا است.(2)

استاد شهید مطهری نیز هشدار می دهند که مخالفین اتحاد مسلمین برای این که از وحدت اسلامی، مفهومی غیر منطقی و غیر عملی بسازند آن را به نام وحدت مذهبی توجیه می کنند تا در قدم اول با شکست مواجه شود. بدیهی است که منظور علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب به یک مذهب و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرد مفترقات آنها - که نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی - نیست، منظور این دانشمندان متشکل شدن مسلمین در یک صف است در برابر دشمنان مشترک.(3)

با عنایت به دیدگاههای بیان شده، رسالت امت اسلامی یعنی: قدرتمند شدن جوامع اسلامی با ابتناء به وحدت و یکپارچگی تمامی مسلمانان جهان از هر فرقه، مذهب و مسلکی تحت لوای لا اله الا الله و توحید کلمه و عقیده با محوریت قرار دادن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و قرآن کریم و توجه کلیه مذاهب به اصول مشترک توحید، قرآن، سنت و سیره نبوی و پرهیز از اختلافات و افتراقات گوناگون مذهبی، سیاسی، نژادی، زبانی وغیره.

در نیل به این مهم، ضروری است که مسلمانان به خصوص دولتهای اسلامی تمام تلاش های خود را حول مقصد بزرگ الهی قرار داده و با حفظ اخلاص در مذهب خویش و اعتماد و اتکال به خدای تبارک و تعالی علاوه بر شناسایی موانع عینی همبستگی، مثل نوع حکومت، نظام حقوقی، اقتصاد و توسعه وغیره نسبت به احترام به مقدسات یکدیگر و حفظ حقوق و آزادی عمل دیگر مذاهب اسلامی در انجام مراسم مذهبی مطابق با فقه خودشان که ریشه در قرآن و قانون اساسی دارد پایبند باشند و از فرصت های مختلف برای رسیدن به وحدت استفاده کنند. روشنفکران و اندیشمندان اسلامی نیز با حمایت های قلمی، بیانی و عملی در به فعلیت رساندن ظرفیت های عظیم مسلمانان که شامل سرزمین های اسلامی، منابع و معادن بسیار و جمعیت عظیم مسلمان می شود، زمینه و بستر وحدت و انسجام اسلامی را در عمل و هدف فراهم نمایند.

چالش ها، ضعف ها و تهدیدها

با توجه به آنچه بیان شد، جهان اسلام و امت اسلامی با چالش ها، ضعف ها و تهدیدهای زیادی مواجه می باشد که در این بخش از نوشتار، مهم ترین چالش ها که به نوعی با وحدت و انسجام ارتباط پیدا می کند با بررسی و تحلیل نظرگاههای علما و مصلحان جهان اسلام تحت عنوان ضعف ها و تهدیدها ارائه می شود:

۱ - فرقه گرایی افراطی و دامن زدن به اختلافات درونی (سنی گرایی و شیعی گرایی، زیدی گرایی، سلفی گری، وهابی گری، اسماعیلیه گرایی)
۲- ملیت گرایی افراطی و نژادگرایی (پان عربیسم، پان ایرانیسم، پان ترکیسم و غیره)
٣- تزلزل نهاد خانواده و بحران اخلاقی
٤- جریانات روشنفکری ضد دینی و سکولار
5- فردگرایی افراطی و خدشه به روابط سالم اجتماعی
6- تزریق روحیه بی تفاوتی و خوش گذرانی
۷- گسترش سازمانهای ضد دینی در قالب بخش خصوصی و NGO ها
۸- نداشتن برنامه برای تعمیق مناسبات فرهنگی و اقتصادی با دیگر مسلمانان
9- اختلاف و عدم وحدت کلمه پیرامون مرزهای وحدت و انسجام اسلامی
۱۰- کم توجهی به نقش بزرگان مسلمان شیعه و سنی در ایجاد وحدت
۱۱- تشتتها، اختلافات قومی، طایفه ای و مذهبی و نبود اعتماد و ارتباط مناسب اجتماعی بین فرق اسلامی
۱۲- فقدان سیاست گذاری و برنامه ریزی اساسی برای کنترل حرکت های تفرقه زا
۱۳- تبلیغ و تعمیق اسلام هراسی و اسلام ستیزی
14- تقابل تمدنی (تمدن غرب، هندو، بودا، شینتو، اسلاو و غیره) با تمدن اسلام
15- تنظیم مقررات و آئین نامه های تبعیض آمیز برای مقابله با موج اسلام خواهی
16- جداسازی ایران اسلامی از دیگر کشورهای اسلامی تحت عنوان دشمن مشترک اعراب و اسرائیل
۱۷- برنامه ریزی برای کنترل بیداری اسلامی
۱۸- رسانه ای کردن اختلافات درونی جهان اسلام
۱۹- تزریق پول و حمایت معنوی و مادی از نهادهای افراطی و رادیکال (القاعده، سپاه صحابه، فتح الاسلام و غیره)
۲۰- تبلیغات رسانه ای فزاینده استکبار جهانی و استفاده از زبان هنر (هالیوود و غیره) برای تحمیق مسلمین
۲۱- استفاده ایدئولوژیک و ابزاری از اندیشه های لیبرالی، مارکسیستی و صهیونیستی
۲۲- رواج فرقه ها و گروههای شبه دینی، شبه عرفانی و شبه معنوی
۲۳- ترویج خرافات و گروههای شیطان پرست
24- تألیف کتاب های تفرقه برانگیز
25- شایعه سازی و شبهه افکنی توسط دشمنان به منظور تشنج افکار و ایجاد اختلاف میان فرق و مذاهب شیعه و سنی(4)

راهبردها و راهکارها

با توجه به ضعف ها و تهدیدهایی که بیان گردید، اینک با نگاهی کاربردی، مجموعه راهبردها و راهکارهایی که توسط صاحب نظران و مصلحان اسلامی پیشنهاد شده است جمع بندی و ارائه می گردد:

١- به کارگیری و تربیت کادر فرهنگی و نیروهای جوان و مستعد و مبتکر جهان اسلام است
۲- استفاده از نهادها و دستگاههای بین المللی اسلامی
٣- بسیج امکانات مالی، مادی و معنوی جهان اسلام در راستای مبارزه با فقر، فساد، تبعیض و بی سوادی
۴- تدوین تجربیات ارزنده نهادهای فرهنگی - بین المللی کشورهای اسلامی و انتقال آن به دیگر کشورهای مسلمان
۵- تلاش برای ارتقاء جهان اسلام در حوزه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فن آوری در سطح بین المللی
۶- شناسایی، تقویت و تحکیم نقاط مشترک از قبیل (دانشگاه تقریب، جامعة المصطفی، تأسیس فقه مقارن، کلام تقریب، تفسیر تقریبی و غیره)
۷- عنایت ویژه به کشورهای خط مقدم در تدوین راهبرد و ترسیم چشم اندازها (فلسطین، لبنان، عراق، افغانستان و غیره)
۸- رصد پدیده های نوظهور، خرافی و افراطی جهان اسلام (وهابیت، سلفی و غیره)
٩- تشکیل اتاق فکر با بهره گیری از نخبه گان جهان اسلام در عرصه های فرهنگی و بین المللی ایران
۱۰- توسعه شبکه های ارتباطی و رسانه های دیداری و شنیداری با گرایش تقریبی
11- تفکیک حقایق کلامی و تاریخی از بدعتها و خرافات
۱۲- تفاهم بر پایه اصول فقهی
۱۳- پذیرش وحدت به عنوان یک اصل زیربنایی توسط دولت های اسلامی و قرار گرفتن آن به عنوان مبنای سیاست های عمومی دولتها
۱۴- لزوم انجام پژوهش های تاریخی برای تبیین حقایق تاریخی
۱۵- تولید شعائر و نهادهای وحدت گرا توسط رسانه های جمعی و نهادهای تبلیغی
۱۶- تأکید بر معنویت و عرفان برای همگرایی
۱۷- برجسته سازی مقاطع تاریخی که بتواند نقطه اتکاء برای وحدت باشد
۱۸- طرد نمودن عناصر جیره خوار و ملی گرایان بی خبر از اسلام و مصالح مسلمین توسط مسلمانان
۱۹- اجتناب از دسته بندی مسلمانان با عنوان شیعه، سنی، حنفی، حنبلی و غیره به منظور جلوگیری از بروز اختلاف
۲۰- عنایت به منافع کلان امت اسلام در مباحث تقریبی و پرهیز از فرقه گرایی و گروه گرایی
۲۱- شناخت نقاط مشترک مذاهب اسلامی و توسعه آن
۲۲- پیگیری سیاست تشنج زدایی و حساسیت زدایی از گفتمان شخصیت های تأثیر گذار، رسانه های جمعی و احزاب و گروهها
۲۳- بالا بردن حساسیت و مسئولیت پذیری و همکاری طلبی کشورهای مسلمان و عربی نسبت به مسائل جهان اسلام
۲۴ - شناسایی نقاط ضعف و آسیب پذیر مخالفان سربلندی امت اسلام (سکولارها، ملی گراها، مرتجعین و غیره)
۲۵- حمایت مادی و معنوی از احزاب، اشخاص، جریانات و تمام کسانی که به واسطه دفاع از حریم امت اسلام با مشکل مواجه می شوند (دانشجویان محجبه اخراجی، اساتید مسلمان اخراجی، روزنامه نگاران و حقوقدانان مسلمان اخراجی و غیره)
۲۶- تأسیس نهاد یا دستگاه خاصی با هدف پیشگیری از بحران آفرینی دشمنان و مدیریت بحران
۲۷ - برطرف کردن موارد مسبب سوء ظن، و نیز شفاف سازی ارتباطات با سایر کشورهای اسلامی
۲۸- پیگیری تشکیل مجامع مختلف اسلامی در حوزه های سیاسی، اقتصادی و غیره (بازار مشترک اسلامی، دادگاه بین المللی اسلامی، بانکداری اسلامی)
۲۹- تلاش برای نزدیک ساختن وضعیت جامعه امروز اسلامی به شرایط و وضعیت عصر اول رسالت، از جهت برادری دینی، همکاری در نیکوکاری و تقوا، ایستادگی در صف واحد در برابر چالشها، توصیه به حق و صبر و دوری از تفرقه، کشمکش و هر چه باعث سستی و ضعف مسلمانان شود
۳۰- الگو قراردادن رفتار ائمه مذاهب اسلامی با یکدیگر و گسترش آن در میان پیروان امروز آنان
۳۱- ضرورت موضع گیری هماهنگ و واحد در برابر دشمنان اسلام، خصوصا در مسائلی که مورد اهتمام همه امت اسلامی است؛ مثل مسئله افغانستان و عراق
۳۲- خودداری مسلمانان از تکفیر و تفسیق یکدیگر و نسبت دادن بدعت گذاری به هم دیگرا ن است
۳۳- برخورد محترمانه با اختلافات به عنوان نتیجه پذیرش تعدد اجتهاد در اسلام
۳۴- بی حرمتی نکردن به مقدسات دیگران در مناسبات بین مسلمانان، اجتناب از بی حرمتی به مقدسات پیروان مذاهب اسلامی، و نیز احترام به اهل بیت پاک رسول الله و اصحاب راست کردارش
۳۵- به رسمیت شناختن مذاهب اسلامی معتبر براساس اصول یاد شده و بهره مندشدن پیروان آنها از تمام حقوق شهروندی
۳۶- آزادی عمل به احکام شخصی در مسائل مربوط به احوال شخصیه: پیروان مذاهب اسلامی تابع مقررات مذهب متبوع خود هستند؛ اما در امور مربوط به نظم عمومی، قوانین جاری کشور متبوع آنان حاکم خواهد بود
۳۷- حل اختلافات از طریق گفت وگوی مسالمت آمیز و رعایت آداب منطقی و اخلاقی آن
۳۸- تأسیس مراکزی خاص برای گفت و گو در مسائل عقیدتی، فقهی و تاریخی
۳۹- آموزش فقه وحدت اسلامی، آداب اختلاف، مناظره هدفمند و فقه، کلام و تفسیر موضوعی و تطبیقی در فضایی از احترام متقابل و عدم خرده گیری نسبت به آرای یکدیگر در حوزه ها و مراکز علمی
۴۰- احیای مکتبهای تربیتی پایبند به کتاب و سنت به عنوان وسیله ای برای کاهش گرایشهای مادی افراطی و راهی جهت پیشگیری از فریب مسلکهای نوظهور و ناآگاه نسبت به اصول اسلامی
۴۱- اهتمام علمای مذاهب به ترویج شیوۂ اعتدال و میانه روی با به کارگیری همه ابزارهای علمی، ملاقاتها، سیمنار علمی - تخصصی، کنفرانس های عمومی با استفاده از مؤسسات تقریبی و با هدف تصحیح نگاه به مذاهب اعتقادی، فقهی و تربیتی به عنوان شیوه های گوناگون اجرای اسلام
۴۲- مقابله با مکاتب و گرایش های فکری افراطی و تندرو که با کتاب و سنت در تعارض قرار دارند
۴۳- تأکید بر عدم مسئولیت مذاهب اعتقادی، فقهی و تربیتی در برابر کارهای اشتباهی که پیروان آنها مرتکب می شوند؛ مثل کشتار بی گناهان، هتک آبرو و حیثیت افراد، و نابود کردن سرمایه ها
۴۴ - انحصار صدور فتوا در اختیار کسانی باشد که در شناخت کتاب خدا و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و علوم مربوط به آن مثل فقه و اصول، تخصص داشته و توانایی استنباط احکام شرعی را از منابع آن دارا باشند و نیز به موضوعات، اوضاع و احوال مردم و مقتضیات زمان آگاه باشند(5)
۴۵ - شناخت طرف مقابل از طریق منابع مورد قبول او
۴۶- حسن ظن متقابل
۴۷- همکاری در مسائل مورد اتفاق
۴۸- گفتمان درباره مسائل اختلافی
۴۹- پرهیز از طرح مسائل تحریک کننده
۵۰- صراحت گویی حکیمانه
۵۱- پرهیز از پراکنده گویی افراطیون
۵۲- هوشیاری درباره توطئه های دشمنان
۵۳- ضرورت هم آوایی در شرایط سخت(6)

پی‌نوشت‌ها:
1- بیانات امام خمینی (رضی الله عنه) در دیدار با هیئتی از نیکاراگوئه، صحیفه نور، ج ۳، ص ۲۶۹، تاریخ 1392/2/20.
۲ - بیانات در دیدار کارگزاران نظام و سفرای کشورهای اسلامی و جمعی از میهمانان شرکت کننده در کنفرانس وحدت اسلامی در روز هفدهم ربیع الاول، 1387/1/17.
3 - اتحاد اسلامی در آثار شهید آیت الله مطهری، سید حمید جاوید موسوی، انتشارات صدرا، چاپ دوم، ۱۳۸۹، ص ۷۳.
4- برای آگاهی بیشتر از مصادر، مراجعه شود به گزارش رصد انسجام اسلامی که با سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی توسط مؤسسه فرهنگی هنری عرش پژوه به اجرا در آمده است.
5 - از بندهای ۲۹ تا 44 منشور وحدت اسلامی که توسط مجمع تقریب مذاهب اسلامی تهیه شده، استفاده گردیده است.
6 - از بندهای ۶۵ تا ۵۳ پیشنهادات جناب آقای استاد قرضاوی استفاده شده است.

منابع و مآخذ
١- قرآن کریم
۲- نهج البلاغه
٣- ابوالقاسمی، محمد جواد. گزارش رصد فرهنگی انسجام اسلامی، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۸۷
۴- جاوید موسوی، سید حمید. اتحاد اسلامی در آثار شهید آیت ا.. مطهری، انتشارات صدرا، چاپ دوم.
۵- پیشنهادات جناب آقای قرضاوی
۶- حدیث ولایت (مجموعه سخنان مقام معظم رهبری)
۷- صحیفه نور (مجموعه سخنان حضرت امام خمینی)
۸- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
۹- منشور وحدت اسلامی (مجمع التقریب)
۱۰- منشورات مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی

منبع: مجموعه مقالات «امت اسلامی، چالش‌ها، راهبردها»، نویسنده: محمدجواد ابوالقاسمی، چاپ اول، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1390 ش، صص 48-56.