مقدمه

نظرات و پیشنهاداتی که در این مقاله ارائه می شود، برگرفته از مبانی اسلامی است که مؤمنین مخلص، با دقت به آنها عمل می کنند و برای تحکیم، عقل، روح و اخلاق تمامی مخاطبین مفید خواهد بود. هدف اصلی ما در چنین فعالیت های علمی، فرهنگی، انتخاب موضوعاتی است که بتواند راه گشای مشکلات زن در جوامع امروزی باشد.

نقش زن و جایگاه وی در خلقت

نقش زن در جامعه حوزه بسیار وسیعی را در بر می گیرد، به این معنا که اگر فعالیتهای زنان در جامعه چنانکه بر مبنای فقه اسلامی باشد برای جامعه پیشرفت و چشم اندازی جهانی به ارمغان می آورد. خداوند تبارک و تعالی نقش زن را ترفیع داده و با ارائه دلایل و مباحث قرآنی ما را از آن آگاه گردانیده است.

از طرف دیگر انفعال و بیزاری زن نسبت به نسل های آینده و بطور کلی جامعه، وی را در مسیر پیشرفت ناتوان کرده و وی به تدریج، گذرگاه آشوب طلبی برای نسل های خود می سازد. بعد از پشت سر نهادن سختی ها برای زندگی بهتر و داشتن نقشی والاتر در جامعه، زن مسیر آشوب طلب یا مخربی را به دست خویش مهیا نمود که این راه زمانی غرور وی را از طریق خشونت، استثمار، سوء استفاده های گوناگون، محروم شدن از حقوق و نادیده گرفته شدن امتیازات وی و غیره خواهد ستاند.

بطور کلی باز تاب نقش زن از دیر باز در مکانهای مختلف جهان، بیش از همه منتج به موقعیت بسیار وحشت انگیز واندوهناکی برای طبیعت و خلقت وی شده است. با معرفی مختصری بر آنیم درباره جایگاه زن از زمان های کهن در مکان های گوناگون جهان سخنی داشته باشیم و بعد از آن نتایج حاصل از بررسی تحلیل های مختصر و مفید راجع به نقش زن بعنوان مخلوقى الهی را خواهیم دید و سپس به تعیین نقش زنان در قرن ۲۰و قرن ۲۱ یعنی قرنی که در آن زندگی می کنیم، خواهیم پرداخت. در حین بررسی تاریخ به شواهدی از شرایط و جایگاه مرعوب شده زن در تمدن های موجود دست خواهیم یافت.

زن در یونان باستان

• هیچ نوع ازدواج معمولی وجود نداشت.
• در صورت نداشتن قیم زن باید تابع پادشاه می بود.
• همسر وی با او مانند یک برده رفتار می کرد و وی مجبور بود شوهرش را آقا صدا بزند و هرگز با اسم او را نمی خواند.
• در طول زمان قاعدگی زن کثیف قلمداد و زندانی می شد و از راه یک سوراخ کوچک به وی غذا داده می شد.

زن در استرالیا

• به منزله یک حیوان اهلی بود.
• وسیله ای برای دفع شهوت و رشد جمعیت بوده.
• زمان قحطی زن را کشته و گوشت وی را برای رفع گرسنگی می خوردند.
• وی حق نداشت با همسرش غذا بخورد بلکه باید از مانده غذای وی تناول می کرد.
• زمان مرگ از هر گونه مداوای پزشکی و مراقبت از سوی اقوام محروم بود.
• در صورت داشتن عمر طولانی باید با خفه شدن یا محروم شدن از غذا کشته می شد.
• عشق والدین اینگونه بود، زمانی که وی به سن ۴۰ سالگی می رسید و اگر بیمار می شد. زنده بگور می گردید.
• در نیوزلند از زنان برای حمل بارهای سنگین استفاده می کردند.

زن در آفریقا

• خوراک زنان در آفریقا کمتر از دیگران در نظر گرفته می شد.
• تمام کارهای روستایی، کاشت و آبیاری کار زن بود.
• زنان آرایشگر، حمال و جراح بودند، در حالیکه مردان لباس فروش و گاهی اوقات معامله فلز می کردند.
• جنگ افزار و کلاه مرد مقدس بود و نمی بایست بوسیله زنان لمس می شد.
• در جزایر مارکویز گوشت، جوجه، نارگیل و گردو تنها، غذای مردان بود.

زن در آمریکای جنوبی

• زنان از غذا مراقبت می کردند در حالیکه مردان تفریح می کردند.
• مردان زنان مسن را که توان کار کردن نداشتند می کشتند.
• زنان در موقع وجود خطر حمله نگهبانی می دادند.

زن در عربستان

• خانواده های سرشناس دختران را هنگام تولد زنده بگور می کردند.
• شوهر درندهای وحشی تر از حیوانات بود؛ هیچگونه رحمی به فرزندان و همسرش نمی کرد.
• زنان همانند حیوانات خرید و فروش می شدند.

پس از ارائه این تجزیه و تحلیل راجع به نقش زنان در دوران باستان، حال باختصار مقاسیهای خواهیم داشت درباب جایگاه زن در جامعه قدیم و جامعه امروز تا به بسیاری از تفاوتهای عظیمی که بی تردید وی را به موجودی مبدل کرده که بیرحمانه مورد استثمار و سوء استفاده قرار گیرد، پی خواهیم برد.

نقش زن در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

مفاد بکار برده شده در تحلیل این موضوع، درگیری زنان در تمام زمینه های زندگی را در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تصدیق می کند. بخش عمده ای از مفاهیم صحه بر این واقعیت می گذارد که وقتی زنان در اجتماع شرکت داشتند دارای سنین مختلف بوده و حتی برخی مجرد، جوان و کم سن و سال بودند. کلیه تجمعاتی که در فضای اسلامی بوسیله زنان و مردان انجام می شد هیچ گونه مشکلی که منجر به جداسازی زن و مرد از یکدیگر شود، ایجاد نمی کرد.

در ضمن آیاتی وجود دارند که قبل و بعد از آیه حجاب نازل شده و متونی داریم که به همسران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مربوط می شوند. این متون تجمع زنان دیگر با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یا تجمع ایشان در حضور صحابه دیگر یا دیدار زنان با یک یا چند مرد یا گروهی از زنان در ملاقات با گروهی از مردان را برای ما نقل می کند.

چنانکه آیه: "در خانه بمانید، این برای شما بهتر است" بعنوان دستور برای عموم بندگان در نظر گرفته می شد آنگاه ما اینگونه مصلحت می دیدیم که به همسران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مربوط می شود و مصلحت اندیشی های دیگری اعم از یادگیری، اعانه و کمک به دیگران، جهاد و غیره را به خودمان اختصاص می دادیم. زنانی که می گویند: "در خانه ماندن برای ما بهتر است مخالف با زندگی ومفهوم زندگی می باشد و این مسئله باعث بروز مصائب، عواقب و مشکلات اجتماعی خواهد بود.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نمونه ای کامل از بی آلایشی و بهنجاری برای همه چیز بودند. ایشان بدلیل اخلاق و تربیت اسلامی میانه رو بودند و در طول مدت پیش از نزول آیه حجاب ، تعداد بسیاری زن و مرد به خانه ایشان می آمدند؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به زنان به دیده یک انسان مسئول دارای حقوق مساوی در پیشگاه خداوند تبارک و تعالی می نگریستند.

مدینه شهری بود که اسلام در آنجا حاکم بود و آن زمان برخی تصور می کردند که زن در آنجا ایمن است اما فراموش نکنیم که در مدینه افرادی بودند که خیانتکار از آب در می آمدند یا برخی در ظاهر اسلام را پذیرا می شدند در حالی که قلبهایشان تغییری نکرده بود با این حال این دلیلی نمی شد که زنان در خانه زندانی باشند؛ برعکس آنها به مساجد می رفتند و در فعالیتهای مختلف که در آنجا سازماندهی می شد، شرکت می کردند، اجازه دهید تأکیدی بر این مسئله داشته باشیم که مسجد پایگاه کلیه فعالیت ها بود.

تجمعات زنان و مردان که مورد بحث ماست تجمع مسلمانانی بود که در آن پنج بار در روز نماز می خوانند، یعنی اجتماعاتی که بر طبق تعلیم و تربیت اسلامی برگزار می شد. گرچه امروز شرایط طوری است که تشکیل اجتماعات امری ممنوع تلقی شده اما این بدان معنی نیست که هر گونه از تجمعات ممنوع است و تنها کاری که ما باید انجام دهیم این است که بیشتر بهوش باشیم.

اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مخالف تجمع زن و مرد در یک مکان بود و جداسازی زن و مرد را بهتر می دانست آنگاه این کار را در زمان خود و در همان ابتدا در مساجد آغاز می نمود و برای زن و مرد بطور جداگانه سخنرانی می نمود.

نقش زن در جامعه امروز

در حقیقت امروزه در جامعه اروپایی که زن آلبانیایی مسلمان نیز در آن زندگی می کند وارونه شده و نقش زن در چارچوب جامعه تقریبأ تنزل پیدا کرده است! چه دلیلی برای این گفته خود داریم؟ زیرا غیر ممکن است یک زن خارج از منزل کار کند و رفتار افراد بی ایمان برای وی خطر ساز نباشد و اتفاق افتاده که وی مورد حمایت تعدادی از افراد با ایمان نیز قرار نگرفته است، زیرا ایشان از روی نا آگاهی ترجیح می دهند با شعار حمایت از زنان، آنها را در خانه حبس کنند و در نتیجه وی اسیر مقرارت خانه شده و امکان این را ندارد تا توانایی های خود را در اختیار جامعه قرار دهد .

می دانیم که زن غالبأ در خطر دائمی می باشد ولو اینکه وی تحصیل کرده باشد نه به سبب ارزش های اخلاقی بلکه برای ارزش های ظاهریش - مانند زیبایی واندام ظاهری خود - مورد تمجید قرار می گیرد، در حالیکه در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) زن دارای همان حقوقی بود که مردان داشتند، در عین حال امروزه ما با عکس آن مواجه هستیم. امروزه زن به بدترین شکل غیر انسانی مورد استثمار قرار می گیرد و وی را وادار می کند در کلوپ های شبانه بعنوان پیشخدمت و بعنوان یک مانکن نیمه برهنه سیار کار نماید.

بنابراین به نظر من درگیری زن در جامعه امروز امری اجتناب ناپذیر است. تتبع دانش از مسیر اسلام می باشد، پس زن مسلمان باید تحصیل علم نماید تا دین اسلام را درک نموده و به انتشار و ترویج آن کمک نماید. امروزه زندگی بطرز نوینی در آمده تا اندازه ای که نمی توان بطور انفرادی آن را سپری نمود اما بدون تردید باید با افراد مختلفی که می تواند مرد نیز باشد تشریک مساعی کرد.

و امروزه حقارت و مادونی جامعه مشکلاتی جدی ببار آورده که ما بعنوان مسلمان نیز با آنها مواجه هستیم، بنابراین وظیفه ما ایجاب می کند بیشتر فعال و موثر بوده تا بتوانیم از بروز این مشکلات پیشگیری نماییم. وضعیت موجود بسیار پیچیده و حیرت آور است چه کاری باید انجام دهیم؛ آیا تسلیم شده و در خانه محبوس شویم تا زنده بمانیم؟. از طرفی دنیای امروز مملو از مشکلات مختلفی مانند جنگ و تهاجم بسوی مسلمانان و غیره است، و زمان ماندن در خانه و آرایش کردن و منتظر شوهر ماندن نیست.

اما این مسئله باید روشن شود که در زمان صحابه نمونه های منفی نیز وجود داشتند، منافقین سست ایمانی که می توانستند برای زنانی که خارج از خانه بودند مشکل آفرین باشند اما با این وجود زندگی سیر طبیعی خود را طی می کرد و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) زنان را از مشارکت در زمینه های مختلف زندگی منع نمی ساخت.

جایگاه زن در خلقت

اینگونه اظهار می شود که حوا از دنده آدم خلق شده است. "دنده" تفسیر بسیار ضعیفی است. معنی درست این کلمه در زبان های عبری و عربی "طبیعت" می باشد. بنابراین تفسیر درست این است که حوا (زن) از طبیعت مرد خلق شده، نه از دنده ی وی .خلقت ما توسط خداوند یک دلیل دارد و نشان دهنده اقتدار و اختیار مطلق او می باشد. خداوند همه ما را از یک تن خلق کرد و سپس از آن جفت وی را آفرید چنانکه در قرآن سوره نسا آیه اول آمده:

بنام خداوند بخشنده مهربان ای مردم! بترسید از پروردگار خود، آن خدایی که همه شما را از یک تن بیافرید و هم از آن جفت او را خلق کرد و از آن دو تن خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن برانگیخت؛ و بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می کنید (حقوق خود را)، و در باره ارحام کوتاهی مکنید که همانا خدا ناظر و مراقب اعمال شما است."

او به حقیقت خلقت بیش از یک میلیارد انسان از یک تن با قیافه ها و رنگ های متفاوت: سفید، سیاه، آبی، زرد، سرخ، زیبا و نازیبا نشان می دهد که آفریدگار حاکم مطلق و فاعل بالذات است و در نتیجه ما باید به وظایف خود عمل نموده و تابع مطلق خداوند باشیم. درست همانگونه که الله در قرآن کریم سوره ذاریات آیه ۵۶ می فرماید: "و ما جن و انس را نیافریدیم مگر برای اینکه مرا پرستش کنند.

انسان بعنوان یک مخلوق دارای روح الهی است که خدای سبحانه و تعالی به وی ارزانی داشته است. انسان بواسطه برخی خصوصیاتی که به وی اعطا شد پذیرفت به خداوندی تعالی وفادار بماند. همچنین خلقت انسان با در نظر گرفتن اینکه وی بار تکلیفی را که نه آسمانها ونه زمین ونه کوهها توانستند بپذیرند، قبول نمود؛ پدیده ای عظیم می باشد؟ پروردگار متعال در سوره احزاب آیه ۷۲ چنین می فرماید: "ما بر آسمان ها و زمین و کوه های عالم عرض امانت کردیم، همه از تحمل آن امتناع ورزیده و اندیشه کردند، تا انسان پذیرفت و انسان هم بسیار ستمکار و نادان بود. از آیه فوق الذکر در می یابیم که اگر بشر و دیگر مخلوقات خداوند را با هم مقایسه کنیم خواهیم دید که انسان - اعم از مرد و زن - میل به قدرت دارد. اوست که می تواند مخالف غریزه، نیازها و طبیعت خود عمل نماید، حیوانات و نباتات چنین قدرتی را ندارند.

خداوند تبارک و تعالی مالک یا فاعل مطلق این توانایی را به نوع بشر ارزانی داشته است. از تمام اینها در می یابیم که انسان دارای بارقه ای از روح خداوند است این منبع همان روح الهی است. بنابراین انسان قادر است به طریقی مشابه نه درست همان طریق الهی عمل نماید. خالق متعال هر دو جنس را در یک زمان و یک مکان و با ترکیبی همانند، از گل و روح، آفرید، مخلوقاتی که در همه ابعاد از وی ارث می برند از یک نوع هستند و درست مانند فرزندان یک والدین می باشند.

د انسان دارای قدرت فزونگرایی در درون خویش می باشد. وی با کشف استعداد خود شروع به شناخت خویش نمود و همان گونه که امام علی (علیه السلام) فرمود: "من عرف نفسه فقد عرف ربه" هر کس خود را شناخت، خدای خود را شناخت. لحظه ای که می خواهیم خدا را بشناسیم و صفات خداوند سبحانه و تعالی را در روح خود جمع کنیم آنگاه می فهمیم که این تمایزات و اختلافات، نوع جنس و چهره بیرونی نقش مهمی در وجود و هستی ما ایفا نمی کنند.

شباهت ها و تفاوت ها

زن در نظام اسلامی درست دارای همان حقوق و مسئولیت هایی است که یک مرد دارا می باشد، زن یک شریک و یک همسر است. درارتباط با پیشرفت معنوی وی با شوهرش در نماز، روزه، زکات، حج، و غیره شریک است. زن حق امر به معروف و نهی از منکر دارد. این ها از جمله فعالیت های مربوط به تشابهات در عبادت می باشند، در ضمن می خواهیم تشابهاتی همراه با فعالیت های متقابل و دوجانبه متذکر شویم که برای شروع این مسئله که زن قادر است تاجری موفق، نماینده پارلمان، دکتری خوب، مشاوری عالی باشد کفایت کند، از همه اینها گذشته زن مخلوقی است که پروردگار وی را با سپردن امانت متولد نمودن و رشد و تربیت نسلی جدید به بالاترین درجه ترفیع داده است.

دین اسلام زن را همانند مرد موظف به آموختن کرده تا در حد امکان کل دانشهایی که خداوند در قرآن به ما آموخته را فرا گیرند. سوره لیل آیات ۱، ۲، ۳ "قسم به شب تار هنگامیکه جهان را در پرده سیاه بپوشاند. و قسم به روز هنگامی که عالم را به ظهور خود روشن سازد. و قسم به مخلوقات عالم که خدا همه را جفت نر و ماده بیافرید." و اما چیزهایی وجود دارند که در مرد و زن ایجاد اختلاف کرده و آنها را از هم متفاوت می کند، چنانکه خداوند متعال مرد را موظف کرده کار کند و از خانواده خود نگهداری نماید. زن وظیفه ای ندارد تا برای نگهداری از خانواده خود از منزل خارج شود. با این وصف می توان تفاوتی که بر اساس طبیعت خلقت بسیار منطقی جلوه می کند را حس نمود. هنگامی که خداوند سبحانه وتعالی دو جنس را آفرید نقش های متفاوتی به هر یک داد که تغییر پذیر نیست، بعنوان مثال زن امکان باروری جنین را داراست، و این چیزی است که مرد هرگز نداشته و نخواهد داشت.

نقش تکمیلی زن

خداوند متعال همانگونه که زندگی را با آمد و شد روز و شب هستی بخشیده؛ زن و مرد را نیز برای کامل کردن یکدیگر آفریده است. همان گونه که زندگی نمی تواند کامل شود مگر با روز و شب، زن و مرد نیز نمی توانند بدون دیگری کامل شوند. خداوند سبحانه و تعالی می فرماید: "و از هر چیزی دو نوع آفریدیم تا مگر متذکر حکمت خدا شوید." (الذاریات، آیه ۴۹)

زن مسلمان هرگز نمی تواند دشمن شوهر خود باشد. به همین علت خداوند سبحانه و تعالی می فرماید: "و خدا دعاهای ایشان را اجابت کرد و گفت: البته من عمل هیچ کس از زن و مرد را بی مزد نگذارم" (آل عمران، آیه ۱۹۵). این بدان معنی است که شوهر برای زن و زن برای شوهر است. زندگی آنها بدون دیگری هیچ معنایی نمی تواند داشته باشد. زمانی که خداوند سبحانه و تعالی آدم (علیه السلام) را خلق کرد و در بهشت اسکان داد، و به این دلیل که زندگی برای او بی معنی بود خداوند سبحانه و تعالی جفتی برای او آفرید که با هم زندگی کنند. "ای آدم تو با جفت خود در بهشت جای گزین" (بقره، آیه ۳۵)

در ضمن در سوره اعراف آیه ۱۸۹ می گوید: "اوست خدایی که همه شما را از یک تن آفرید و از او نیز جفتش را مقرر داشت تا به او انس و آرام گیرد." (اعراف، آیه ۱۸۹) شوهر برای زن است و بر عکس زن برای شوهر است. زن اجازه ندارد با شوهرش ضدیت داشته باشد. بنابراین زن مسلمان فردا، نباید در مقابل شوهر خود قرار گیرد و بخواهد همان کاری را که شوهرش می کند انجام دهد و هر لباسی که وی می پوشد به تن نماید.

متأسفانه در قرن حاضر که ما زندگی می کنیم نقش و خصوصیات هر دو جنس از مخلوقات خداوند قادر به هم آمیخته شده است. تمایل زن به مرد شدن بیشتر و بیشتر شده در حالی که پسران جوان خود را با جلوه ای زنانه ظاهر می کنند واین در ذهن متصور می شود که می خواهند به سنخ زن در آیند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) جایز نمی دانستند که مرد ملبس به لباس زنانه شود و برعکس. وی مردی که خود را شبیه زن و زنی که خود را به شکل مرد در آورد را نفرین می کند. او این کار را به این دلیل انجام می دهد که هر دوی آنها موظفند خصوصیات خاص خود را همچنانکه خداوند سبحانه و تعالی به آنها ارزانی داشته حفظ نمایند.

به عقیده من زن مسلمان یعنی زن مسلمان فردا با تمام توانی که دارد از جنسیت خود حمایت خواهد کرد. وی از مردی مردان تقلید نخواهد کرد بلکه به وی کمک خواهد نمود یعنی درگیر کارهایی خواهد شد که با طبیعت وی سازگاری دارد؛ حرفه معلمی و پرستاری را پیش خواهد گرفت و از نظر پزشکی خواهران خود را پیش از آنکه برای معالجه زیر دست مرد نامحرم قرار گیرند مداوا خواهد نمود یا حتی در فروشگاه های لباس زیر زنانه به کار مشغول خواهد شد.

بنابر این مسلمانان مکلفند برای متحد شدن و نزدیکی به یکدیگر دنبال راهکارهایی باشند. ما افرادی هستیم که باید فکر کنیم و به این یکی سازی در گذرگاهی که اسلام بتواند بدرخشد کمک کنیم، تا جایی که مقام زن محترم شناخته شود و مورد ارزیابی بیشتر قرار گیرد و با همکاری که زن خواهد کرد جامعه مسلمان به جامعه ای نمونه، برای نشان دادن اینکه چگونه آزادی و حقوق زن مورد تکریم و احترام قرار گیرد، تبدیل خواهد شد.

منابع:
ترجمه قرآن کریم از آقای فتی مهدوی
حقوق زنان در اسلام از مرتضی مطهری

منبع: مجموعه مقالات حقوق و مسئولیت‌های زن در نظام اسلامی، جلد اول، نویسنده: اقبال بریشا حدوتی، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1385 ش، صص 102-91