شرحى بر حديث إنّ الغَضَبَ مِن الشّيطانِ (1)

حاج ملا احمد گوگدى گلپايگانى (م پس از 1264ق)(1) يكى از فقهاى عظيم القدر شيعه بوده، كه متأسفانه در حوزه‏هاى علميه ناشناخته مانده است.(2)
تأليفات ارزنده‏اى به اين شرح دارد:
إزاحة الشكوك فى تملك العبد المملوك، قواطع الأوهام فى نبذة من مسائل الحلال و الحرام، دعائم الدين در اصول الفقه، رساله اصالت لزوم در عقدها، كتاب الطهارة (رساله عمليه)، عشرة مسائل در احكام نكاح و طلاق و صلح، التوكيل فى إخراج الزكاة، رساله در اجتماع امر و نهى، اجوبة المسائل الفقهية، رساله در وقف، رساله در شرايط مفتى، المقياس المستقيم، توضيح المقال (شرح حال شيخ كلينى، شيخ صدوق، شيخ طوسى و مطالب ديگر)، منهج السداد فى شرح الإرشاد (اين كتاب - كه نسخه‏هايى از آن در دست است - مورد تمجيد ملا احمد نراقى (رحمت الله علیه) قرار گرفته و تقريظى بر آن نوشته است. نيز از آية الله العظمى گلپايگانى - كه از بخشى از اين كتاب استفاده كرده‏اند - نقل شده كه اين كتاب، مانند جواهر الكلام و يا مانند جامع المدارك است)، شرح حديث إنّ الغضب من الشيطان. جز اين كتاب، همه تأليفات آن مرحوم به زبان عربى است.
دو نسخه از اين رساله - كه گويا يكى از آنها به خط مؤلف است - در كتابخانه آية الله العظمى مرعشى نجفى(رحمت الله علیه) نگهدارى مى‏شود و تاريخ تأليف آن، 1243 ق است.
آنچه در پى مى‏آيد، شرح حديث إن الغضب من الشيطان است كه بر اساس همان دو نسخه موجود، سامان يافته است.
بسم الله الرّحمن الرّحيم‏
الحمد لله رب العالمين، والصلاة والسلام على خير خلقه محمد و آله الطاهرين اجمعين.
امّا بعد، چنين گويد كمينه، خادم شريعتِ سيد ابرار و چاكر طريقت ائمه اثنى عشر اطهار - عليه و عليهم صلوات الله الملك الغفار - احمد بن على مختار - حشرهما الله مع من تولياه من السادات المعصومين الكرام و جمعهما الله تحت لوائهم يوم القيام و فى دار السلام - :
اين رساله مختصره و عجاله مقتصره‏اى است در بيان معناى حديث شريفى كه از ختم رُسُل و هادى سُبُل - صلى الله عليه و آله - روايت شده، كه آن حضرت فرمودند:
إنّ الغضب من الشيطان، خلق من النار، و إنّما يطفأ النار بالماء . فإذا غضب أحدكم، فليتوضّأ.(3)
و مرتب نمودم اين رساله را بر مقدمه و چهار فصل و خاتمه. و ما توفيقى إلاّ بالله و عليه توكّلت و إليه أنيب.

مقدمه

در بيان فوايدى چند است كه پيش از بيان مطلب، دانستن آنها سودمند است:

فايده اول :

اينكه، شخص انسانى نسخه مختصره و مجموعه معتبره‏اى است از عالم، به اين معنا كه آنچه در عالم است از مظاهر جلال و جمال، چه از امور بسيطه و چه از امور مركّبه و چه از امور ماديّه و چه از امور مجرّده از مادّه، نمونه‏اى از آن در اين نسخه و مجموعه هست ولو بالقوة و الإستعداد. و ريب و دغدغه در اين، فى الجمله نيست.
سال‏ها دل طلب جام جم از ما مى‏كرد آنچه خود داشت ز بيگانه تمنا مى‏كرد
و شاهد بر اين مدعا بسيار است؛ چه از حسّ و چه از عقل و چه از نقل و چه از آيات و چه از روايات منقوله از اهل بيت اطهار -صلوات الله عليهم أجمعين - . و از آن جمله، ابيات مشهوره است كه نسبت داده شده است به حضرت سيّد أوصيا - عليه الصلاة والسّلام و التحية و الثناء - قال - عليه‏السلام - :
دواؤك فيك و ما تبصر
و داؤك منك و ما تشعر
و تزعم انّك جرم صغير
و فيك انطوى العالم الأكبر
أنت الكتاب المبين الذى
بأحرفه يظهر المضمر(4)
بلكه جمعى از ارباب دانش و اصحاب بينش را اعتقاد آن است كه انسان، عالَم كبير، و عالَم به نسبت به وى، عالَم صغير است. و اگرچه بيان اين مذهب و تحقيق آن موكول است به بسط تمامى، كه اين رساله را گنجايش آن نيست، با اينكه در اينجا هم لزومى ندارد و لازم اين مقاله آن است كه در همين مجموعه و نسخه هر يك از عقل - كه آن را قوّه عاقله و صفت ملكيت مى‏نامند - و جهل - كه آن را قوّه شهويه متضمنه هر يك از صفت شيطانى است و سبعيّت و بهيميت مى‏نامند - نيز در آن هست.
آدمى‏زاده طرفه معجونى است
از فرشته سرشته وز حيوان
گر كند ميل، اين شود پس ازين
ور كند ميل، آن شود به از آن
و بر وجود هر يك از عقل و شهوت در آدمىِ مكلّف، شواهد و ادلّه بسيار است. علاوه بر آنچه كه اشاره شد، با آنكه خلافى در آن نيست، بلكه اتفاقى كلّ عقلاست، بلكه حسّ و عيان نيز به طريق إنّ شاهد بر آن است و احتياج به دليل و شاهد ندارد.
و از آن جمله است، جميع ادلّه قاطعه، چه از عقل و چه از غير آن، چه از آيات و چه از اخبار مأثوره از اهل بيت اطهار و چه از اجماع و چه از ضرورت مذهبيّه و دينيّه كه دلالت بر ثبوت احكام شرعيه و تكاليف الهيه در حق مكلّفين از آدميين و مكلّف بودن آنها به اين‏ها دارند ؛ زيرا كه دلالت واضحه دارند جميع آنها به طريق إنّ بر وجود عقل و قوه عاقله در آنها؛ زيرا كه به حكم ادّله قطعيه، بلكه ضرورت دينيّه نيز تكليف غير عاقلْ جايز و روا نيست. و نيز دلالت واضحه دارند بر وجود قوه شهويّه در آنها؛ زيرا كه تحصيل حاصل، چون تكليف به غير مقدور مُحال و ممتنع است، به ضرورت عقل قاطع و شهادت نقل ساطع.
و از آن جمله است، نيز ادلّه متكثره معتبره، چه قطعيه و چه غير قطعيه، چه از آيات شريفه و چه از اخبار متواتره و چه از اجماع و چه از ضرورت مذهبيه و دينيه - كه دلالت بر لزوم مخالفت نفس و هوى دارد - ؛ زيرا كه دلالت و شهادت دارند جميع آنها بر وجود هر يك از قوّه شهويه و قوّه عاقله درآنها .
و از آن جمله است، نيز اخبار متواتره كه دلالت دارند بر اينكه مناط در تكليف و ثواب و عقاب عقل است؛ زيرا كه دلالت واضحه دارند به طريق إنّ بر وجود هر يك از آنها در آنها.
و از آن جمله است، اخبار معتبره متكثره كه به‏خصوص دلالت دارند بر خلق عقل و جهل و جنودِ هر يك از آنها، و بر اينكه سرمايه سعادت انسانى، عقل و قوه عاقله است و سرمايه زيان و خسارت وى قوه شهويه است، و بر اينكه آنچه از خيرات و اعمالِ شايسته و افعالِ حسنه از وى صادر مى‏شود، به واسطه عقل و قوه عاقله و صفت ملكيّت مخلوقه در وى است، و آنچه از شرور و اعمال ناشايسته و افعال قبيحه از وى به ظهور مى‏رسد، به واسطه قوه شهويه و صفت شيطانيت و سبعيّت و بهيميّت موجوده در آن است.
بلكه از اخبارى كه در بيان خلق عقل و جهل و جنود هر يك از آنها وارد شده است، برمى‏آيد كه جميع خيرات و اعمال شايسته از جنود و سپاه جهل و لوازم آن است و جميع شرور و اعمال ناشايسته از جنود و سپاه عقل و لوازم آن است و به طريق إنّ دلالت مى‏كند بر وجود هر يك از آن دو قوه در آن، و هو المطلوب.
و از آن جمله است، فرموده حضرت امام جعفر صادق - عليه الصلاة والسّلام - در حديث طولانى كه صدوق - عليه الرحمه - در كتاب علل الشّرائع به سند متصل از آن حضرت روايت كرده، كه آن حضرت فرموده: «الذّنب من الشهوة»(5). و مضمون آن، اين است كه گناهى كه از گناهكار سر مى‏زند، از شهوت است و دلالت اين مضمون بر وجود قوه شهويه در آن، در نهايت وضوح است و به طريق إنّ نيز دلالت واضحه بر وجود قوه عاقله در آن دارد، و هو المطلوب.
و از آن جمله، حديث صحيحى است كه صدوق - عليه الرّحمه - در كتاب علل الشرائع از عبداللّه بن سنان روايت كرده:
قال: سألت أبا عبد الله جعفر بن محمد الصّادق - عليهما الصلاة والسّلام -، فقلت: الملائكه أفضل أم بنو آدم؟ فقال: قال اميرالمؤمنين على ابن أبي طالب - عليه الصلاة والسّلام - : إنّ الله - عزّوجلّ - ركب فى الملائكة عقلاً بلا شهوة و ركب فى البهائم شهوةً بلا عقل و ركب فى بنى آدم كلتيهما، فمن غلب عقله شهوته، فهو خير من الملائكة، و من غلبت شهوته عقله، فهو شرّ من البهائم.(6)
و مضمون آن، اين است كه گفت عبد الله بن سنان كه سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق - عليه الصلاة والسّلام - كه ملائكه افضل‏اند يا بنى آدم؟ آن حضرت فرمودند كه فرمود حضرت امير المؤمنين على بن ابى طالب - عليه الصلاة و السّلام - : كه به درستى كه خداى - عزّوجلّ - خلق نمود در ملائكه عقل را بى‏شهوت، و خلق نمود در حيوانات شهوت را بى‏عقل، و خلق نمود در بنى‏آدم هر دو را با هم. پس هر كه عقل وى غالب باشد بر شهوت وى، پس آن بهتر از ملائكه است و هر كه شهوت وى غالب باشد بر عقل، وى پس بدتر است از حيوانات. و دلالت اين حديث بر مدّعا در نهايت وضوح است.
و بالجمله، اخبارى كه دلالت بر مدّعا دارد، مثل آيات شريفه، بسيار است.

فايده دوم :

اينكه، در آدمى - كه نسخه مختصر عالم است - آيا ملك و شيطان هست يا نه؟ لازم مقاله گذشته - كه آدمى نسخه مختصره عالم است - اين است كه هر يك از اين دو نيز در وى وجود دارد و تحقيق مطلب، اين است كه اشكالى نيست در اينكه ملك در آدمى هست ، بلكه تا به حال به كسى كه منكر اين باشد برنخورده‏ايم. و شاهد و دليل بر اين مطلب نيز بسيار است.
از آن جمله است، آيه شريفه «و ايّدهم بروح منه»؛(7) زيرا كه مراد از اين روح - كه خداوند عالَم، بندگان مؤمنين خود را مؤيّد گردانيده به وى - ملك است، چنانچه حضرت امام جعفر صادق - عليه السّلام - بيان و تفسير آن فرموده‏اند.(8)
و از آن جمله است، نيز آيه شريفه «عن اليمين و عن الشمال قعيد. ما يلفظ من قول إلاّ لديه رقيب عتيد»؛(9) زيرا كه از حضرت امام جعفر صادق منقول است كه مراد از رقيب عتيد و قعيد عن اليمين و عن الشمال در اين آيه، ملك و شيطان است، كه منزلگاه آنها در دو گوش دل است.(10)
و از آن جمله است، نيز آيه شريفه «الشيطان يعدكم الفقر و يأمركم بالفحشاء والله يعدكم مغفرة منه و فضلاً»؛(11) زيرا كه حضرت امام جعفر صادق - عليه‏السلام - فرموده‏اند كه مراد از وعده دهنده در اين آيه به مغفرت و فضل، ملكى است كه با آدمى است؛ همچنان كه مراد از شيطان در اين آيه نيز، همان شيطانى است كه با وى است.(12)
و از آن جمله است، نيز حديثى كه صدوق - عليه الرحمه - در كتاب علل الشرائع به سند متصل از أبى عبد الرّحمان روايت كرده:
قال: قلت لأبى عبد اللّه -عليه السّلام: إنّى ربّما حزنت فلا أعرف في أهل و لا مال و لا ولد، و ربّما فرحت فلا أعرف في أهل و لا مال و لا ولد. فقال: إنّه ليس في أحد، إلاّ و معه ملك و شيطان. فإذا كان فرحه، كان دنوّ الملك منه، و إذا كان حزنه كان دنوّ الشيطان منه. و ذلك قول اللّه - عزّوجلّ - : «الشيطان يعدكم الفقر و يأمركم بالفحشاء و اللّه يعدكم مغفرة منه و فضلاً و الله واسع عليم».(13)
و مضمون اين حديث، اين است كه گفت أبى عبد الرّحمان كه گفتم به أبى عبدالله - عليه الصلاة والسّلام - : كه به درستى كه من بسا است كه اندوهناك مى‏شوم و پس نمى‏يابم سبب آن را، نه در اهل و نه در مال و نه در فرزند، و بسا هست كه شادمان مى‏شوم، پس نمى‏يابم سبب آن را، نه در اهل و نه در مال و نه در فرزند. پس آن حضرت فرمودند در جواب: كه به درستى كه نيست احدى، مگر اينكه با اوست مَلِكى و شيطانى؛ پس هرگاه فَرِحْ او را به هم رسد، ملكْ نزديك به وى شده و هرگاه، حزن و اندوه به هم رساند، شيطانْ نزديك به وى شده و همين است مراد از فرموده خداوند عالم: «الشيطان يعدكم الفقر»، إلى آخر آيه.
و از آن جمله نيز حديثى است، كه ثقة الاسلام - عليه الرّحمه - در كتاب اصول كافى به سند متصل از حضرت امام جعفر صادق - عليه‏السلام - روايت كرده:
قال: قال اميرالمؤمنين - عليه السلام - : لمّتان؛ لمّة من الشيطان و لمّة من الملك، فلمة الملك الرّقة و الفهم، و لمة الشيطان السّهو و الغفلة.(14)
و مضمون آن، اين است كه دو بى‏خودى است - يعنى در آدمى - : يكى از شيطان است و ديگرى از ملك، پس بى‏خودى از ملكْ نازكى دل و ادراك است، و بى‏خودى از شيطانْ سهو و غفلت است.
و دلالت وى بر مدّعا در نهايت وضوح است.
و از آن جمله نيز حديثى است كه ثقة الاسلام - عليه الرّحمه - در اصول كافى به سند صحيح از حضرت امام جعفر صادق - عليه السلام - روايت كرده:
قال: ما من قلب إلاّ و له أذنان على أحدا هما، ملك مرشد و على الأخرى، شيطان مفتن. هذا يامره و هذا يزجره. الشيطان يأمره بالمعاصى، و الملك يزجره عنها و هو قول الله - عزّوجلّ - : «عن اليمين و عن الشمال قعيد. ما يلفظ من قول إلاّ لديه رقيب عتيد».(15)
و مضمون اين حديث، آن است كه آن حضرت فرمود: كه نيست دلى، مگر اينكه از براى وى دو گوش است؛ بر يكى از آنها ملكى است كه ارشاد كننده به صواب است و بر ديگرى، شيطانى است كه گمراه كننده و فتنه‏انگيز و راهنمايى كننده به خطاست. اين يكى امر مى‏كند شخص را و آن ديگرى زجر و منع مى‏نمايد. شيطان امر مى‏كند وى را به كردن معاصى، و ملكْ ممانعت مى‏نمايد وى را از ارتكاب معاصى. و اين است مراد از فرموده خداى - عزّوجل -: «عن اليمين و عن الشمال»، إلى آخر آيه.
و از آن جمله است، نيز حديثى است كه ثقة الاسلام - عليه الرّحمه - نيز در اصول كافى به سند متصل از آن حضرت روايت كرده:
قال: إنّ للقلب أذنين، فإذا همّ العبد بذنب، قال له روح الايمان: لا تفعل، و قال له الشيطان: إفعل. الحديث.(16)
و مضمون آن، اين است كه از براى دل، دو گوش است؛ پس هر گاه ميل كند بنده به گناه كردن و معصيت نمودن، روح ايمان گويد: او را مكن، و شيطان گويد: او را بكن.
و از آن جمله نيز حديثى است كه ثقة الاسلام در اصول كافى به سند صحيح از آن حضرت روايت كرده:
قال: ما من مؤمن إلاّ و لقلبه أذنان فى جوفه: أذن ينفث فيها الوسواس الخناس، و أذن ينفث فيها الملك. فيؤيد الله - عزّوجل - المؤمن بالملك. فذلك قوله: «و ايّدهم بروح منه».(17)
و مضمون آن، اين است كه آن بزرگوار فرمودند: نيست مؤمنى، مگر اينكه از براى دل وى دو گوش است در اندرون آن: گوشى است كه مى‏دمد در وى شيطان، كه خناس وسوسه كننده است، و گوشى ديگر مى‏دمد در وى ملك. پس مؤيد مى‏گرداند خداى - عزوجل - مؤمن را به ملك. پس اين است فرموده خداى - سبحانه: «و ايّدهم بروح منه».(18)
به هر حال، تشكيكى و دغدغه‏اى در وجود ملك در آدمى نيست؛ چنانچه از آيات و اخبار معتبره ديگر نيز مستفاد مى‏شود.
بلى تشكيكى كه هست در آن، اين است كه آيا ملكِ موجود در وى، همان عقل و قوه عاقله است و هر دو يك چيزند به حسب حقيقت، و متعددند به حسب اسم. و يا اينكه دو چيزند و غير يكديگرند. و بر فرض اتحاد آنها، جميع آنچه كه دلالت بر وجود عقل و قوه عاقله دارد، دلالت بر وجود ملك نيز خواهد داشت. و ليكن آنچه از بسيارى از اخبار و غير اخبار برمى‏آيد، عدم اتحاد آنهاست.
و اينها در صورتى است كه ملك را به معناى فرشته بگيريم؛ چنانچه ظاهر و هويداست از لفظ آن. و هرگاه ملك را به معناى عقل و قوه عاقله و يا معناى علم و معرفت و رحمت الهى بگيريم - چنانچه اطلاق لفظ بر هر يك از آنها نيز در كلمات علماى ابرار، بلكه در اخبار أهل بيت اطهار هم فى الجمله شده - ، پس در وجود آنها در آدمى ريب و دغدغه نخواهد بود؛ چرا كه واضح و عيان است و حاجت به دليل و بيان و برهان ندارد.
و از بسيارى از آنچه ذكر شد، معلوم مى‏شود كه اشكالى در وجود شيطان نيز در آن نيست ؛ با اينكه آيات و اخبار بسيار - علاوه بر آنچه ذكر شد - دلالت بر اين مطلب دارد.
و از آن جمله است ، خصوص آيه شريفه «و من يعش عن ذكر الرّحمن، نقيض له شيطاناً فهو له قرين».(19)
و از آن جمله است، نيز خصوص آيه شريفه « من شرّ الوسواس الخناس، الذى يوسوس فى صدور النّاس».(20)
و از آن جمله است، نيز آيه شريفه « و جعلنا لكلّ نبىّ عدوّاً شياطين الإنس و الجن»،(21) و آيه «إنّما يأمركم بالسّوء والفحشاء»(22) و آيه شريفه «فإنه يأمر بالفحشاء و المنكر»(23)، و آيه شريفه «و ينزل عليكم من السماء ماءً ليطهركم به و يذهب عنكم رجز الشيطان».(24)
و از آن جمله است، نيز حديثى كه ثقة الاسلام - عليه الرّحمه - در كتاب اصول كافى روايت كرده و مضمون آن، اين است كه كسى كه ربقه اسلام از او كنده شده است، ملاقات نمى‏كند او را، مگر شيطان.(25)
و از آن جمله است، نيز حديثى كه به سند مرفوع، ثقة الاسلام - عليه الرّحمه - در اصول كافى از حضرت امام محمد باقر - عليه السلام - روايت كرده كه آن بزرگوار، از جد بزرگوار خود - صلى اللّه عليه و آله - نقل فرمودند كه آن بزرگوار فرمودند: «و ما كان من السّيئات فللشّيطان - لعنة الله -»(26). و مضمون آن اين است كه، هرچه از گناهان و بدى‏ها كه از بنده به ظهور مى‏رسد، پس از شيطان است - خدا لعن كند او را - . و از آن جمله، احاديثى است كه دلالت دارد بر اينكه شيطان، يكى از چهار چيزى است كه مؤمن، خالى از آن نيست.(27)
و از آن جمله است ، نيز ادله متكثره معتبره قطعيه و غير قطعيه ، چه از عقل و چه از نقل و چه از آيات و چه از روايات و چه از اجماع و چه از ضرورت، كه دلالت دارند بر لزوم مخالفت شيطان و حُرمت و مذمت متابعت از آن؛ زيرا كه جميع آنها به طريق إنّ دلالت دارند بر وجود شيطان در آن.
و از آن جمله است، نيز ادله متكثره از آيات و اخبار متواتره ، كه دلالت دارند بر اينكه جميع آنچه از معاصى كه از آدمى سر مى‏زند، از شيطان است؛ زيرا كه جميع آنها به طريق إنّ دلالت دارند بر وجود شيطان در آن.
و اينها در صورتى است كه شيطان را غير از قوة شهويه بدانيم. و هرگاه، فرضاً، شيطان را خود قوه شهويه و يا نوعى از آن بدانيم، پس جميع آنچه كه دلالت بر وجود قوه شهويه در آن دارند، دلالت بر وجود شيطان در آن نيز دارند.
به هر حال، اشكالى در وجود شيطان در آن نيست. بلى، اشكالى كه هست، اين است كه شيطان به چه معنا موجود در آن است؛ چرا كه - از قرارى كه اين كمينه خادم شريعت مطهّره از تصفح و تتبع آيات و روايات و كلمات علماى عالى درجات برخورده‏ام - شيطان بر چند معنا اطلاق شده(است).
يكى، همان ابليس است كه تخلف ورزيد از سجده كردن بر حضرت آدم - على نبينا و عليه‏السّلام - و به اين سبب، رانده درگاه حضرت احديّت شد. و ديگر، قوه واهمه و خياليه است. و ديگر، صفت شيطانى است، كه نوعى از قوه شهويه به معناى اعم است. و ليكن پر واضح و روشن است، كه شيطان به همه اين معانى در آدمى وجود دارد و عيب و نقصى هم ندارد؛ چنانچه اشاره به آن خواهد شد.

پي نوشت :

1. تاريخ تأليف يكى از كتاب‏هاى ايشان 1264ق ، است.
2. شرح حال او در كتاب‏هاى أعيان الشيعة ، أعلام الشيعة و گنجينه دانشمندان به طور مختصر و در كتاب شرح حال دانشمندان گلپايگان، ج 1 ، به گونه مفصل آمده است.
3. بحارالأنوار، ج 70، ص 272: إن الغضب من الشيطان و إن الشيطان خلق من النّار و إنّما يطفى‏ء النّار الماءُ . فإذا غضب أحدكم ، فليتوضأ.
4. ديوان أميرالمؤمنين، چاپ سنگى، ص 44، با كمى تفاوت.
5. بحارالأنوار، ج 58، ص 296، به نقل از علل الشرائع، ج 1، ص 102.
6. علل الشرائع، چاپ قم، ج 1، ص 5.
7. سوره مجادله، آيه 22.
8. صافى، ج 2، ص 679 ، چاپ اسلاميه.
9. سوره ق، آيه 17 و 18.
10. صافى، ج 2، ص 599.
11. سوره بقره، آيه 268.
12. ر.ك: نور الثقلين، ج 1، ص 238.
13. الكافى، ج‏2، ص 330، چاپ آخوندى، به جاى «الغفلة» «القسوة».
14. علل الشرائع، ج 1، ص 87.
15. همان، ص 266.
16. همان، ص 266.
17. همان، ص 267.
18. سوره مجادله، آيه 22.
19. سوره زخرف، آيه 43.
20. سوره ناس، آيه 4 و 5.
21. سوره انعام، آيه 112.
22. سوره بقره، آيه 199.
23. سوره نور ، آيه 21.
24. سوره انفال، آيه 11.
25. الكافى، ج 2، ص 291.
26. همان، ص 16.
27. همان، ص 250.

منبع:www.hadith.net
/س