مفهوم عقل از ديدگاه دو شارح اصول كافي (1)
درآمد
مطالب در دو بخش تنظيم شده است:
بخش اول، درباره تبيين و توضيح معناى عقل است. مباحثى مانند معناى لغوى و اصطلاحى عقل، معناى عقل از ديدگاه ملاصدرا و علامه مجلسى را در اين بخش مىتوان يافت.
در بخش دوم ، «تطبيق ديدگاه ملا صدرا و علامه مجلسى بر روايات» گنجانيده شده است.
در اين بخش نظرهاى آنها درباره مفهوم عقل در تك تك روايات اصول كافى آورده شده است.
هدف از اين تحقيق كمك به برداشتى صحيحتر از مفهوم عقل در روايات معصومان(علیهم السّلام) است.
بخش اول: معناى عقل
1 ـ 1 . معناى لغوى
ابن فارس درباره اين مادّه بر آن است كه:
العين و القاف و اللام أصل واحد منقاس مطّرد ، يدّلُ عُظْمه على حُبْسة فى الشئ أو ما يقارب الحُبْسة. من ذلك العقل، و هو الحابس عن ذميم القول و الفعل؛[2]
مادّه «عقل»، [داراى] ريشهاى واحد ، قياسى و فراگير است كه اكثر موارد كاربرد آن بر «بازداشتن» يا معنايى نزديك به آن درباره اشيا دلالت مىكند. عقل از همين معنا برگرفته شده است؛ [زيرا] از گفتار و رفتار ناپسند باز مىدارد.
نقيض عقل، جهل است. «العقل : نقيض الجهل».[3] ظاهراً مراد از «نقيض» ، نقيض فلسفى نيست ، بلكه مراد از آن، «ضدّ» است ؛ از اين رو «عقل» و «جهل» ، دو امر وجودىاند ، نه اينكه «جهل» ، «عدم العقل» باشد.[4]
ابوالبقأ ، برخى از نامهاى عقل را بر شمرده، مىگويد:
عقل را «لُبّ» گويند؛ زيرا منتخب پروردگار و برگزيده اوست؛ و «حِجى» گويند؛ زيرا به كمك عقل، انسان مىتواند به «حجّت» برسد و بر تمام معانى دست يازد؛ و «حِجْر» گويند؛ زيرا عقل از انجام نافرمانيها نهى مىكند؛ و «نُهى» گويند ؛ به خاطر اين كه زيركى و شناخت و رأى ، به عقل منتهى مىشود. و عقل بالاترين خوبى است كه به بنده عطا مىشود و او را به نيكبختى دنيا و آخرت مىرساند.[5]
1 ـ 2 ـ معناى اصطلاحى
1 ـ 3 ـ معناى عقل از ديدگاه ملا صدرا
خلاصه ديدگاه ملا صدرا درباره معانى عقل اين است كه بهطور كلى كاربرد واژه «عقل» را، دو گونه مىتوان دانست:
الف ـ اشتراك لفظى ؛ ب ـ تشكيكى.[8]
اشتراك لفظى شش مورد دارد:
1 ـ در معناى نخست، عقل غريزهاى است كه انسان به وسيله آن از حيوانات امتياز مىيابد و آماده پذيرش دانشهاى نظرى و انديشيدن در صنعتهاى فكرى مىشود، و در آن، كودن و هوشمند يكساناند.
حكما اين معناى عقل را در كتاب برهان مورد استفاده قرار مىدهند و مقصودشان از آن، نيرويى است كه نفس به وسيله آن بدون قياس و فكر و به صورت فطرى به مقدمات بديهى دست مىيابد و به علوم آغازين مىرسد.
2 ـ معناى دوم، اصطلاح متكلمان است كه مىگويند: عقل اين را اثبات و آن را نفى مىكند، و مقصود ايشان معانى ضرورى نزد همگان يا بيشتر مردم مىباشد؛ مانند اين كه عدد دو، دو برابر عدد يك است.
3 ـ مورد سوم، عقلى است كه در كتب اخلاق به كار مىرود و مقصود از آن، بخشى از نفس است كه به سبب مواظبت بر اعتقاد به تدريج و در طول تجربه حاصل مىشود و به وسيله آن به قضايايى دست مىيابيم كه به كمك آنها، اعمالى كه بايد انجام يا ترك شود، استنباط مىگردد.
4 ـ معناى چهارم چيزى است كه به واسطه وجود آن در كسى، مردم مىگويند كه او عاقل است، و بازگشت آن به خوب فهميدن و سرعت ادراك در استنباط چيزى است كه سزاوار گزينش يا اجتناب است؛ گرچه در زمينه غرضهاى دنيايى و هواى نفس باشد.
5 ـ پنجمين مورد، عقلى است كه در كتاب نفس نامبردار شده و آن را چهار گونه دانستهاند: الف ـ عقل بالقوّه؛ ب ـ عقل بالملكه؛ ج ـ عقل بالفعل؛ د ـ عقل مستفاد.
6 ـ آخرين مورد نيز عقلى است كه در كتاب الهيات مطرح گرديده و آن را موجودى گفتهاند كه تعلقى به چيزى جز مبدع و آفريننده خود ، خداوند قيّوم ، ندارد و كمالاتش بالفعل است و در آن هيچ جهت «عدم» يا «امكان و قصور» نيست.
كاربردهاى تشكيكى واژه عقل:
2 ـ مراتب عقل عملى در كتب اخلاق؛
3 ـ افراد عقل به معناى ششم در نزد گروهى از حكما؛
4 ـ صور عقليه؛
5 ـ عقل به معناى غريزه انسانى كه بدان از چارپايان تمايز مىيابد.
درباره وجه اشتراك همه معانى عقل، ملا صدرا چنين اعتقاد دارد:
اعلم أن جميع معانى لفظ العقل على تباينها و تشكيكها يجمعها أمر واحد يشترك الكل فيه ، و هو كونه غير جسم و لا صفة لجسم و لاجسمانى ، و لأجل اشتراكها فى هذا المفهوم يصحّ أن يجعل موضوعاً لعلم واحد، و أن يوضع له كتاب واحد يبحث عن أحوال أقسامه و عوارضها الذاتيّة كما فى هذا الكتاب الذى نحن فيه من كتب الكافى؛[9]
يك مفهوم كه در تمام معانى لفظ عقل ـ با همه تباين و تشكيك آن ـ وجود دارد آنها را فراهم مىآورد، و آن غير جسمانى بودن و صفت نبودن آن براى جسم و جسمانى است، از آن روى كه جسمانى باشد. و از آن جهت اشتراكش در اين مفهوم، شايسته است كه موضوع علم واحدى قرار گيرد و درباره آن كتاب واحدى وضع گردد كه در آن، از احوال اقسام و عوارض ذاتى آن بحث شود؛ چنان كه ما در اين جا بحث مىكنيم.
1 ـ 4 ـ معناى عقل از ديدگاه علامه مجلسى
معانى واژه «عقل» به نظر علامه مجلسى را چنين مىتوان خلاصه كرد:
1 ـ نيروى ادراك خير و شر و تشخيص آن دو، و توان شناخت علل كارها و آنچه سبب انجام كارى مىشود و آنچه از انجام آن باز مىدارد.
2 ـ ملكه و حالتى در نفس كه او را به گزينش خيرات و منافع و دورى از شرور و ضررها وا مىدارد، و نفس به مدد اين ملكه بر طرد خواهشهاى شهوت و خشم و وسوسههاى اهريمنى توان مىيابد.
3 ـ نيرويى كه انسانها آن را در نظم بخشيدن به امور زندگى و معاش خويش به كار مىگيرند.
4 ـ مراتب استعداد نفس و قرب و بعد آن نسبت به تحصيل نظريات كه داراى چهار مرتبه عقل هيولانى، عقل بالملكه، عقل بالفعل و عقل مستفاد است.
5 ـ نفس ناطقه انسان كه او را از بقيه چارپايان جدا مىكند.
6 ـ جوهر مجرد قديمى كه در ذات و فعلش هيچ تعلقى به مادّه ندارد.
1 ـ 5 ـ مقايسه ديدگاه ملا صدرا و علامه مجلسى درباره معناى عقل
الف ـ نقاط اشتراك ؛ ب ـ نقاط اختلاف.
1 ـ 5 ـ 1 ـ نقاط اشتراك
1 ـ اولين معنايى كه علامه مجلسى بر شمرده با نخستين معنايى كه ملا صدرا آورده است مشابهاند ؛ با اين تفاوت كه ملا صدرا درباره اين معنا مىگويد: «غريزهاى كه انسان با آن از چارپايان تمايزى مىيابد»،[11] اما علامه مجلسى آن را چنين معرفى مىكند: «نيروى ادراك و تميز خير و شر و توان شناخت علل، معدّات و موانع اشيأ».
2 ـ آنچه علامه مجلسى به عنوان معناى سوم ذكر كرده، مشابه معناى چهارمى است كه ملا صدرا آن را بيان نموده است. ملا صدرا، «بازگشت اين عقل را به خوش فكرى و سرعت انتقال در استنباط آنچه بايد انجام و يا اجتناب شود»[12] مىداند و علامه مجلسى از آن به «قوهاى كه مردمان، آن را در تنظيم امور معاششان به كار مىگيرند»[13] تعبير مىكند و سپس آن را به «عقل معاش» و «نَكْرأ (نيرنگ) يا شيطنت» تقسيم مىكند.[14]
3 ـ معناى چهارم علامه مجلسى با معناى پنجم مورد نظر ملا صدرا انطباق دارد؛ يعنى هر دو، اين عقل را ـ كه علامه مجلسى از آن به «مراتب استعداد نفس براى تحصيل نظريات»[15] تعبير مىكند ـ به چهار بخش تقسيم مىكنند:
1 ـ عقل بالقوه (البته تعبير علامه، «عقل هيولانى»[16] است)؛
2 ـ عقل بالملكه؛
3 ـ عقل بالفعل؛
4 ـ عقل مستفاد.
تفاوت در اين است كه ملا صدرا اين مراتب را توضيح مىدهد و علامه به اشاره از آن مىگذرد و خواننده را به مباحث مربوط به آن، ارجاع مىدهد.
4 ـ كلام اين دو محقق در بيان معناى ششم تفاوتى با هم ندارد. ملا صدرا معناى ششم را عقل مذكور در كتاب الهيات مىداند و آن را موجودى معرفى مىكند كه هيچ تعلقى به هيچ چيز، جز به آفرينندهاش خداوند قيّوم ندارد[17] و سپس اين مطلب را توضيح مىدهد. علامه نيز مىفرمايد: معناى ششم چيزى است كه فلاسفه به آن معتقدند و آن را به گمان خود اثبات كردهاند و آن جوهر مجرد قديمى است كه هيچ تعلّقى در ذات و فعلش به مادّه ندارد.[18]
البته به خاطر داشته باشيد كه در برابر ملا صدرا ـ كه معناى ششم را توضيحى نسبتاً طولانى داده است و آن را با قداستى خاص بيان نموده است[19] ـ علامه مجلسى درباره اين معنا يادآور مىشود كه «قائل شدن به آن ـ به آن گونهاى كه فلاسفه گفتهاند ـ مستلزم انكار بسيارى از ضروريات دين از قبيل حدوث عالم و جز آن است كه اينجا گنجايش ذكر آن را ندارد».[20] سپس مىافزايد:
برخى از فلاسفه كه خود را به اسلام بستهاند، عقولى حادث را ملتزم شدهاند؛ و آن نيز ـ آنگونه كه آنها اثبات كردهاند ـ مستلزم انكار بسيارى از اصول ثابت اسلام خواهد بود، گو اينكه وجود مجردى جز خداوند متعالى از روايات استفاده نمىشود.[21]
وى در پايان معناى ششم تأكيد مىكند كه:
و ليس لهم على هذه الامور دليل إلاّ مَمَوَّهات شُبَهات أو خيالات غريبة، زيّنوها بلطائف عبارات؛[22]
و بر اين چيزها دليلى ندارند، جز باطلهاى برساخته حق مانند، يا اوهامى دور كه آنها را با عباراتى فريبنده آراستهاند.
در پايان بايد گفت: ملا صدرا و علامه درباره مفهوم معناى ششم كاملاً اتفاق نظر دارند؛ اما يكى مصداق هم براى آن قائل است و ديگرى قائل نيست. به عبارت ديگر، اختلاف نظر بر سر وجود و عدم مصداق، محور اين بحث را تشكيل مىدهد.
5 ـ معناى اول ملا صدرا و معناى پنجم علامه، هر دو، سبب تمايز انسان از ساير چارپايان مىگردند؛ گرچه اين دو معناى اختلافهايى نيز دارند كه در جاى خود خواهد آمد.
1 ـ5 ـ2 ـ نقاط اختلاف
1 ـ ملا صدرا بين معانى اشتراكى كلمه «عقل» تباين قائل است؛[23] و حال آنكه علامه، بنابر يك احتمال، معناى دوم را، تكامل يافته معناى اول مىداند[24] و مغايرت معناى سوم را با معانى اول و دوم، اعتبارى (حَيْثي) مىشمارد. [25]بنابراين، هر يك از اين معانى، به يك بُعد از ابعاد عقل نظر دارد. همچنين ظاهر عبارت علامه آن است كه مراتب استعداد نفس (معناى چهارم)، به آنچه در ابتدا بيان نموده باز مىگردد.[26]
شايد بتوان اختلاف عبارات اين دو فرزانه را درباره اتحاد و تعدد معانى عقل به اين صورت بر طرف كرد كه آنها معتقدند وجود خارجى عقل، يكى است، اما كاربردهاى متعددى دارد.
اين كاركردها و معانى از نظر مفهوم، با هم متباين و متفاوتاند، اما همه، كاركردهاى يك عقل به شمار مىآيند. بدين ترتيب، اين اختلاف ظاهرى كه در عبارات آنها ديده مىشود از ميان خواهد رفت. خلاصه اينكه اصرار ملا صدرا بر اشتراك لفظى و تباين معانى عقل،[27] ناظر به كاربردهاى متباين آن است و ارجاع معانى عقل به شئ واحد كه در عبارات علامه ديده مىشود به «وحدت مصداق خارجى عقل» نظر دارد، چنانكه خود ايشان نيز به اين مطلب اشاره كرده است.[28]
2 ـ معناى اول ملا صدرا و معناى پنجم علامه ـ چنانكه گذشت شبيه يكديگرند، اما اختلاف اين دو معنا را نيز نبايد ناديده گرفت. علامه معناى پنجم را تنها «نفس ناطقه انسان مىداند كه به وسيله آن از ساير چهارپايان امتياز داده مىشود». اما ملا صدرا آن را غريزهاى مىداند كه سبب امتياز انسان از چهار پايان مىگردد و براى پذيرش علوم نظرى و صناعات فكرى آماده مىگردد، كودن و هوشمند در آن برابرند و در خوابيده و بيهوش و غافل نيز يافت مىشود.
3 ـ ملا صدرا به معناى دوم مورد نظر علامه مجلسى اشاره نكرده است.
4 ـ علامه مجلسى معناى دوم مورد نظر ملا صدرا را بيان ننموده است.
پی نوشت ها :
[1] . ر.ك: النهاية فى غريب الحديث و الأثر، مجدالدين أبو السعادات المبارك بن محمد ابن اثير الجزرى، ج 5، ص 2139؛ تاج اللغة و صحاح العربية، اسماعيل بن حمّاد الجوهرى ، ج 5 ، ص 1769؛ المصباح المنير، أحمد بن محمدبن على المقرى الفيّومى ، ص 422 ـ 423؛ مفردات ألفاظ القرآن،الراغب الاصفهانى، ص 577 ـ 578؛ التعريفات، الشريف على بن محمد، ص 65؛ العين، أبو عبدالرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدى ، ج 1 ، ص 159 .
[2] . معجم مقائيس اللغة، أبو الحسين أحمد بن فارس ، ج 4 ، ص 69 .
[3] . العين ، ج 1 ص 159.
[4] . شرح اصول الكافى، محمد بن ابراهيم صدرالدين الشيرازى، ج 1، ص 221، س 16.
[5] . الكليات، أبوالبقأ أيوب بن موسى الحسينى الكفوى، ص 619.
[6] . النجاة فى المنطق و الإلهيّات، أبوعلى الحسين بن عبداللّه ابن سينا، ج 2 ، ص 12 ـ 13؛ الاشارات و التنبيهات، أبوعلى الحسين بن عبداللّه ابن سينا، ج 2، ص 352؛ التحصيل، بهمنياربن المرزبان، ص 789؛ مقاصد الفلاسفة، محمد الغزالى، ص 359؛ شروح الشمسية، قطب الدين محمود بن محمد الرازى، ص 168؛ التعريفات جرجانى، ص 151 ـ 152؛ المبدأ و المعاد، محمد بن ابراهيم صدرالدين الشيرازى، ص 358؛ الكليات، ابوالبقا، ص 617 ـ 620 و 67؛ التوقيف على مهمّات التعاريف، محمد عبدالروءوف المناوى، ص 521 (العقل)؛ الشافى، محمد محسن الفيض الكاشانى، ص 8؛ الحدائق الناضرة، يوسف البحرانى، ج 1، ص 131؛ جامع السعادات، محمد مهدى النراقى، ج 1 ، ص 57؛ شرح المنظومة، ملا هادى سبزوارى، ج 1، ص 167 ـ 170؛ فرهنگ معارف اسلامى، سيد جعفر سجادى، ج 2، ص 1269 ـ 1293؛ لغتنامه، على اكبر دهخدا، ص 14112؛ المعجم الفلسفى، جميل صليبا، ج 2 ، ص 84 (العقل)؛ ترجمه و تفسير نهج البلاغه، محمدتقى جعفرى، ج 8 ، ص 209 و ج 11 ، ص 291 و ج 4 ، ص 223؛ شرح اصول الكافى، ملاصدرا، ص 30 ـ 37؛ دائرة المعارف الشيعية العامّة، محمدحسين الأعلمى الحائرى، ج 13، ص 49 ـ 61 .
[7] . ر.ك: الاسفار الاربعة، ج 3، ص 418 ـ 427 و ص 513 ـ 514؛ الشواهد الربوبية، ص 199 ـ 208
[8]. ملا صدرا در تبيين معانى عقل دو واژه «اشتراك و تشكيك» را به كار برده است. معناى اين دو واژه، چندان دور از ذهن نيست؛ امّا توضيحى مختصر درباره آنها، خالى از فايده نخواهد بود. و مقصود از «اشتراك»، اشتراك لفظى است؛ يعنى اين كلمه در معانى متعدد متباين به كار مىرود؛ مانند كلمه «عين» در عربى و واژه «شير» در فارسى كه براى معانى متعدد متباين به كار مىروند. و مقصود از «تشكيك» اين است كه برخى از معانى واژه عقل، مرتبههايى دارد كه بر هر مرتبه صادق است؛ مثل واژه «نور» كه بر همه نورهاى ضعيف و قوى ـ با توجه به كثرت مراتب ـ صدق مىكند. براى آگاهى بيشتر ر.ك: شرح اصول كافى، ج 1، ص 229.
[9] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 229.
[10] . بحارالأنوار، محمدباقر المجلسى، ج 1، ص 99 ـ 105؛ كتاب الاربعين، محمدباقر المجلسى، ص 11 ـ 17 ؛ مرآة العقول، محمّدباقر المجلسى، ج1، ص25.
[11] . شرح اصول الكافى، ج 1 ،ص 223 .
[12] . مرآة العقول فى شرح أخبار آل الرسول(ص)، محمدباقر المجلسى، ج 1، ص 26.
[13] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 225 .
[14] . مرآة العقول، ج 1، ص 26.
[15] . همان.
[16] . همان.
[17] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 227 .
[18] . مرآة العقول ، ج 1، ص 27.
[19] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 227.
[20] . مرآة العقول، ج 1، ص 27.
[21] . همان.
[22] . همان.
[23] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 229 .
[24] . مرآة العقول، ج 1، ص 25 .
[25] . همان، ج 1 ،ص 26 .
[26] . همان.
[27] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 223 و 227 و 229 .
[28] . مرآة العقول، ج 1 ، ص 26 .
