وقف چیست ؟و چه اثراتی در جامعه دارد؟

گسترش فرهنگ وقف، یکی از عمده ترین فاکتور، انهدام تراکم ثروت در جامعه و ایجاد بستر مناسب برای رشد ارزشهای معنوی و الهی، در شکل توزیع عادلانه ی ثروت، محسوب می شود .

و با درک از همین نکته، یعنی موثریت ژرف وقف در توسعه ی اقتصادی، فکری، فرهنگی ومعنوی است که اسلام دین مقدس توحیدی، برگسترش فرهنگ وقف بیش از هر چیز دیگر تاکید نموده است. (جوادی- 1380)

سنت حسنه ی وقف یکی دیگر از افتخارات مکتب اسلام و از اهرمهای موثر اعتقادی و فرهنگی برای جبران نیازهای مادی و معنوی جامعه است.

از صدها سال پیش تاکنون واقفان خیراندیش با اختصاص بخشی از اموال خود برای خدمت مستمر به جامعه در قالب روش پسندیده ی (وقف) که بارزترین و روشن ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه ی جاریه، تعاون و باقیات الصالحات است منشاء خدمات فراوان علمی، فرهنگی، هنری، رفاهی، بهداشتی در جامعه بوده اند .

که وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه، دارالایتام، کتابخانه و هزارها مسجد، قنات، پل، آب انبار وغیره که باید بطور دایمی حفظ و مورد بهره برداری قرار گیرد درسراسر کشورهای جهان و به ویژه ایران بهترین گواه و شاهد آن است. (ویژه نامه میراث وقف-1386).

نمونه ی دیگری از مصارف که در بین موقوفات سالهای اخیر مشاهده می شود برای مساجد، بیمارستانها، ایجاد حمام، تعمیر حمام، احسان، تهیه پوشاک،‌ ایجاد دارالایتام، کمک به ایتام، پرورشگاه، کمک به دانشجویان، اطفال بی بضاعت،.

معلمین و مستخدمین مدرسه، کمک نقدی به افراد، لوازم تحصیل دانش آموزان بی بضاعت،‌ اعطای جوایز و وام و کمک، ورزش در مدارس، هزینه ی نفت و تعمیر حمام، احداث ساختمان برای افراد بی بضاعت، جهیزیه ی عروس، ازدواج.

بیماران سرطانی، احداث منازل خانواده ی شهدا، احداث نانوایی، مستمندان وجیهه جنگ، احداث کتابخانه، خرید کتاب، امور خانواده ی شهید و اسیر و مفقودالاثر، مرکز توانبخشی، تعمیر پل و دبستان، تامین آب شرب قریه و غیره می باشند (مداح-1380).

با این اوصاف بدیهی است که «توصیه فرهنگ وقف» وتلاش برای دست یابی موفقیت وآن درابعاد مختلف اقصادی ، اجتماعی وفرهنگی ، به عنوان مهمترین مسئله ودل مشغولی مسئولان وصاحب نظران در کشورهای اسلامی وغیر اسلامی می باشد.(ارجمند نیا- 1380)

برای رهایی از عقامت اندیشه ،برای بیرون رفت از رکود ناانسانی، برای نجات از اسارت جهالت، برای ذوب نمودند یخهای منجمد اندیشه و برای رشد شعوری جامعه توسعه ی فرهنگ وقف و انفاق ضرورت است.

چرا که توسعه ی فرهنگ وقف و انفاق موجب ایجاد تعادل اقتصادی و مادی در جامعه می گردد و با تعادل مادی واقتصادی زمینه ی فعلیت پیدا کردن توانمندیها وپتانسیلهای بالقوه به وجود می آید.

و بدین ترتیب حرکت رو به رشد جامعه در مسیر تکامل مادی و معنوی آغاز می شود. وزان پس سرنوشت جامعه، بادستان توانمند خود جامعه تغییر می کند. دقیقا به همین لحاظ است که ایجاد نهادهای خیریه بر مبنای«(اوقاف وانفاق» در جوامع که عده ای بسیار اندک آن از بهترین امکانات مادی، رفاهی واقتصادی برخوردارند .

واکثریت مطلق آنها در چنگال فقر مادی و معنوی اسیرند بین توسعه و گسترش فرهنگ وقف و انفاق در جامعه ی اسلامی ما بیش از جوامع دیگر از ضرورت برخوردار است. (جوادی- 1380).
 

تعریف وقف

وقف که از جمله عبادات و از صدقه ی جاریه است، در لغت به معنی ایستادن (منتهی الارب) و در اصطلاح فقهی به معنی حبس عین ملکی است .

بر ملک خدای تعالی که ملکیت از مالک ملک به خداوند منتقل می شود. (لغت نامه ی دهخدا ذیل ماده ی وقف). به عبارتی دیگر: ماندن اصل مال وجابجایی منفعت آن، تا مردم از منافعش بهره مند شوند.(واعظی- 1380).

وقف در لغت نامه، نگهداشتن و حبس کردن چیزی معنی شده است و می توان به بیان ساده چنین تعریف کرد، هنگامی که موضوعی مادی که دارای نقش اقتصادی نیز باشد توسط فردی برای مصرف در منظوری خاص در مدت زمان از حال و‌آینده نامحدود در نظر گرفته شود.

می توان گفت فعل وقف حادث شده است و چون هر فعلی در هر جامعه ای زمانی مقبولیت اجرا می یابد که در چارچوب قانون و عرف آن جامعه مجاز تلقی شود و جای شدن آن فعل اثبات نقص قانون را نگردد.

و چون در تعریف وقف گفتیم اختصاص موضوعی مادی برای مصرف در زمان حال تا آینده نامحدود در منظور نظر واقف در آن امری محال نیست بنابراین باید حکم کرد واقف در انجام وقف نیت خود را در چهارچوب قوانین زمان حال جامعه شکل دهد.(رفرم- 1380).
 

تعریف عمومی وقف:

وقف در واقع عملی است الهی که شخص در کمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آنکه انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد با تمام وجود و عشق و برای رضای خدا به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد. (بندر چی- 1380).
 

تعریف معنوی وقف:

در بعد معنوی نیز وقف مفهوم پیدا می کند. در فرهنگ دینی اسلامی وقف معنوی بیش از وقف مادی تاکید گردیده و مدام وقف معنوی بر وقف مادی ترجیح داده شده است.

وقف معنوی به وقفی اطلاق می شود که از هیچ گونه ظاهر و جلوه های مادی برخوردار نیست و صرفا بازده معنوی دارد. هرعمل خیری که باعث رشد ارزشهای معنوی، اخلاقی و فکری در جامعه شود وقف معنوی نیز بر آن صدق می کند.

زیرا معنویت معنویت در جامعه با رشد همین ارزشهاست که رشد می کند و فقدان این ارزشها در یک جامعه نیز نشانگر انحطاط آن جامعه است (جوادی-1380).
 

وقف از نظر حقوقی:

وقف عملی حقوقی است که به موجب آن شخص (اعم از شخص حقیقی یا حقوقی) عین مالی را از مالکیت خود خارج نموده از هرگونه نقل و انتقال- اعم از نقل و انتقالهای ارادی مانند اقسام معاملات و نقل و انتقالهای قهری مانند توارث و سایر تصرفات بطور کامل مصون نگاه می دارد .

و منافع آن را در راههای خداپسندانه و امورخیریه بطور دایم به جریان می اندازد تا افراد محدود و معین و یا نامحدود و غیر معین به صورت بلا عوض از منافع بهره مند شوند.(امینیان مدرس- 1381، ص296-297)
 

موقوفه:

مالی که وقف آن از حیث داشتن شرایط صحت، تمامیت یافته و دارای شخصیت حقوقی شده است، موقوفه نامیده می شود. (آیت اللهی- رخ، 1383: 294)
 

وقفنامه:

سند وقف؛ نوشته ای است که واقف در موردوقف مال خود تنظیم نموده و در آن درباره ی مسائل مختلف مربوط به اداره ی موقوفه و چگونگی صرف عواید آن و سایر مسائل تعیین تکلیف کرده است‌ (محمد امینیان مدرس- 1381 ص305).
 

مدیریت وقف:

شایستگی و امانتداری و توانایی سرپرست اوقاف از مسائلی است که باید محرز شود و در صورت امکان، سرپرست خود اهل وقف باشد. سرپرستی وقف در مرحله ی اول به واقف می رسد.

و پس از او فردی که واقف او را معین کند. اگر واقف بدون تعیین ناظر بر وقف، بمیرد، موقوف علیه اگر رشید باشد متصدی آن می شود و پس از او قاضی به عنوان ولی، این وظیفه را قبول می کند. (میراث جاویدان- زمستان 1385 ص9).
 

متولی:

شخصی است که در وقف نامه و یا ضمن تشکیل وقف از طرف واقف، برای اداره ی عین موقوفه معین شده باشد از نظر قانون مدنی، متولی پس از قبول سمت تولیت، حق استعفا ندارد.

واقف یا حاکم نیز حق عزل متولی را ندارند و چنانچه خیانت او در اداره ی عین موقوفه مشاهده شود، شخص مورد اعتمادی که امین نامیده می شود، با حکم دادگاه صالح به او ضمیمه می شود.

واقف می تواند سمت تولیت موقوفه را در ضمن انعقاد وقف شخصاً به عهده می گیرد.ممکن است واقف دروقف نامه متولیان متعدد معین نماید و وظایف آنان را تفکیک نماید.

چنانچه واقف ضمن تشکیل وقف، یا در وقف نامه اقدام به تعیین متولی نکرده باشد، بعدا چنین اختیاری نخواهد داشت.(آیت اللهی- رخ، 1383: 289).
 

وظیفه ی متولی:

بدون شک هرگاه واقف وظیفه ی متولی و چارچوب آن را معین کند و متولی تولیت را بپذیرد، وظیفه اش این است که با کمال اخلاص و امانتداری به انجام آن امور بپردازد؛

اما اگر واقف وظیفه ی او را مشخص نکند، وظیفه اش انجام امور متعارف و مرسوم از قبیل تعمیر، اجاره، اصلاح، پرداخت اجرت، مالیات، وصرف منافع آن موارد معین شده و... که به نفع موقوفه و موقوف علیه است، می باشد.

تا هنگامی که متولی بطور عادی و متعارف انجام وظیفه می کند، موقوف علیهم و دیگران نمی توانند تولیت را بر عهده بگیرند. (معروف الحسنی، 1380: 219)
 

تولیت:

مدیریت مستقیم در اصطلاح، تولیت نامیده می شود. واقف ممکن است تولیت موقوفه را خود عهده دار شود و یا در این سمت را به شخص دیگری تفویض نماید، ولی هر کدام از این دو مورد باید وقف نامه مشخص شود والا بعد از تمامیت وقف، واقف حق مداخله دراین خصوص را ندارد. (آیت اللهی- رخ، 1383: 267).

نحوه اداره ی موقوفه: ماده82 ق. م. می گوید: «هرگاه واقف برای اداره کردن موقوفه ترتیب خاصی معین کرده باشد، متولی باید به همان ترتیب رفتار کند و اگر ترتیبی قرار نداده باشد متوالی باید راجع به تعمیر و اجاره و جمع آوری منافع و تقسیم آن بر مستحقین و حفظ و غیره مثل وکیل امینی نماید».
 

وقف درسیمای اجرایی:

وقف در قانون مدنی ایران در ماده ی 55 چنین تعریف شده است؛«وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود» (بندرچی- 1380)

وقف در سیمای اجرایی خود به دو صورت ظاهر می گردد: 1. وقف خاص وقفی که مختص دسته ی معین و خاصی باشد مانند وقف بر اولاد یا بر افراد و طبقه خاص از مردم:2. وقف عام وقفی است.

که مقصود از آن امور خیریه است و مخصوص دسته و طبقه ی معینی نیست مانند وقف بر فقرا، وقف برطلاب و مدارس و مساجد، مقابل وقف خاص که مراد از آن حصر کردن و منحصر ساختن است؛ (سید احمد موذن علوی قسمت چهارم ص26و 27) (سیدعلی اصغر هدایتی-1380)
 

وقف در قرآن

مهمترین و محکمترین سند و مدرک آیین مقدس اسلام، قرآن کریم می باشد همان کتاب آسمانی که سخن و کلام خالق هستی و آفریننده ی انسان است. (آیت اللهی- رخ، 1383)

درقرآن آیه ی که بر وقف و احکام فقهی آن صراحت داشته باشد وجود ندارد، لکن می توان از باب اولویت به آیاتی که بطور عموم برانجام افعال خیر و تحریص و ترغیب آن دلالت دارد تمسک جست و بدانها استناد کرد.

نظیرآیاتی که پیرامون انفاق، احسان، تعاون، صدقه، قرض الحسنه، خیرات ومبرات، عمل صالح، باقیات الصالحات، ایثار و... درقرآن آمده میت وآن به جواز وقف بلکه رجحان و استحباب آن استدلال کرد که وقف را هم شامل می شود.

نظیر آیات ذیل: فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه، ان الله سمیع علیم»: پس کسی که آن را بعداز شنیدن،تغییر دهد، تنها گناه آن برکسانی است که آن- وصیت- را تغییر می دهند، خداوند شنوا و داناست (بقره/181)

«المال و بنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا»: مال وفرزندان زینت حیات دنیا هستند و باقیات الصالحات- ارزشهای پایدار وشایسته- ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش تر است (کهف/46)

روشن است که مفهوم باقیات الصالحات آنچنان وسیع است که هر فکر وایده وگفتار و کردار صالح وشایسته ای که طبعا باقی می ماند و اثرات و برکاتش در اختیار افراد و جوامع قرارمی گیرد، شامل می شود.
 

وقف در سنت:

مراد از سنت مجمع قول وفعل و تقریر یا سیره ی علمی و عملی و جلوه های رفتاری پیامبر اسلام (ص) (به اعتقاد شیعه) ائمه معصومین (ع) است که دومین منبع از منابع معارف اسلامی است.
سنت پیامبر (ص): در حدیث مشهوری از پیامبر (ص) نقل شده که فرمود:

اذا مات الانسان انقطع عمله الا من ثلاث: در حدیث صدقه جاریه او علم یتتفع به او ولد صالح یدعو اله.(نهج الفصاحه/ص200/ح239) وقتی انسان بمیرد عمل او خاتمه می یابد مگر در سه چیز:
1- صدقه جاریه (وقف)

2- علمی که از‌آن استفاده شود.
3- فرزند صالحی که برای او دعا کند (عزت الله واعظی- 1380)

زمینه های مختلف وقف و اقسام آن:
 

از آنجا که معمولا وقف در زمینه های مورد نیاز جامعه صورت می گیرد امور خیریه وقفی را می توان به چهار بخش تقسیم کرد.

1- امور فرهنگی: به نیت بالا بردن توان فرهنگی جامعه با تاسیس مدارس قدیمه، مدارس جدید کمک هزینه تحصیلی طلاب و دانش آموزان، تهیه وسایل تحصیلی، وقف کتاب و کتابخانه و انتشار کتاب از درآمد موقوفات
2- امور بهداشتی: تاسیس بیمارستانها، تیمارستانها، وحمامها.

3- امور اجتماعی و رفاهی: ایجاد کاروانسراها، رباطها در گذشته، پلها، بازارها، آب انبارها، قناتها،کارخانه ها ، توجه به یتیمان وفقرا،
4- امور مذهبی: ساختن مساجد، زیارتگاهها (اصیلی: 1373: 108)
 

اقسام دیگر وقف:

الف: وقف انتفاع: وقف انتفاع وقفی است که نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد مادی نیست مثل وقف زمین ملکی برای احداث مسجد.

ب: وقف منفعت: وقف منفعت،‌ وقفی است که نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد است تا درمصرف معینی هزینه شود مانند: وقف مغازه یا مزرعه برای نگهداری و اداره ی مسجد یا مدرسه و... که می توان عند الزوم تبدیل به احسن یا عود و انفع از لحاظ درآمد مادی نمود ولی در وقف انتفاع نتوان تبدیل نمود. (واعظی، 1380)
 

وضعیت اداره موقوفات در ایران

بطور کلی موقوفات کشور در حال حاضر به سه شیوه اداره می شوند:
1- موقوفات متصرفی: این دسته از موقوفات مستقیما زیر نظر سازمان اوقاف و امورخیریه اداره می شوند.

2- موقوفات غیر متصرفی: این دسته از موقوفات دارای متولی بوده و بطور مستقل اداره می شوند، ولی سازمان اوقاف نظارت قانونی بر کار آنها داشته و آنها موظف اند گزارش عملکرد خود را مرتبا به سازمان اوقاف اعلام نمایند.

3- موقوفات مستقل: این دسته از موقوفات مستقیما زیر نظر نماینده ی ولی فقیه هستند بطوری که ولی فقیه نماینده ای را به عنوان متولی در آنها منصوب می کند. این دسته از موقوفات خارج از حوزه ی مدیریت سازمان اوقاف و امور خیریه است. موقوفات آستان قدس رضوی و یا حضرت عبدالعظیم حسنی نمونه هایی از این دسته موقوفات هستند.

اموال موقوفه باید دارای چهار ویژگی 1. تایید2. قابلیت ابدال و استبدال 3. تولیت وقف 4. غیر منقول بودن باشد. همانطور که مبانی مدیریت موقوفات در اسلام ازدیدگاه مالی هم باید خلق درآمد کند شخصیت مستقل را حفظ کند شفافیت داشته باشد. تبدیل به احسن شود ومتولی و ناظر هم داشته باشد.(مهتدین- 1386)
 

وقف وعدالت

مقوله ی عدالت، مقوله ی بایستگی ها و شایستگی هاست. وقف می تواند به عنوان یک سیستم پویا و بازوی نیرومند با ایجاد و حفاظت و بهره برداری مناسب در جهت تحقیق عدالت اجتماعی،‌ اقتصادی و فرهنگی به کار آید.

1. جنبه اجتماعی
1. استحکام پیوندهای اجتماعی اعم از خانواده و ...
2. ایجاد کننده و گرمی بخش وفاق و دوستی است
3. بوجود آورنده ی موسسات و سازمانهای جدید اجتماعی و رفاهی است
4. ایجاد کننده و توسعه دهنده ی شهرها و روستاها است
5. تامین کننده ی منابع و ابزار مورد نیاز مردم است
6. کاهش دهنده ی فاصله ی طبقاتی است
7. پرورش روحیه ی خودباوری مقدمه ی خداباوری
8. آرامش بخش و رام کننده ی دردها و آلام مردم
9. ...

2. جنبه اقتصادی
1. پدید آورنده و احیا کننده ی بسیاری از مشاغل است
2. توسعه دهنده ی کشاورزی و دامداری است
3. ایجاد کننده و توسعه دهنده ی صنعت و معدن است
4. ایجاد کننده و توسعه دهنده ی علوم پزشکی ...
5. رشد و بالندگی ثروتها و توانایی های جامعه را باعث می گردد.
6.موجب فناوری وتوسعه تحقیقات است.
7. در زمینه ی اشکال زایی بسیار کارآرا است
8. توسعه ی گردشگری و صنعت توریسم را موجب می گردد
9. افزایش بهره وری را به عنوان اساسی ترین محور اقتصاد تامین می سازد
10. درگسترش صادرات و واردات نقش اساسی دارد11. ...

3. جنبه فرهنگی
1. معرفی دین و نهادینه خدا باوری
2. رشد خصایل خوب انسانی همچون فداکاری و گذشت
3. معرفی جهان اسلام به بیگانگان
4. معرفی تشیع سرخ علوی و حکومت ولایی
5. ایجاد و توسعه ی نهادهای فرهنگی
6. توسعه ی کتاب کتابخوانی
7. توسعه ی هنر درکلیه ی رشته ها
8. حفظ میراث فرهنگی
9. تشکیل و گسترش همایشها، کنگره ها و کنفرانسها.
10. چاپ نشریات برای بالا بردن آگاهی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
11. حفاظت و حراست و بازسازی از اماکن متبرکه 12. در ایجاد وتوسعه ی مدارس و بیمارستانها و مساجد و تکایا نقش اساسی داشته است 13. ... (ارجمند نیا-1380)
 

- تاثیرات وقف

پاره ای از سنتها، کلیدهای گشایش و برخوردار از آثار مبارک و تحول آفرین می باشند.از این نمونه سنت نیکوی وقف است که برکات و پیامدهای آن همچون چتری، تمام ابعاد و عرصه های گوناگون جامعه را می پوشاند و حضور جدی و ارزشمند خود را حفظ می نماید.
 

1. کنترل ثروت

از آثار عمده ی وقف که به طور خودکار عمل می کند محدود کردن تکاثر طلبی در میان آحاد گوناگون مسلمین است.

وقف با توزیع مجدد در آمد بین افراد جامعه، آن را به سمت توازن اجتماعی هدایت می کند. لذا گر چه وقف و صدقه انفاق و مانند آن بیشتر به عنوان امور اخلاقی شناخته شده اند،

ولی در عمل تاثیر بسزایی در تامین عدالت اجتماعی دارد و از عوارض سوء بی عدالتی اجتماعی و شکافهای طبقاتی تا حد زیادی می کاهد و ازحاد شدن مشکلات اجتماعی جلوگیری می کند. (سلیمی فر- 1370 ص168)
 

2. وقف و فقر زدایی

یکی از جاهایی که وقف می تواند بطور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف کند «محو فقر در جامعه» و در نتیجه تامین اجتماعی می باشد. نخستین انگیزه های واقفان برای مبادرت به وقف نابودی فقر و محرومیت از جامعه ی مسلمین بوده است.
 

3. وقف و گسترش علوم و فنون

از قرن دوم الی نهم هجرت، قرنهایی است که اوقاف به نهایت شکوفایی خود رسید. از جمله موقوفات در آن دوره تاریخ، جهت رشد شاخه های مختلف علوم اختصاص یافت. جرجی زیدان می گوید:

« نظام الملک اولین کسی بود که در اواسط قرن پنجم هجری به واسطه ی تاسیس مدارس در ممالک اسلامی شهرت یافت و در بغداد و اصفهان و نیشابور و هرات و غیره، مدارس ساخت و همه ی این مدارس، به خصوص مدرسه ی بغداد بنام وی« مدرسه نظامیه» خوانده می شد.

کتابخانه های مهمی نیز در این دوران تاسیس و در اختیار عموم گذارده شد که نخستین کتابخانه ی عمومی را خلفای عباسی در بغداد دایرکردند وآن را بست الحکمه نامیدند و کتابهای مختلف علمی را در آن جمع کردند. (فصلنامه وقف، میراث جاویدان 38/20 -15)
 

4. وقف و آثار تربیتی

یکی از مسائل مورد توجه مکتب اسلام گسترش عدالت اجتماعی و نجات دادن انسانها از ناامیدی و تبعیضهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و ایجاد قسط و عدل است.

لذا در قرآن کریم بطور مکرر به آیاتی برمی خوریم که بر مساله ی نیکو کاری و احسان وکمک به فقرا و مستمندان، دستگیری مظلومان و غیره تاکید می نماید. سنت حسنه ی وقف نیز یکی از حسنات موکد و از باقیات و صالحات است که مورد تاکید آیین اسلام می باشد.
 

5. وقف والفت بخشیدن بین دلها

وقف به عنوان شکلی از صدقات و به عنوان صدقه ای که همیشه جریان دارد به نوبه ی خود سهمی بزرگ در تالیف قلوب مردم داشته و خواهد داشت.

شارع مقدس به افراد خیر و نیکومنش اجازه داده است که با یک دید وسیع جهانی همه ی انسانهای محروم و محتاج از هر رنگ و نژاد و ملیت و حتی از هر عقیده و مرام و مسلک را در نظر داشته باشند و برای رفع نیازمندیهای آنان اقدام کنند.

امروز در سراسر جهان محرومان و نیازمندان فراوانی وجود دارند که با کمک و مساعدت به آنها می توان راه نفوذ فرهنگی و اعتقادی را گشود. (فصلنامه میراث جاویدان10/52-51)
 

6. وقف و شاخصه های تعلیم وتربیت

نقش آموزه های فرهنگی تعلیم وتربیت اسلامی مشخص شده که پدیده ی وقف یکی از آموزه های زیباست. چه آنکه تمام آموزشگاهها و مدارس علمیه ی موقوفه و موقافات جاریه جهت تامین نیاز دانش پژوهان و همه ی موارد و انواع دیگر آن در جمع بندی تعلیم وتربیت اسلامی نقش موثری دارند.

پدیده ی وقف را که خود یکی از مصادیق بارزعمل صالح است و نشات گرفته از سیره نبوی می باشد می توان در مورد تعلیم وتربیت اسلامی از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد. ( وقف و آثار تربیتی آن/ 41)
 

7. وقف و تعاون برادری

یکی از مظاهر بزرگ اسلامی، روح اخوت برادری است خداوند متعال می فرماید: «انما المومنون اخوه» «یعنی تمام مومنین با هم برادرند» و حتی در احکام شرع هم به موضوعات اخوت و برادری برخوردهایی داریم .

مثل نماز جماعت، حج، اداء زکات، اداء خمس، که در اینها روح کمک کردن به همنوعان نهفته است و خواسته شده که مسلمانان گره از کار همدیگر باز کنند.

در این میان به واژه ی مقدسی مثل کلمه ی وقف بر می خوریم که روح تعاون و اخوت بطور وضوح در آن نهفته است، که واقفین خیراندیش با وقف کردند مال خود از جمله اهداف بلند مدت را این دانسته اند که گره از کار انسانی باز شود.

8. وقف و حفظ ارزشها
 

از آثار گرانقدر وقف در عرصه ی اجتماعات؛ به ویژه جوامع دینی و مذهبی، حفظ وحراست از ارزشها می باشد در پرتو اجرای این سنت نیکو و حسنه ی الهی وانسانی احکام و دستورات دین که عمل به آنها ضامن بقای بنیان های خردمندانه در جامعه می باشد

، به بهترین وجه مستحکم شده و پیکره ی اجتماع را از ابتلا به آلودگیهای اخلاقی،‌ فکری، فرهنگی و سیاسی واکسینه می نماید.
 

9. وقف وایجاد اشتغال

از دیگر برکات وقف و پیامدهای ارزشمند آن بعد اشتغال زایی و یا حفظ و پایدار سازی مشاغل گوناگون می باشد. این اثر مهم با مراجعه ی موشکافانه به متن وقف نامه ها کاملا آشکارمی گردد.


از این رو بسیارمناسب است که دست اندرکاران با بحران اشتغال؛ به رویکردی علمی و جدید به عنصر وقف؛ بخشی از آثار شوم و ناگوار بیکاری را کاهش داده و زمینه های مبارک مشاغل سالم و مولد را هر چه بیشتر فراهم نمایند.(آیت اللهی، رخ، 1383: 345-351)
 

تاثیر وقف بر استقلال-اقتصادی، سیاسی و رشد و توسعه

وقتی سخن از تاثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ی ابعاد و زوایای گوناگون اقتصاد یک ملت را در برگیرد.

بطوری که برای اقتصاد کشور به منافع مالی دیگر نیازی نباشد، بلکه منظور این است که وقف به عنوان یک سرمایه ی عظیم مالی می تواند در این سمت و سو دارای نقشی سازنده و قابل توجه و سهمی بزرگ باشد.

همچنین به این معنا نیست که بیاییم برخلاف انظارو اغراض واقفان، درآمد اوقاف را از موارد اصلی مصارفشان که (مثلا) در وقف نامه های آمده است، منحرف سازیم و آنها را در راه تحقق استقلال اقتصادی و رشد توسعه بکار گیریم وبه مصرف برسانیم.

حقیقت مورد نظر این است که می توان سرمایه های عظیم اوقاف را نیز همانند دیگر سرمایه ها با رعایت همه ی جوانب وقف و موازین شرع و اغراض و اهداف واقفان در فرآیند فعالیتهای تولیدی وخدماتی قرار داد و آنها را از حالت رکود ازمایه خرج کردن به حالت تحرک زایایی هدایت کرد.

تا بدین وسیله هم به رشد وتوسعه و استقلال اقتصادی و سیاسی کشور کمک شایان و قابل توجه، شده باشد وهم روز به روز برسرمایه های اوقاف افزوده شود که این امر قطعا در جهت اغراض واقفان نیز هست.

1- فعالیتهای کشاورزی
2- فعالیتهای تولیدی
3- فعالیتهای خدماتی و اجتماعی

تاثیر وقف بر تحقق عدالت اجتماعی و رفاه عمومی
 

ازمتون اسلامی به خوبی روشن است که اسلام، همخواهان زدودن همه ی جوانب و زوایای فقر در جامعه است و هم خواهان رفاه عمومی در حد معقول و مشروع.

اولا فقر زدایی تنها در حد قوت لایموت به نیازمندان کفایت نمی کند.ثانیا مسلمانان در برابر یکدیگر مسئولند و کفالت همگانی دارند.
 

نقش وقف

وقف از دو راه می تواند در این مورد موثر باشد: 1. نفس استقلال اقتصادی و رشد وتوسعه ی اقتصادی (مبتنی برموازین اسلامی) بطور طبیعی موجب رفاه عمومی و زدودن و حداقل کاهش چشمگیر فقر و محرومیت و آثار شوم آن در جامعه خواهد شد.(حائری، 1380 :421)

2. بخش عمده موارد مصرفی که واقفان دورنگر و نیکوکار در طول تاریخ وقف در نظر گرفته اند به رفاه عمومی، فقر زدایی وعدالت اجتماعی مربوط می شود.

اگر ما نگاهی هر چند گذار، به تاریخ وقف و مضمون وقف نامه ها بیندازیم به خوبی در می یابیم که واقفان خیر و درواندیش تمام زوایا و جوانب نیازها را در نظر گرفته اند.(سعید خو،خیر آبادی،1380)
 

نقش وقف در توسعه ی فرهنگی

وقف فرهنگی به معنی برخوردار ساختن اقشار محروم جامعه از مزایای فرهنگی، درجهت توسعه ی فرهنگی جامعه است. برخورداری اقشار محروم جامعه از مزایای فرهنگی، باعث رشد جامعه می گردد. بدلیل اینکه بهره مندی اقشار محروم جامعه به منزله ی، سیالیت فرهنگی جامعه،رمق خلاقیت را دروجود جامعه می دواند.

وقتی جامعه خلاق شود، تفکر در جامعه زنده می گردد. با زنده شدن تفکر در یک جامعه، جامعه هرگز رو به فقر گام برنمی دارد؛ برای اینکه تفکر، جامعه و افراد جامعه را به شناخت درست از زمان، نقش آن در تکامل پدیده ها و نیازمندیهای زمان هدایت می کند.

و بدین طریق جامعه در تمام معضل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای تشخیص و شناخت درست می گردد. لذا وقف فرهنگی به مثابه ی باز گرداندن تفکر در لایه های زیرین جامعه است. وقف فرهنگی تزریق آگاهی به انسانهای محرومی است که صدها سال اسیر قفس جهالت مانده اند.

وقف فرهنگی فروزان کردن مشعل نور در دل تاریکی جهالت انسانهاس؛ جهالتی که به مثابه ی زنجیره در بیغوله های زندان تفکر را اسیر خویش نگه داشته است. بنای عقامت و نازایی تفکرصرفا با وقف فرهنگی از بین می رود.

وقف فرهنگی است که تفکر را درسطح تمام افراد جامعه همگانی می کند. انسانهایی که نهادهای فرهنگی را به جامعه وقف می کنند؛ آگاه باشند، که در واقع با وقف نهاد فرهنگی به جامعه، اندیشه را به جامعه اهدا نموده اند.

اندیشه که بدون آن حتی نمی توان خدای خویش را شناخت و همه باید بدانند که اگرتفکر را به افراد جامعه ادا کنندنه تنها جامعه را نجات داده است بلکه خود را نیز جاودانه ساخته است؛زیرا نسل های بعدی را به خوب خواهند دانست که کدام انسانها ،به چه چه میزان از ایثارف بقا نسل خویش را با اهدای تفکر به جامعه، تضمین نموده اند.
 

نقش وقف در بالا بردن ارزشهای الهی ومعنوی

مهمترین جنبه واساسی ترین بعد دربحث وقف ونقش وقف درتوسعه فرهنگ وتمدن اسلامی ،نقش وقف درتکامل وتوسعه ارزشهای الهی ومعنوی است. فرهنگ وتمدن برمبنای ارزشهای مادی ومعنوی استواراست. مهمترین نقشی که وقف درتوسعه فرهنگ وتمدن ایفا می کند.

توسعه معنوی جامعه است. توسعه معنوی جامعه بدین مفهوم است که جامعه دربعد الهی، دینی وارزشهای معنوی خویش بیشتر ازابعاد مادی رشد می کند؛ز

یرا اگر وقف را از دیدگاه انسانی و معنوی آن نگاه کنیم وقف عبارت است از به خدمت گرفتن ارزشها و امکانات مادی اش به نفع ارزشهای معنوی، به عبارت دیگر جامعه زمانی از لحاظ معنوی بیشتر رشد می کند که ارزشهای مادی وامکانات مادی اش درخدمت امکانات و ارزشهای معنوی اش باشد.

ودرعوض ارزشهای معنوی زمانی در یک جامعه می میرد که ارزشهای معنوی درخدمت امکانات و ارزشهای مادی بوده و توانمندیهای انسانی، الهی و معنوی جامعه قربانی اهداف مادی، غیر انسانی و غیر الهی گردد. (جوادی، 1380)
 

جایگاه اجتماعی وقف

مهمترین ویژگیهای اجتماعی وقف را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:1- از بارزترین ویژگیهای اجتماعی نظام وقف طبقاتی نبودن آن است. بدین معنا که سنت وقف همواره و برای همه ی اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار یک طبقه ی خاص نبوده و نیست.

2- نظام وقف عبارت است ازچارچوب بنیادین مسئولیتهای متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان ونیازمندان.

3- نظام وقف یکی از ساز وکارهای تحقق عدالت اجتماعی و وسیله ای صلح آمیز برای توزیع مجدد در آمد بدون هرگونه اجبار و مداخله ی قدرت حاکمانه بوده و هست.

4- وقف نقش ملموسی در ارائه ی خدمات رفاهی (بویژه در مناسبتها و حوادث و تصمیم گیریهای مهم شخصی و خانوادگی مانند ازدواج، استغال، تحصیل، برگزاری مراسم وعزا و...) دارد.

5- وقف در حمایت از کیان خانواده که سنگ بنای جامعه است و حفظ انسجام و یکپارچگی آن از طریق حمایتهای مالی وتدارکاتی و نیز حمایت از حقوق افراد ضعیف و بیمار خانواده ها و کسانی که از توانمندیهای جسمی و روحی کمتری برخوردارند نقش مهمی ایفا کرده و می کنند.

6. وقف فراهم کردن چارچوبی اساسی برای مشارکت مردم درامور اجتماعی است بدین معنا که تصمیم یک فرد برای نهادهای عام المنفعه (چون مدرسه بیمارستان) را به وجود می آورد.(مهتدین،1386:19)
 

وقف فرهنگی

فرهنگ به هستی خاص یک جامعه اطلاق می شود. یعنی جامعه درکلیت خویش با جوامع دیگر تفاوت چندانی ندارد و آنچه که کیان یک جامعه را از جوامع دیگر متمایز می سازد،فرهنگ آن جامعه است .

فرهنگ یک جامعه برتفکر آن جامعه استواراست وتفکر نیز در بستر فرهنگ رشد خواهدکرد. جامعه ای با تفکر پویا جامعه ای است که از تفکر قوی برخوردار است و تفکرقوی نیز در دامن فرهنگ شایسته و بارز، پرورش می یابد.

برخورداری اقشارمحروم از مزایای فرهنگی باعث رشد جامعه می گردد.بدلیل اینکه بهره مندی اقشار محروم جامعه به منزله سیال بودن فرهنگ جامعه است سالیت فرهنگ، رمق خلاقیت و در وجود آن جامعه زنده می گرداند.

وقف فرهنگی تزریق آگاهی به انسانهای محرومی است که صدها سال اسیر قفس جهالت مانده اند. وقف فرهنگی فروزان کردن مشعل نور در دل تاریکی جهالت انسانهاست. جهالتی که به مثابه زنجیر تفکر را اسیر خویش نگه داشته است.

بنای نازایی تفکر با وقف فرهنگی از بین می رود و وقف فرهنگی است که تفکر را در سطح تمام افراد جامعه همگانی می کند.

انسانهایی که نهادهای فرهنگی را به جامعه وقف می کنند آگاه باشند که درواقع با وقف نهاد فرهنگی به جامعه اندیشه را به جامعه اهدا نموده اند. اندیشه ای که بدون آن حتی نمی توان خدای خود را شناخت ... (نوای وقف- مرداد 1387)
 

چارچوب نظری

وقف یک پدیده اجتماعی است که با محیط جغرافیایی و نظام ارزشی و هنجارهای فرهنگی یک جامعه در ارتباط است.

وقف می تواند بر نظام اجتماعی و رفتارهای سیاسی و فرهنگی اثر گذاشته و به حل مسائل جامعه کمک کند و همچنین از نهادها و موسسات اجتماعی و کارگزاران فرهنگی تاثیر بگیرد.

به همین جهت دست اندرکاران مسائل سیاسی و اجتماعی می توانند وقف را از نگرش و دیدگاه خود مورد بررسی و کنکاش قرار داده و به تعریف نظری عملیاتی، مطابق با هنجارهای اجتماعی بپردازند.

امروزه سه دیدگاه نظری و فکری در مکتب جامعه شناسی مطرح است که می توان از این سه دیدگاه به بررسی پدیده های اجتماعی پرداخت. کارکرد گرایی، ستیز گرایی و ساختار گرایی.
 

کارکردگرایی و پدیده وقف:

جامعه شناسان کارکردگرا می گویند: زندگی اجتماعی وقایعی تصادفی نیست زیرا جامعه و فرایندهای مربوط به آن دارای نظام و الگوست و رفتارهای اجتماعی نیز دارای الگوهای منظم و مشخص هستند و دارای کارکردهای گوناگون می باشند که این کارکردها ممکن است مثبت یا منفی باشد این نظریه می گوید:

در شرایط معمولی همه ی عناصر و نظام اجتماعی از قبیل مدارس، خانواده و دولت با هم سازگاری و گرایش دارند و به این ترتیب که هرعنصری به حفظ ثبات کلی و همگانی کمک می کند با این تعریف وقف را می توان دارای کارکردهای گوناگونی دانست که عبارت اند از:

الف: انجام عمران و آبادانی ب: ارضای روانی و عاطفی واقف یا واقفان ج: کمک به فقیران و نیازمندان د: انجام مراسم عبادی ومذهبی وقف یک رفتار مذهبی ودینی است.

مذهب دارای این کارکردهای گوناگونی می باشد مذهب می تواند به همبستگی اجتماعی کمک نماید. دادن معنا به زندگی اجتماعی و کنترل اجتماعی از دیگر کارکردهای مذهبی است.

وقف به نوعی دارای این کارکردها می باشد مالیات، خمس، زکات و وقف هر یک دارای مشابتهایی هستند .

و آن این است که قسمتی از مال و یا دارایی افراد صرف اموراجتماعی می شود اما وقف یک رفتار اختیاری وارادی است که واقف می تواند نسبت به انجام آن اختیار کامل داشته اما خمس، زکات و مالیات حالت اجباری دارد.
 

ستیزه گرایان و پدیده وقف

دیدگاه ستیزه گرایی بر این باور است که جامعه از تنش، فرآیندهای اجتماعی، تضاد،رقابت ودگرگونی و نابرابریهای اجتماعی تشکیل شده است. اینان این فرض را می پذیرند .

که جوامع پیوسته در حال دگرگونی هستند و تضاد، خصلت دایمی آنهاست. آنان معتقدند در جامعه دو گروه وجود دارند؛ ثروتمندان و فقیران- پدیده ای چون وقف مانند خمس و زکات می تواند نابرابری های اجتماعی را به سمت معادلات و برابری و عدالت اقتصادی، اجتماعی سوق دهد.

وقف گامی مهم در جهت اجرای عدالت اقتصادی و اجتماعی است. درتاریخ نمونه های فراوانی می بینیم که ظهور بسیاری از قهرمانان و سیاست مداران در عرصه های اجتماعی،منشعب از حضور وقف و هدایت جامعه به سمت عدالت بوده است.
 

ساختارگرایان و پدیده ی وقف

این مکتب در سالهای 1920 توسط انسان شناس انگلیسی به نام رادکلیف براون مطرح شد ساختار گرایان از ساخت جامعه سخن می گویند.

ساخت یعنی مجموعه ای از اجزای بهم پیوسته که دارای ارتباط باشند. اگراز این دیدگاه وقف را بررسی کنیم، بایستی اجزای آن را مورد مطالعه قرار دهیم که سازمان و اداره ی اوقاف مورد نظر است. اوقاف سازمانی است که کارایی خود را با نیازهای اداری و انسانی وفق می دهد.

و این نگرش می تواند مسائل و مشکلات سازمان اوقاف و ارتباط آن با نهاده ،سازمانهای اجتماعی وچگونگی مدیریت اماکن وقفی برای حل مسائل موجود را مورد مطالعه و سنجش قراردهد.(مهتدین، 1368: 58)
 

پی نوشت ها:

*(دانش آموخته ی کارشناسی ارشد رشته مدیریت فرهنگی- دانشگاه آزاد اسلامی – واحد علوم و تحقیقات)
 

فهرست منابع و ماخذ:
1- آذر،عادل1385، آمار و کاربرد آن در مدیریت، انتشارات سمت، جلد اول، ص8.
2- ارجمند نیات تبریز، علی، 1380، مقاله ی نگرشی نو در زمینه ی وقف و توسعه ی اقتصادی و اجتماعی کشورها.
3- اسلم جوادی، محمد، 1380/1/27، مقاله ی نقش وقف در توسعه ی فرهنگ.
4- اصیلی، سوسن، 1373، کتاب شناسی وقف، وقف میراث جاویدان، سال 2،ش4،ص108.
5- امینیان مدرس، محمد؛1381، وقف ازدیدگاه حقوق و قوانین، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی ،تهران؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه (سمت)،‌1381،ص296-297.
6- آیت اللهی ،سید ابوالحسن، رخ یزد، محمد علی، 1383، وقف پس اندازجاودانه، مفاخر،‌ چاپ اول.
7- بندر چی، محمد رضا، 1380، مقاله ی وقف ازدیدگاه تاریخی و اصطلاح شناسی فقهی.
8- حائری (یزدی)، محمد حسن، 1380، وقف در فقه اسلامی ونقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ص49.
9- حسینی، سید یعقوب، 1382، آمار ناپارامتریک، دانشگاه علامه طباطبایی (ره)، ص14.
10- خومحمد خیرآبادی، سعید، 1380، مقاله ی نقش فرهنگ وقف در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی.
11- رفرم، حسن، 1380، مقاله ی نقش وقف در توسعه اقتصادی و اجتماعی.
12- سلیمی فر، مصطفی، 1370، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن، بنیادین پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
13- فیض علی، مداح، 1380، مقاله ی نقش وقف در توسعه ی تمدن ها.
14- معراجی، سعید، 1385، سنت ماندگار، بنیاد پژوهش و توسعه ی فرهنگ وقف، تهران، صائن، ص94.
15- معروف الحسنی، هاشم، ترجمه ی فیضی، عزیز، 1380، وصیت و وقف، مشهد بنیاد پژوهشهای اسلامی ،چاپ اول .
16- مهتدین، اسفند 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه ص17.
17- مهتدین، اسفند 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه.
18- مهتدین، دی 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه ص58.
19- مهتدین، بهمن 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه ص19.
20- میراث جاویدان، زمستان 1385 فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی سال چهاردهم، ‌ص9.
21- میراث جاویدان، زمستان 1385 ،فصل نامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی ص17- 20.
22- میراث جاویدان، زمستان 1385 فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی ‌شماره 38، ص15-20.
23- میراث جاویدان، فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی ‌شماره10، ص51-52.
24- میراث جاویدان، 1372، سال اول، ‌شماره دوم، ص8.
25- نوای وقف، مرداد 1387، ماهنامه ی داخلی اداره ی کل اوقاف و امور خیریه استان کرمانشاه، شماره 4.
26- واعظی، عزت الله، 1380، مقاله ی نگاهی به جایگاه وقف در فرهنگ اسلام.
27- هدایتی، سید علی اصغر، 1380، مقاله ی نقش وقف در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی کشورها، مروری اجمالی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی وقف.
www.awgaf.ir -28

منبع:
نشریه قدر شماره 18