مقدمه

مجموعه مقاله های پیشگیری از آسیب های اجتماعی با هدف آموزش خانواده ها، جوانان، آموزگاران و دیگر گروه های در معرض مواجه با آسیب های اجتماعی نوشته شده است. در این سری از این مقاله ها به بحث پیرامون اعتیاد، خشونت، جرم و جنایت، ایدز، تربیت جنسی، تربیت معنوی، شناخت نوجوانان و آسیب های اجتماعی پرداخته می شود. مقاله حاضر به آموزش خانواده ها برای دور نگاه داشتن فرزندان از خطر اعتیاد اختصاص یافته است.

امروزه پدیده ی اعتیاد یکی از دغدغه های جامعه و به تبع آن خانواده هاست. چرا که این بلای خانمانسوز قرن، اکنون دیگر نه تنها مرزها را در نوردیده و بر زندگی جوامع مختلف سایه افکنده که حتی پا را از این هم فراتر نهاده و جوانان، نوجوانان و فرزندان ما را نیز تهدید می کند. بدیهی است این مساله، بار مسئولیت سنگینی بر دوش خانواده ها گذاشته است. این امر مسئولین و متخصصین را بر آن داشته تا جهت کاهش این خطر و افزایش ایمنی خانواده ها و به دنبال آن جامعه، اقداماتی جدی انجام دهند. فعالیت های فرهنگی و راهنمایی افراد و خانواده ها می تواند از جمله این اقدامات تأثیرگذار باشد.

مقاله حاضر سعی دارد گامی هرچند کوتاه اما مفیددر این زمینه بردارد. تلاش ما بر این است تا با ارائه پیشنهاداتی جهت پیشگیری از وقوع سوء مصرف مواد در بین جوانان و نوجوانان، راهنمایی باشیم برای حل نگرانی ها و دغدغه های والدین، خانواده ها، معلمان و همای و دلسوزان عرصه ی تعلیم و تربیت. از آنجا که اعتقاد ما بر این است که فرزندان ما، آینده سازان جامعه اند، هدف این مقاله راهنما، کمک به سلامت جسمی و روانی این آینده سازان است. این آینده سازان، تربیت یافته و برخاسته از درون خانواده ها هستند، براین اساس تلاش در جهت آموزش صحیح خانواده ها، تربیت فرزندان، جوانان و آینده سازانی سالم و صالح را برای جامعه در پی خواهد داشت.

چارچوب کلی این مقاله به شکل کاربردی است. در این مقاله ابتدا نگاهی خواهیم داشت به وضعیت عمومی جامعه ی ایران از نظر اعتیاد و خطرهایی که در این رابطه خانواده ها و فرزندان ما را تهدید می کند، سپس به ارائه ی توصیه ها، پیشنهادها و راهنمایی هایی جهت حفظ فرزندان از این تهدیدها خواهیم پرداخت. آموزش های این جزوه در قالب ۷ نکته ی کلیدی و خطاب به والدین، مربیان، سرپرستان و تمام آن هایی که مسئولیت تربیت فرزندان جامعه را به عهده دارند، ارائه میشود. این نکات می تواند شما را در جهت شناخت اعتیاد، مواد غیرمجاز، عوارض و عواقب مصرف آن ها، هم چنین آموختن اقداماتی که می توانید جهت حفظ فرزندانتان و پیشگیری از وقوع این پدیده انجام دهید، یاری کند.

این جزوه اهمیت شناخت و برقراری ارتباطی سالم با فرزندان، هم چنین کمک و راهنمایی به آن ها در انتخاب دوستان و نیز بررسی و حل مسائل زندگی شان را برای شما روشن می کند و به دنبال آن لزوم وجود قوانین و الگوهای مناسب در خانواده ها را مطرح می سازد و در جهت تحقق هریک از این مسائل در خانواده، توصیه ها و پیشنهاداتی ارائه می کند.

سعی ما بر آنست که او با ارائه ی این آموزش ها به خانواده ها یاد دهیم چگونه س لامت فرزندان خود را در برابر آسیب های موجود در جوامع امروزی حفظ کنند و ثانیا نقطه ی شروع و انگیزه ای باشیم برای پیگیری ها و مطالعات بیشتر خانواده ها جهت آشنایی دقیق تر با نحوه ی تربیت صحیح فرزندان و راهکارهای پیشگیری از خطرهای اعتیاد و سوء مصرف مواد. امید است به این وسیله گامی جهت ارتقای سلامت و رفاه در جامعه خود برداریم.

سخن آغاز

والدین! بزرگترها! مربیان و... شما که عهده دار تربیت و مراقبت از کودکان و سازندگان اصلی سرنوشت آینده یک نسل نوپا هستید؟ تلاش و توجه شما جهت مراقبت و حفظ فرزندانتان- که به آن ها عشق میورزید- از عواقب وخیم اعتیاد که اکنون دیگر پدیده ای رایج در میان جوامع، به ویژه جوانان و نوجوانان شده، قابل تحسین است. گرچه برخورد با این مسأله امری است بسیار دشوار و طاقت فرسا، اما سعی ما بر آنست تا با یاری شما، به این مهم دست یابیم.

امروزه فرزندان ما با مواد و داروهای مختلفی مواجه هستند که مصرف آن ها می تواند آینده ی آن ها را تباه کند. از سویی دیگر در برابر مصرف مواد غیرقانونی، ذهن فرزندان ما درگیر یک کنجکاوی و سؤال مهم است: «باید یا نباید؟» این مقاله شما را یاری می دهد چگونه به فرزندانتان آموزش دهید تا پاسخ درست به این سؤال را بیابند که:

مصرف مواد مخدر، هرگز

زمانی که فرزند شما به سن ۱۰-۹ سالگی میرسد شما تلاش می کنید مسائلی از قبیل خوب و بد، قوانین زندگی، روابط اجتماعی، تحصیل، عادت های سالم و خوب، چگونگی روابط، دوستی ها و شیوه ی رویارویی با مسائل مختلف را به او آموزش دهید. لازم است قبل از انجام هر کاری نسبت به آن موضوع آگاهی کامل داشته باشید. اولین قدم، کسب اطلاع و آگاه شدن از پدیده ی سوء مصرف مواد و عوارض آنست. سپس باید مهارت های ارتباطی و آموزشی خود را برای انتقال این دانش و آگاهی به فرزندان خود بالا ببرید تا بتوانید آن ها را در مقابل اعتیاد به مواد غیر قانونی ایمن سازید.

طی مراحل رشد کودکان، دوره های مهم و حساسی وجود دارد که کودک یا نوجوان در این دوره ها باید با یکسری از مهارت ها و اصول مهم زندگی آشنا شود. این مهارت های قابل آموزش باید توسط والدین و مربیان، همچنان که کودک مراحل پیش دبستانی، دبستان، راهنمایی، دبیرستان و سپس تحصیلات عالی دانشگاهی را طی می کند به وی ارائه و آموخته شود. درک و شناخت صحیح این مراحل حساس و آگاهی از مهارت های لازم در هر مرحله، برای والدین بسیار مهم است. در قرن اخیر در کنار پیشرفت های سریع السیر و گسترده ای که در علم و صنعت رخ داده، زندگی ما و فرزندانمان را با مسائل نوین و پیچیدهای مواجه کرده است. یکی از عمده ترین این مسائل، بحران افزایش گرایش و فراوانی سوء مصرف مواد و داروهای غیرمجاز، به ویژه در سنین پایین است. ورود داروهای غیرمجاز مانند: اکستازی (قرص های اکس)، گراس، کراک و ... در کنار سیگار، الکل، مواد مخدر و ... به بازار بسیاری از کشورها و از جمله ایران موجب افزایش نگرانی در والدین شده است. در ایالات متحدهی امریکا حدود ۴۰٪ از نوجوانان، مستعد و متمایل به استفاده از یک نوع دارو و مادهی خطرناک هستند. از هر ۵ نوجوان ۱۸ ساله یک نفر اقرار کرده که ماری جوانا (مادهای شبیه حشیش) مصرف کرده است. سوء مصرف مواد در میان جوانان جوامع گوناگون و از جمله جوانان کشور ما افزایش روزافزونی را نشان میدهد.

پس فراموش نکنیم: خطر سوء مصرف مواد غیرمجاز فرزندان همه ی ما، بلکه حتی فرزندان شما را تهدید می کند. این خطر را جدی بگیریم تا به عواقب آن دچار نشویم.

نگاهی کلی به این آموزش ها

این مقاله راهنما سعی دارد گامی در جهت حل نگرانی ها و ارائه ی راهکارهای مناسب در برخورد با این بحران مهم قرن ۲۱، یعنی پدیده ی سوء مصرف مواد غیرقانونی، بردارد. با توجه به اهمیت سنین نوجوانی، این راهنما برای والدین و سرپرستان کودکان سنین ۱۸-۷ سال سودمند خواهد بود. ابتدا باید بر هفت نکته ی اصلی، مهم و تأثیرگذار که این مقاله بر آن ها تأکید و توضیح دارد، اشاره ای داشته باشیم:

١- لزوم آشنایی والدین با عوارض سوء مصرف مواد و آموزش آن ها به فرزندان.
۲- تلاش برای شناخت فرزندان و دنیای آن ها .
3- روابط والدین با فرزندان .
4- والدین و کشمکش های زندگی با فرزندان .
5- اضافه کردن قوانین، تشویق ها و کمی هم تنبیه های سازنده در سیستم خانوادگی.
6- الگوسازی برای فرزندان .
7- آموزش فرزندان جهت برقراری روابط و دوستی ها.

این، پیشنهاداتی جهت اجرای هریک از این هفت نکته به شما ارائه میدهد. این نکات را با سبک زندگی، فرهنگ خانوادگی و روابط خود با فرزندان، منطبق کرده و اجرا کنید. تحقیقات نشان میدهد خطر کمتری در سوء مصرف مواد و عوارض و عواقب آن، فرزندانی ها را که از راهنمایی ها و آموزش های والدین، سرپرستان و مربیان خود بهره مند بوده اند، تهدید می کند، پس شما می توانید فرزندانتان را از این خطرهای احتمالی حفظ کنید. آموزش های این را در این امر یاری خواهد داد.

نگاهی به وضعیت عمومی جامعه ی ایران از نظر اعتیاد

در ایران سوء مصرف مواد سابقه ای طولانی دارد. گیاه خشخاش و شاهدانه از گیاهان بومی ایران هستند و ساکنان فلات ایران و اقوام هم مرز آن، خواص خوراکی- دارویی و روان گردان (تأثیرگذار بر اعصاب و روان) آن ها را شناخته اند. بذر خشخاش را در قرن پنجم قبل از میلاد بازرگانان عرب به ایران آوردند. خواص خواب آور و ضد درد تریاک را پزشکان ایرانی مثل محمدبن زکریای رازی و ابوعلی سینا توصیف کرده اند. گویا ابوریحان بیرونی اولین دانشمند اسلامی است که به خواص اعتیادآور افیون (تریاک ) اشاره کرده است.

شیوع ناگهانی سوء مصرف تریاک و حشیش به دوره ی صفویه باز می گردد. شاه عباس صفوی اولین کسی بود که قانون ترک اعتیاد را در کشور برقرار کرد. تحولات فکری و افزایش آگاهی های عمومی مردم ایران در اوایل قرن بیستم ابتدا به نهضت تنباکو و سپس مشروطه انجامید. اولین قانون رسمی ممنوعیت مصرف مواد در سال ۱۲۹۰، یعنی دو سال بعد از کنفرانس بین المللی مواد مخدر در شانگهای، در ایران به تصویب رسید. در مجموع از سال ۱۳۵۷-۱۲۹۰ در ایران بیشتر از ۵۵ قانون، نظامنامه و مصوبه در خصوص مواد مخدر تصویب شده، در سال ۱۳۵۷ و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، قاچاق، کشت و مصرف تریاک، شیره و حشیش ممنوع و محدود شد. طی این سال ها اردوگاه های معتادان زیر نظر سازمان زندان ها تشکیل شد و معتادان به این اردوگاه ها اعزام می شدند. و این اردوگاه ها بعدها به مراکز بازپروری معتادان و اردوگاه های کار تغییر نام یافت. در این سال ها، با مبارزات مراکز مسئول، مجموعا بیش از ۲۳۷ تن مواد افیونی کشف و نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر در این رابطه دستگیر شدند. حدود ۷۵٪ مواد کشف شده تریاک، ۸٪ مرفین، ۲٪ هروئین و ۹٪ حشیش بوده است.

از حدود سال ۱۳۸۰ تاکنون با گسترش امکانات درمانی اعتیاد در کشور نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر معتاد تحت درمان قرار گرفته اند. اما با این وجود، مطالعات اخیر نشان میدهد که میزان شیوع مصرف مواد در ۳۰ سال گذشته در ایران در مجموع روند رو به افزایشی داشته، بیشترین میزان افزایش در سال های ۵۶-۵۲ رخ داده است. در ۲۰ سال گذشته به طور متوسط میزان رشد پدیده ی سوء مصرف مواد، سالانه حدود ٪۸ بوده است (تقریبا هر ۱۲ سال مصرف مواد غیرقانونی دو برابر شده است). با مقایسه ی این نرخ با نرخ رشد جمعیت، یعنی ۲/ ۶۲٪ می بینیم که میزان رشد بروز سوء مصرف مواد بیش از ۳ برابر نرخ رشد جمعیت بوده است.

پیش بینی می شود در سال های آتی میزان رشد پدیدهی سوء مصرف مواد در ایران، مانند دیگر کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته به شدت افزایش یابد. آمارهای رسمی نشان میدهند بیشتر از ۵٪ معتادان را افراد زیر ۲۰ سال تشکیل میدهند و بیشتر از ٪۹۰ آن ها مرد هستند.

بنابراین با مشاهده ی آمارها و اوضاع شیوع اعتیاد در کشورمان، لزوم کسب آگاهی های بیشتر و تلاش بیشتر جهت مبارزه با این بلای خانمان سوز بر همه ی ما روشن می شود اما آنچه در این میان، به خصوص در چند سال اخیر اهمیت بالاتری یافته، ورود داروهای جدید به بازار مواد غیرقانونی در ایران است که عموما نوجوانان و جوانان را تهدید می کند. موادی مانند: اکس، LSD، شیشه، یخ ، کراک و ... با اسم های جدید خود و بدون وجود برچسب و بدنامی داروهای سنتی، مانند تریاک و حشیش، وضعیت خطرناکی برای فرزندان ما ایجاد کرده است. پس چه باید کرد؟

هفت نکته کلیدی را در زندگی تان پیاده کنید!

با عوارض و عواقب مصرف مواد مخدر و مواد غیرقانونی دیگر آشنا شوید!

اطلاعات کافی کسب کنید و آن ها را به فرزندانتان بیاموزید! اگر می خواهید راهنمای خوبی برای فرزندتان باشید و بتوانید به خوبی وی را از مصرف مواد غیرقانونی دور نگه دارید، لازم است تا اطلاعات کافی در مورد این مشکل داشته باشید. از مهم ترین این اطلاعات، آگاهی دربارهی عوارض، عواقب و ویژگی های مواد مختلف غیرقانونی است.

بنابراین در درجه ی اول، خودتان در مسائل مربوط به این مواد، اطلاع و دانش کافی داشته باشید و علاوه بر داشتن آگاهی های لازم، این اطلاعات را به فرزندتان منتقل کنید و عوارض و پیامدهای سوء مصرف مواد غیرقانونی، مثل الکل، سیگار، مواد مخدر، داروها و ... را برای فرزند خود توضیح دهید.

اگر او این مطالب را از شما قبول نکرد و یا فکر می کنید نمی توانید بر او مؤثر باشید، او را راهنمایی کنید که با شخص متخصص و متبحر دیگری که فکر می کنید حرف هایش برای فرزندتان قابل قبول باشد، پیرامون این مسأله صحبت کند.

طبقه بندی موادغیرقانونی

به طور کلی مواد و داروهای غیرقانونی که می توانند منجر به اعتیاد شده و مورد سوء مصرف قرار گیرند به ۵ دسته تقسیم می شوند که هر دسته معادل با نام آن دارای عوارض و علائم خاص خود است:

١- مواد توهم زا

این مواد، حالت هوشیاری فرد را از بین برده و ارتباط با واقعیت را قطع می کند. حشیش، ماری جوانا، گراس و LSD از این دسته اند. در این شرایط، فرد با تجربه های غیرواقعی مواجه می شود. برای مثال صداهایی را می ش نود یا بوهایی را استشمام می کند که در واقع وجود خارجی ندارند.

۲- مواد محرک

این مواد بدن را به فعالیت بالا و تحریک شدید وادار کرده و فرد را از حالت عادی و طبیعی خارج می کنند؛ مثل کوکائین، اکس و شیشه (مت آمفتامین)

۳- مواد مخدر

این مواد به شدت اعتیاداورند و برای همین، گاه همه مواد غیرقانونی را تحت عنوان مواد مخدر نامگذاری می کنند. این مواد حالت آرامش بخش، کاهش درد و خواب را در فرد ایجاد کرده، اما پس از مدتی، موجب اعتیاد، به هم خوردن آرامش سیستم عصبی، تعادل نداشتن ذهنی و عوارض سوء جسمی می شوند. مواد مخدر شامل تریاک، هروئین، کراک و مشتقات آن هاست.

۴- الکل و مواد نوشیدنی غیرمجاز

این مواد در مقادیر کم با ایجاد حالت تحریکی و در مقادیر بالاتر، وضعیت گیجی و مستی ایجاد کرده و ارتباط بالایی با وقوع جرم در افراد دارند.

۵- مواد متفرقه

داروهای خواب آور، قرص ها و آمپول های تقویت عضلانی، حلال هایی مانند اتر و بنزین و موادی مانند انواع چسب ها نیز می توانند به عنوان مواد غیرقانونی و برای تغییر در خلق وخو و حال و هوای روانی فرد، مورد سوء مصرف قرار بگیرند.

عوارض و علائم سوء مصرف و اعتیاد

استفاده از هر نوع ماده ای که عواقب منفی در سلامت جسمی و روانی فرد مصرف کننده ایجاد کند، «سوء مصرف» نامیده میشود. عموم موادی که سوء مصرف میشوند در فرد نوعی تمایل به مصرف مجدد ایجاد می کنند. این تمایل که در صورت پیشرفت، «اعتیاد» نامیده میشود، می تواند در مراحل اولیه، جنبه های روانی و در مراحل پیشرفته تر، جنبه های جسمی داشته باشد. فردی که دچار اعتیاد روانی یا جسمی باشد در صورت قطع مصرف ماده، دچار علائم ناخوشایند روانی و جسمی خواهد شد. گفتنی است که سوء مصرف موادی از قبیل تریاک، اکس، حشیش، الکل، گراس و ... دو دسته ی عمده از عواقب سوء را در پی دارند: اول عواقب اجتماعی مثل شکست تحصیلی، کاهش شأن و منزلت اجتماعی ، درگیری با مراجع قانونی جامعه، دست زدن به اعمال و فعالیت های خلاف عرف، جامعه و ... و دوم عواقب جسمی مثل کاهش قابلیت های ذهنی و توانایی و سلامت جسمی، آسیب به ریه، آسیب به مغز، کاهش ضربان قلب، بیماری فشار خون و تهدید سلامت عمومی جسم. تاثیرات جسمی سوء مصرف مواد مخدر و داروهای غیرمجاز شامل کاهش قدرت بینایی و شنوایی، گرفتگی عضلات و آسیب به سیستم اعصاب مرکزی، مغز استخوان، کبد، کلیه ها و قلب است. داروهایی مثل اکستازی (همان قرص های اکس) می تواند منجر به افسردگی، بدبینی و حتی علائم روانپریشی (مانند جنون و هذیان)، خطای دید، کاهش اور خطرناک در نظم تپش قلب و افزایش یا کاهش کنترل نشده ی فشار خون شوند.

مطالعات نشان میدهد که نوجوانانی که سیگار می کشند احتمال بیشتری دارد به مصرف الکل روی آورند و نوجوانانی که از مشروبات استفاده می کنند گرایش بیشتری به مصرف ماری جوانا، حشیش و داروهای غیرمجاز دیگر دارند. هم چنین استفاه از این مواد خطر استفاده از مواد مخدر و اعتیاد را افزایش میدهد.

ممکن است فرزند شما مدعی شود که الکل یا اکس یا... موادی طبیعی هستند و حتی خواص مهمی مثل آرامش بخشی و .... هم دارند در مقابل این سخنان فرزندتان باید اطلاعات موثق و کاملی دربارهی ویژگی های مختلف این مواد داشته باشید و آن ها را به فرزندتان منتقل کنید. نمی توان فواید اولیه و کوتاه مدت این مواد را انکار کرد اما باید عوارض و عواقب درازمدت و وخیم آن ها را متذکر شد و بدون درگیری، تعصب و خشونت در این مورد با جوانان و نوجوانان صحبت کرد.

بنابراین توصیه می کنیم حتما به منابع معتبر و مناسب مراجعه کنید و اطلاعات خود را پیرامون این موضوع به حد کافی بالا ببرید. می توانید از متخصصان این امر کمک بگیرید. اما فقط دانستن کافی نیست، سعی کنید دانسته های خود را به فرزندتان منتقل کرده و آن ها را هم آگاه سازید. مطالعات مختلف بیانگر این واقعیت است که اکثر نوجوانانی که به سمت سوء مصرف مواد و اعتیاد تمایل پیدا کرده اند، این نکته را بیان کرده اند که ناآگاهانه وارد دنیای اعتیاد شده و قبل از آن کسی عواقب سوء مصرف مواد را به آن ها گوشزد نکرده است. تحقیقات نشان میدهد بچه هایی که آموزش هایی را از والدین یا مربیان خود دریافت کرده اند ٪۳۶ کم تر از آن هایی که آموزش ندیده بودند به مصرف حشیش کشیده شده اند و ۵۶٪ کم تر خطر مصرف کوکائین و ۵۰٪ کم تر خطر مصرف داروهای استنشاقی آن ها را تهدید می کند. بنابراین تذکرها و آموزش های خود را دست کم نگیرید و به آن ها اهمیت بدهید.

اگر عاشق فرزندانتان هستید، دنیای آن ها را بشناسید!

دنیای بچه ها بسیار متفاوت از دنیای شما بزرگترهاست. پس برای راهنمایی و تربیت درست آن ها باید این دنیای متفاوت را شناخت. این شناخت از دو جهت اهمیت دارد:

١. دنیای عمومی و ویژگی های عام کودکان در سنین مختلف شامل خصوصیات، ویژگی ها، رفتارها، علائق و تمایلات خاصی که تقریبا می توان در تمام کودکان یک سن خاص آن ها را مشاهده و پیگیری کرد: روانشناسان کودک و رشد، تقسیم بندی های متفاوت اما با اصول یکسانی از مراحل مختلف تحول از تولد تا بزرگسالی انجام داده اند و برای هر کدام از این مراحل، ویژگی های خاصی را مطرح کرده اند. سعی کنید در مورد این مراحل تحولی در کودکان و ویژگی های آن ها مطالعه کنید و با آن ها آشنایی داشته باشید. این آگاهی در نحوه ی برخورد و سبک تربیتی شما تأثیر مثبت خواهد داشت. می توانید از یک متخصص روانشناسی کودک، یک مشاور و یا حتی مطالعه ی کتاب های مفید کمک بگیرید تا بتوانید اطلاعات خود را کامل کنید.

۲. علاوه بر ویژگی های عمومی کودکان، دنیای اختصاصی فرزند شما هم اهمیت بسیار دارد. علاوه بر خصائص عام هر دوره، هر کودکی متأثر از تربیت، محیط خانوادگی، محیط اجتماعی ، تحصیلات، ویژگی های والدین، وراثت و یکسری ویژگی های خاص خود است که از او شخصیتی منحصر به فرد می سازد. این شرایط در مورد فرزند شما متفاوت از کودک همسایه یا اقوام و آشنایان شماست. این ویژگی ها را خوب بشناسید تا بتوانید در مواقع لازم بر اساس این شناخت خود، تصمیمات درست و به جایی بگیرید. سعی کنید علائق، سلیقه ها، خصائص اخلاقی و رفتاری، عادت ها و خوگیری های فرزندتان را بشناسید. مثال های ساده ی زیر را در نظر بگیرید:

* رنگ مورد علاقه ی فرزند شما کدام است؟
* بهترین و صمیمی ترین دوست فرزندتان چه کسی است؟
* معلم مورد علاقه ی فرزندتان کیست و علت این علاقه چیست؟
* الگوهای فردی فرزندتان چه کسانی هستند و چه چیزی در رفتار این افراد، توجه فرزند شما را به خود جلب کرده است؟
* بزرگترین آرزوها و آمال فرزندتان چیست؟
* غذای مورد علاقه فرزندتان کدام است؟
* تخیلات افکار، آرا و عقاید او پیرامون مسائل مهم زندگی چگونه است؟
* اهداف و برنامه هایش در زندگی چگونه شکل گرفته یا می گیرند؟
* فیلم یا سرگرمی مورد علاقه فرزندتان کدامست؟
* اوقات فراغتش را چگونه سپری می کند؟
* عادات عمده ی رفتاری فرزندتان چیست؟ (عادت های خوب و بد)

این موارد و موارد دیگری را که به نظرتان مفید می رسد، بررسی کنید تا بتوانید قضاوت کنید که چقدر فرزندتان را می شناسید! تأسف برانگیز است اگر غریبه ها یا حتی دوستان فرزندانمان، آن ها را بیشتر از خود ما بشناسند! این یک تهدید کاملا جدی است!

در شناخت فرزندانتان توجه داشته باشید که تفاوت میان دختر و پسر از لحاظ شخصیتی، رفتاری، رشدی و تحولی، امری ثابت شده است وشکی در آن نیست. این مسأله در نحوه ی شناخت، برخوردها و عکس العمل های شما تأثیر دارد. توجه داشته باشید که اگر بتوانید نحوه ی برخورد و رفتار صحیح با فرزندتان را بیاموزید خواهید توانست او را از ابتلا به اعتیاد دور نگه دارید.

روابط سازنده و دوستانه ای با فرزندان خود برقرار کنید!

خودتان را عادت دهید که هرروز زمانی را برای صحبت کردن با فرزندتان اختصاص دهید. همان طور که گفتیم شناخت فرزندان اهمیت بسیار دارد و بهترین راه برای شناخت یکدیگر، برقراری روابط نزدیک و صمیمانه است. برخی از اقدامات مفید برای برقراری ارتباط خوب عبارتند از:

• سؤالاتی شبیه به آنچه قبلا گفتیم تهیه کنید. با فرزندتان در مورد پاسخ آن ها بحث کنید. می توانید یک یا چند روز در مورد یک سؤال با هم به تبادل نظر و بحث بپردازید و در این حین، سؤالات دیگری را که به نظر مفید می آیند، مطرح کنید.

• زمان های مناسبی را برای مباحثه و گفتگوی دسته جمعی خانوادگی با حضور فرزندان اختصاص دهید. در این جلسات خانوادگی در مورد اتفاقات روزمره و مهم آن روز صحبت کنید. مسائل و مشکلات احتمالی پیش آمده را مطرح کنید و با همفکری و مشورت با یکدیگر راه حلی برای آن ها پیدا کنید. فرزندان را هم در این مباحث درگیر کنید و از آن ها مشورت و همفکری بخواهید.

• احساسات فرزندانتان را جدی بگیرید. به آن ها اجازه دهید احساس خودشان را درباره ی یک موضوع مطرح کنند و شما هم آن ها را سرکوب، محکوم و یا مسخره نکنید، بلکه درباره ی آن احساسات صحبت کنید و نقاط ضعف و قوتشان را برای فرزندانتان تشریح کنید و توضیح دهید.

• تمرین کنید که شنونده خوبی باشید. به فرزندتان فرصت کافی برای حرف زدن بدهید و خوب گوش کنید. وقت کافی و آزادی را برای او بگذارید. نگویید که فقط یک دقیقه، یا الان وقتش نیست. وقتی فرزندتان صحبت می کند تمام توجه خود را به صحبت های او معطوف کنید، چون او تمام حالات و حرکات شما را درک می کند.

بی حوصله نباشید

درست است که این سال ها، همه ی ما والدین و مربیان بسیار گرفتار و پرمشغله هستیم، اما باید بدانید زمانی که اکنون برای شنیدن صحبت های فرزندان و تربیت صحیح آن ها صرف می کنید یک سرمایه گذاری بسیار مهم برای آینده ی خانواده است. ما همیشه برای کارهایی که فکر می کنیم مهم هستند وقت کافی پیدا می کنیم. پس کافی است توجه کنیم صرف زمان برای فرزندان امری بسیار مهم است. بر این اساس سعی کنید مهارت های شنیدن را کسب کنید و شنوندهی فعالی باشید. سؤالات قابل بحثی را مطرح کنید تا مکالمه شکل بگیرد. از سؤالاتی که کودک می تواند با یک بله یا خیر به آن ها پاسخ دهد پرهیز کنید. این مسأله را برای فرزندتان روشن کنید که شما در حال گوش دادن و تلاش برای فهمیدن حرف ها و نقطه نظرات او هستید. آنچه از صحبت های او دریافت می کنید برای خودش تکرار کنید. به این ترتیب فرزند شما نتیجه و پاسخ صحبت های خودش را توسط شما دریافت می کند. این کار شما دو اثر مفید دارد:

اول او می فهمد شما به صحبت هایش خوب گوش کرده و اهمیت قائل شده اید. دوم میتواند با کمک این صحبت ها، افکار و عقاید خودش را بهتر بفهمد و تجزیه و تحلیل کند. برای نشان دادن درک خود از صحبت های فرزندتان و ایجاد یک گفتگوی دوطرفه، جملاتی از قبیل: منظور شما این است که...»، «صحبت ها و حرکات شما این طور نشان میدهد که...»، «وقتی داشتی ماجرا را تعریف میکردی من احساس کردم که...» و یا «من در مورد صحبت های شما و فکر کردم و به این نتیجه رسیدم که می توانند مفید باشند.

• هم شنونده ی خوبی باشید، هم گویندهای خوب، با فرزندانتان حرف بزنید، زمان و مکان مناسبی را مشخص کنید. درباره ی آنچه می خواهید بگویید فکر کنید. از واژه های متداول خودتان استفاده کنید و فرصت مناسبی را فراهم کنید که راحت بتوانید با هم حرف بزنید مثل داخل اتومبیل، وقتی با فرزندتان تنها هستید، هنگام پیاده روی و قدم زدن و حتی هنگام خوردن یک بستنی در پارک.

• در صحبت کردن با فرزندتان سعی کنید خوب منظور یکدیگر را بفهمید. واضح و روشن صحبت کنید و سعی کنید منظور صحبت های او را خوب بفهمید و از او در مورد بخش هایی از حرف هایش که برایتان مبهم بوده، توضیح بخواهید. خلاصه اینکه، مهارت های گفتگو و مباحثه با افراد کم سن تر از خود را خوب فرا بگیرید و به تمرین روش برقراری ارتباط با فرزندانتان بپردازید و این مهارت های ارتباطی را به آن ها هم آموزش دهید. با انجام این مرحله شما فرزندتان را یک قدم بزرگ دیگر از ابتلا به اعتیاد و دیگر مفاسد اجتماعی دور کرده اید.

در زندگی فرزندتان و دغدغه هایش وارد شوید و همراه او باشید!

فرزندانتان را به حال خودشان رها نکنید. اگر در کارهای مختلف و مسائل گوناگون زندگی فرزندانتان با آن ها همراهی کنید و نشان دهید که زندگی و فعالیت های او برای شما مهم است و همچنین اگر فرزندان شما، فعالیت های مثبت و مورد علاقه ای برای انجام دادن داشته باشند خطر کمتری آن ها را تهدید می کند. با شرکت در فعالیت های فرزندتان در زندگی او وارد شوید. به عنوان مثال برای تیم فوتبالی که فرزندتان در آن عضو است، نوشیدنی تهیه کنید و آن ها را برای استراحت دعوت کنید. ساعاتی را برای تفریح، بازی و گردش با فرزندتان اختصاص دهید. کلاس ها، کیفیت و اوضاع آن ها را از فرزندتان جویا شوید. به مدرسه ی او سر بزنید و از وضعیتش مطلع شوید. در پروژه های علمی تحقیقاتی فعالیت های فوق برنامه و... با فرزندتان همکاری کنید. به پیشرفت های او اهمیت داده و او را تشویق کنید. حمایت ها، پیگیری ها و تذکرهای شما به فرزندتان این مسأله را در ذهن او القا می کند که فعالیت هایش مهم و تأثیرگذار است، معایب و محاسن آن ها را می یابد و حتی به او کمک می کند تا همچنان که بزرگتر می شود گامهای بزرگ تری بردارد و فعالیت های مفید و تأثیرگذارتری را به انجام برساند. از جمله فعالیت هایی که شما را با زندگی فرزندتان درگیر می کند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• روزانه حداقل ۱۵ دقیقه، مطابق میل فرزندتان باشید و آنچه را که او می خواهد انجام دهید و همراهش باشید. کتابی را که او می خواهد با هم را بخوانید، بازی هایی را که او می خواهد با هم انجام دهید و حتی اجازه دهید قوانین خودش را در بازی اجرا کند، روی کاری که فرزندتان انتخاب می کند، با هم مشورت کنید. به رستورانی که فرزندتان انتخاب می کند رفته و آنچه را که او سفارش می دهد میل کنید. این اقدامات روابط والدین فرزند را محکم تر می کند و حتی منجر به شناخت بهتر می شود.

• هفته ای یک بار وقت بگذارید تا کارهای خاصی را با هم انجام دهید. بازدید از یک کتابخانه، رفتن به پارک، کوهنوردی یا پیاده روی، جستجو در اینترنت و کار با رایانه برای اینکه چیزهای تازه ای را یاد بگیرید و به او یاد دهید.

• از فعالیت ها و کارهای مهم و خوبی که فرزندتان انجام میدهد حمایت کنید؛ مثلا اگر مسابقه ی فوتبال مهمی در پیش دارد، با او فوتبال تمرین کنید، در تقویت روحی و جسمی او بکوشید و حتی به زمین ورزش رفته و تیم او را تشویق کنید.

• زمانی را اختصاص دهید تا خبرها و اتفاقات مهم روزانه را برای یکدیگر تعریف و توصیف کنید و از حال هم و کارهایی که در آن روز انجام گرفته از یکدیگر سؤال کنید. هم درباره ی کارهای خودتان با فرزندتان صحبت کنید و هم از او بخواهید تا درباره ی کارهای روزمره اش برای شما صحبت کند.

بسیاری از ما نگرانیم که مبادا توجه زیاد ما به فرزندان، آن ها را پرتوقع یا به اصطلاح الوس» کند. توجه کنید که فرزندان ما نباید احساس کنند که همه ی زندگی ما هستند و همه ی تلاش ما در زندگی با هدف ایجاد رضایت در آن ها انجام میشود. (حتی اگر واقعیت همین باشد!) بلکه آن ها باید بدانند و مطمئن باشند جایگاه و زمان خاصی در زندگی ما به آن ها اختصاص دارد و این جایگاه و ارتباط ناشی از آن میان ما و فرزندان، فرصتی طلایی برای ماست که آگاهی های خود را به آن ها منتقل کرده و با بررسی رفتارهای آن ها سعی کنیم با برنامه ریزی صحیح، این رفتارها و برداشت ها را اصلاح کنیم.

باید توجه داشته باشیم که زندگی فرزندان ما امروزه از روی اجبار با تغییراتی روبه رو شده که نمونه هایی از این تغییرات عبارتند از: تغییر ساختار خانواده و حضور کمرنگ پدران، دسترسی آسان تر به الکل، مشروبات، سیگار و داروهای غیرقانونی؛ مانند اکس برای نوجوانان، حمایت نکردن و ارتباط کم بزرگترهای خانواده با فرزندان، نبود یک مکان مطمئن و مناسب برای تفریح و مطالعه و ارتباط اجتماعی برای جوانان و نوجوانان، نبود الگوهای مناسب رفتاری، گرایش به فعالیت های بی بندوبار جنسی و... این موارد، منبع ایجاد استرس در زندگی فرزندان ما و عامل تهدید است. در این شرایط موقعیت های حساسی وجود دارد که باید به آن ها توجه کرد:

اول، زمان هایی است که بچه ها به شدت احساس اندوه و ناراحتی می کنند مثل وقتی که دچار یک شکست، ناموفقیتی در یک امتحان برای مثال کنکور، جدایی از یک دوست صمیمی و باخت در یک بازی می شوند و به علت این رویداد دچار احساس بیهودگی، بیکاری و بی حوصلگی و.... میشوند. گاهی بچه ها در اثر تلقین های اطرافیان یا از سر کنجکاوی تصور می کنند که روی آوردن به مواد مخدر و داروها و قرص های نشاط آور می تواند این حالات او را برطرف کند. در این شرایط ممکن است فرزندان ما راه غلطی را برای مقابله با استرس انتخاب کنند.

دوم، موقعیت هایی است که بچه ها به شدت احساس سرحالی، خوشحالی و انرژی می کنند. احساس هایی مثل اینکه جهان و هر چه در آن هست خوب است یا اینکه او می تواند هر کاری بخواهد انجام دهد. در این شرایط، این نوجوان سرخوش، آرزوهای بزرگ در سر می پروراند و آرام و قرار ندارد و به طور کلی سرشار از انرژی است و به دنبال موقعیتی است که این نیروی سرشار را تخلیه کند. چنانچه فعالیت و موقعیت مثبت و سازنده ای برای او فراهم نباشد، راه های اشتباهی را در پیش می گیرد از جمله روی آوردن به مصرف مواد غیرقانونی.

در برخورد با این موقعیت های استرس زا، باید راهکارهای درستی برای کاهش استرس و فشار روحی در فرزندتان در پیش بگیرید:

• به فرزندتان اجازه دهید تا احساس و انرژی روانی خود را بیرون بریزد و ابراز کند.
• برنامه ی غذایی، خواب، استراحت، تفریح و فعالیت درستی برایش تنظیم کنید.
• به او این مطلب را خاطرنشان کنید که شما هم گاهی دچار این حالات، احساسات، استرس ها و فشارها می شوید.
• به خودتان نگاه کنید! آیا خود شما الگوی درستی از شیوه ی برخورد در موقعیت های سخت و استرس اور برای فرزندتان هستید؟
• به فرزندتان راه های دستیابی به آرامش و حتی فنون رسیدن به آرامش را یاد بدهید. مثل روش های القای آرامش یا ریلکس کردن و ...
• برای او هدف هایی بر اساس علائق و آرزوهای فرزندتان تجسم کنید نه بر اساس تجارب و علائق خود.
• زمآن هایی را به فرزندتان برای حل مسائل و دغدغه هایش اختصاص دهید.
• به او یاد بدهید که از شکست هایش تجربه بیاموزد.
• راه ها و فعالیت های غیرمخربی را برای تخلیه ی انرژی و فشار روانی در فرزندتان فراهم کنید.

ورزش ابزاری برای دور کردن جوانان از اعتیاد

مسأله ی قابل توجهی که به نظر می رسد طرح آن در این قسمت مفید باشد، توجه به امر ورزش و فعالیت های ورزشی سالم در خانواده و محیط خانه است. یکی از راهکارهای مهم، مؤثر و مفید در برخورد با موقعیت های استرس زایی که نه تنها برای فرزندان بلکه برای کل خانواده ممکن است، رخ دهد، روی آوردن به ورزش و فعالیت های مفرح و در عین حال سالم و سودمند است.

لازم است که در محیط های خانه و خانواده این فعالیت ها شکل گرفته و حتی جزئی از زندگی افراد شوند. انجام فعالیت های ورزشی علاوه بر فواید جسمانی که برای افراد دارد در سلامت روح و روان افراد هم تأثیر عمدهای باقی می گذارد. تخلیه ی انرژی های درونی فرزندان از طریق ورزش، کاهش استرس های حاکم بر خانه و افراد، شادابی و سلامتی و... نمونه هایی از فواید مهم فعالیت های ورزشی است. پس بسیار خوب و حتی لازم است که عادت ورزش کردن را هم در خودمان و هم محیط خانه گسترش دهیم و فرزندان را هم به این امر تشویق کنیم. در این زمینه توجه به برخی مسائل لازم به نظر می رسد:

• فرزندان خود را تشویق کنید به جای بیکاری و وقت گذرانی های بیهوده و حتی گاه مضر، فعالیت های سازنده، از جمله ورزش های مفید و سالم انجام دهند. آن ها را به شرکت در کلاس های ورزشی، عضویت در تیم های ورزشی سالم و گذران اوقات فراغتشان تشویق کنید.

• تا می توانید خود و فرزندانتان را از ورزش های خشن، مخرب و ناسالم دور نگه دارید.

• حتما محیط ورزشی که فرزندتان در آن مشغول به فعالیت است، بررسی کنید. ورزش تنها در یک محیط سالم مفید واقع می شود. چه بسا ورزش های سازنده در محیط های آلوده و ناسالم به مصائب بزرگی منجر می شوند.

• با مسئولین محیط ورزشی فرزندتان در ارتباط باشید و از سالم بودن آن محیط اطمینان حاصل کنید.

• یکی از معضلات کنونی در زمینه ی ورزش، روی آوردن افراد به داروهای انرژی زا، مواد روان فعال ساز و قرص های تقویت کننده جهت انجام بهتر و بیشتر فعالیت های ورزشی است که تحت عنوان دوپینگ در جامعه شهرت یافته اند. انجام این اقدامات و روی آوردن به این مواد، خطرناک و از عوامل زمینه ساز گرایش افراد به سوی مصرف مواد غیرقانونی خطرناک تر است. پس مراقب باشید!

قوانین، تشویق ها و کمی هم تنبیه های سازنده را در سیستم خانوادگی خود تدوین کنید!

شما به عنوان والدین در زندگی فرزندتان عمده ترین تأثیر را دارید. روش زندگی و مسائل خانوادگی شما سازندهی سبک زندگی و شیوه ی برخورد فرزندتان با پدیده ها و وقایع زندگی اش است. بنابراین با تدوین و برقراری قوانین کاربردی در زندگی خانوادگیتان، موضع خود را صریحا در برابر مسائل مختلف روشن کنید.

با استفاده از عبارت های مناسب و بدون عصبانیت و با آرامش کامل به فرزندتان بگویید که نمی خواهید در موقعیت های خطرناکی که او را تهدید می کنند، گرفتار شود. به مثال های زیر توجه کنید:

• من صحیح نمیدانم شما به باشگاهی بروید که ممکن است اعضای آن مواد مخدر، الکل یا هر مادهی غیرقانونی مصرف کرده باشند.

• فرزندم! من شما را دوست دارم و پدر مادر شما هستم نه یکی از دوستان شما! و به عنوان ولی شما نمی خواهم جاهایی که ممکن است مواد غیرقانونی در آنجا مصرف شود رفت و آمد داشته باشی یا آنجا بمانی.

• من به عنوان پدر مادر وظیفه دارم از تو محافظت کنم. بنابراین حق دارم بدانم با چه کسانی رفت و آمد می کنی؟

• فلان دوست شما، براساس بررسی هایی که من انجام داده ام فرد مناسبی برای دوستی و رفت و آمد با شما نیست. خواهش می کنم به این موضوع فکر کنید تا این جمعه در مورد حل این مشکل با هم صحبت کنیم.خیلی روشن و واضح به فرزندتان بگویید که نباید سراغ مصرف مواد محرک، داروهای غیرمجاز، الکل یا حتی سیگار برود و برای رعایت این و امر، قوانینی جدی در خانواده حاکم کنید، به عنوان نمونه به فرزندتان اعلام کنید که:

* اگر در یک میهمانی حضور داشتی که الکل یا هر نوع مواد غیرقانونی دیگری در آن مجلس استفاده می شد، این قانون به شما می گوید که سریعا آن میهمانی را ترک کنید. پس به من تلفن کنید تا شما را به منزل برگردانم.
* من فکر می کنم باید این نکته را به شما تذکر بدهم که: نمی خواهم شما هیچ وقت از سیگار، موادمخدر، الکل و یا هر ماده غیرقانونی دیگری استفاده کنید.
* من شما را دوست دارم و همیشه بهترین چیزها را برایت آرزو دارم، بنابراین دوست ندارم شما از حشیش، اکستازی، الکل یا هر نوع مادهی مخدر دیگر یا سیگار، حتی برای یک بار استفاده کنید.
* قانون خانه ی ما این است که هیچ کس حق مصرف هیچ مادهی غیرقانونی را ندارد.
* شما باید بدانید مصرف داروها و مواد مخدر بازی نیست. نمی خواهم شما این کار را بکنید نه حالا، نه هیچوقت دیگر.
* قانون خانواده ی ما این است که باید دور و بر کسانی که اهل مواد غیرقانونی هستند، خط بکشید. چه دوست، آشنا یا حتی افراد فامیل و چه افراد غریبه.

این قوانین شفاف و بیان شده، موضع محکم و روشن شما را در برابر سوءمصرف مواد برای فرزندان تعیین می کند. اگر فرزندتان اخیرا به سراغ یک ماده ی غیرقانونی رفته با یک درمانگر اعتیاد با مشاور خبره در این رابطه صحبت کنید تا به شما کمک کند و تا دیر نشده از همان ابتدای کار از وخیم تر شدن اوضاع پیشگیری کنید. با فرزندتان صحبت کنید و بفهمید از چه راهی به این مواد دسترسی پیدا کرده، جلوی آن راه را در بین دوستان، گروه های اجتماعی، مدرسه و ... هرچه سریع تر سد کنید.

شکل گیری اعتیاد

البته باید دقت کنید شکل گیری اعتیاد یک شبه روی نمیدهد، پس یک برخورد ضربتی، یک شبه و اصطلاحا چکشی هرگز راهگشا نیست. در صورت اطلاع از سوءمصرف مواد توسط فرزندتان، توصیه ی اصلی ما این است که عجله نکنید، عصبانیت و ناراحتی خود را مهار کرده و رفتار خود را تحت کنترل بگیرید و سپس تا حد امکان در مورد بیماری اعتیاد و عوارض آن با مطالعه ی کتاب ها و مشورت با مشاوران کسب اطلاع کنید. پس از انجام این سه توصیه، حال باید مجموعه ای از اقدامات جدی را انجام دهید.

وقتی قوانینی را در خانواده پیاده می کنید به نکات ذیل توجه داشته باشید:

• تا می توانید قوانین روشن و قابل اجرایی تدوین کنید که عمل به آن ها ممکن بوده و دردسرساز نباشند.
• قوانین را جدی بگیرید و حتما آن ها را پیگیری کنید که به آن ها عمل شود.
• این قوانین باید برای تمام اعضای خانواده باشد. حتی تشویق ها و تنبیه ها هم باید برای همه مقرر شود. حتی خود شما!
• توجه داشته باشید هر خانه ای متناسب با فرهنگ و شئونات خانواده قوانین خاص خودش را دارد. .
• در تدوین قوانین، علاوه بر شما (والدین خانواده) که تصمیم گیرندگان اصلی هستید، سایر اعضای خانواده و بچه ها را هم درگیر کنید.
• قوانین خانواده را بدون هیچ گونه ابهامی بیان کنید و مطمئن شوید که فرزندان شما از محتوای آن ها، علت وضع شدن آن ها و جدی بودن شما در اجرای آن ها به خوبی آگاه شده اند. برخی از تنبیه های مورد استفاده در برابر شکستن قوانین خانواده می تواند این موارد باشد:

* محرومیت از دیدن تلویزیون یا استفاده از رایانه
* محدود کردن فعالیت ها و تفریحات بیرون از منزل فرزندتان، مثل گردش، سینما و
* توجیه کردن و ممانعت از رفت و آمد و دیدوبازدید و ملاقات دوستان در منزل یا بیرون
* محرومیت از مکالمه ی تلفنی
* کاهش یا قطع پول توجیبی

نمونه هایی از تشویق هایی که می توانند تقویت کننده ی رفتارهای مثبت باشند، موارد زیر هستند:

* افزایش حق استفاده از رایانه یا تلویزیون
* امکان مکالمه ی تلفنی بیشتر
* قراردادن فرصت بیشتر برای ملاقات و رفت و آمد با دوستان
* رفتن به یک سفر، تفریح، گردش، سینما و...
* برآورده کردن یک درخواست مهم و مورد علاقه ی فرزندتان
* حتی تعریف و تمجید از فرزندتان، چه فردی و چه در میان جمع دوستان و آشنایان.

و یا هر آنچه که می تواند برای فرزند ش ما خوب و تشویق کننده باشد.

در تنظیم تشویق ها باید توجه شود که فرزند شما رفتار خود را منوط به دریافت پاداش نکند. (برای مثال حالا که من فلان کار را کردم شما هم باید فلان چیز را برایم بخرید.) بنابراین بهتر است پاداش ها پس از رویداد یک رفتار صحیح از طرف فرزندان از سوی شما مقرر شده و اجرا شود. از طرفی قراردادن پاداش های بزرگ و یا بدون تناسب با سختی کار و با هدف تطمیع فرزندان صحیح نیست. برای مثال اگر در کنکور قبول شوی برایت ماشین میخرم، در حالی که پاداش های کوچکتر، بر اساس انجام یک کار کوچک، مشخص و قابل تکرار مؤثرتر است؛ نظیر، من و مادرت از این که در امتحانات زیست و ریاضی این هفته نمره های خوبی گرفته ای بسیار خوشحال شدیم و تصمیم گرفتیم این ساعت را به شما هدیه بدهیم، توجه کنید که تنبیه نباید بیشتر از ۲ هفته به طول انجامد. در غیر این صورت بچه فراموش می کند برای چه مسأله و کاری تنبیه شده و مسأله برایش عادی میشود.

از طرف دیگر آنقدر سخت گیری به خرج ندهید که فرزندتان را فراری دهید، طوری که از صحبت کردن و گفتن وقایع به شما اجتناب کند. تنبیه ها را بجا و به موقع به کار برید و به او خاطرنشان کنید که:

من از اینکه شنیدم شما سراغ مواد غیرقانونی رفتید، بسیار ناراحت شدم، اما از اینکه صادقانه موضوع را با من در میان گذاشتی و حقیقت را به من گفتی، خوشحال هستم. چون می توانیم با هم به دنبال راه حلی باشیم و دوست ندارم که شما بیشتر از این گرفتار شوی و یا «من به عنوان پدر مادر شما دوست دارم یا از شما توقع دارم با من صادقانه صحبت کنی تا با هم برای مشکلات راه حل هایی پیدا کنیم.»

قبل از هرچیز، خودتان الگوی مثبتی برای فرزندتان باشید!

بچه ها دوست دارند که از بزرگترها سرمشق بگیرند. در بسیاری از مواقع بچه ها از طرز صحبت کردن، لباس پوشیدن، غذاخوردن و حتی گاهی از حرکات، حالات و عقاید بزرگترها تقلید می کنند. در زمینه ی مصرف مواد غیرقانونی هم بچه ها به شدت از والدین و سرپرستان خود تبعیت می کنند. والدینی که خودشان الکل، سیگار، مواد مخدر و... استفاده می کنند هرگز نمی توانند فرزندان خود را از این مسأله ایمن نگه دارند.

در تحقیقی که انجام شده بیش از نیمی از کودکان بیان کرده اند که ترس از دست دادن محبت و تشویق والدین از دلایل مهم گرایش نداشتن آن ها به سوی مواد مخدر و دیگر داروهای غیرقانونی بوده است. پس باید بدانید که حرف ها و اعمال و حرکات شما تأثیرگذارند. کودکان در درک و یادگیری مهارت ها و اطلاعات زندگی، مثل تصمیم گیری ها، انتخاب ها، تحصیلات، اعتقادات و اعمال خود به والدین خود نگاه می کنند و از آن ها الگو می گیرند. البته در مورد مسائل فرهنگی، از قبیل مد روز، نوع پوشش، روابط و... از دوستان خود نیز بسیار تأثیر می پذیرند.

والدینی که به وضوح با اعمال و صحبت های خود، استفاده نکردن مواد را برای فرزندان الزامی و روشن کرده اند، در واقع انتظارات خاصی را برای فرزندان خود مشخص می کنند تا از خطر سوء مصرف مواد در امان باشند.

برای اینکه الگوی خوبی برای فرزندانتان باشید توجه کنید که: اول: خودتان به هیچ وجه سراغ مواد مخدر، الکل، داروهای غیرمجاز و نروید. از فرزندتان توقع نداشته باشید که آنچه را شما می گویید انجام دهد و آنچه را که خودتان انجام میدهید انجام ندهد. به او نگویید: «آنچه را می گویم انجام بده نه آنچه را انجام میدهم» حرف ها و اعمال شما نباید در تضاد با هم باشد. بچه ها حتی در سنین پایین، تحت تأثیر رفتار شما قرار می گیرند و از آن تقلید می کنند. دوم: هر وقت ممکن است مثال هایی از رفتارهای بد در ارتباط با مصرف مواد غیرقانونی را به فرزندتان خاطرنشان کنید. این مثال ها می تواند از تلویزیون و برنامه های آن، موسیقی ها، میهمانی ها، بازی ها و... انتخاب شده باشد. (برای مثال رفتار بازیگر این فیلم که سیگار مصرف می کند از نظر من بسیار ناپسند و ناراحت کننده است.) یکی از مسائل دردسرساز این است که خود شما در حال حاضر مصرف کننده ی یکی از مواد غیرقانونی باشید، شما در چنین شرایطی نمی توانید راهنمای خوبی برای فرزندتان باشید. چون تضاد رفتار و حرف های شما پیام های منفی زیادی را به فرزندتان منتقل می کند. به طور مثال:

• وقتی که نیازهای فردی شدید شدند و به انسان فشار آوردند، می توان قوانین خانوادگی را زیر پا گذاشت.
• بهترین راه برای تخلیه هیجآن ها و غلبه بر احساسات منفی و ناخوشایند و خشم، روی آوردن به مواد غیرقانونی است
• می توان زندگی موفق را با مصرف مواد غیرقانونی سازگار کرد.
• استفاده از مواد غیرقانونی خیلی راحت تر و بهتر از حل مسائل و مشکلات است
• زمانی که با مواد غیرقانونی می گذرد بهتر از اوقاتی است که با شما و دیگر اعضای خانواده سپری می کنم.

این ها پیام های منفی بسیار خطرناکی است که به علت تضاد و تعارض موجود میان اعمال شما با آنچه که می گویید به فرزندتان القا می شود. اجازه ندهید که فرزندتان از اعمال و گفتار شما چنین پیام ها و القائات منفی دریافت کند. حالت دیگر این است که شما قبلا مصرف کنندهی مواد غیرقانونی بوده اید. در این موقعیت ممکن است فرزند شما از شما سؤال کند که:

آیا خود شما هیچ وقت مواد غیرقانونی مصرف کرده اید؟

متخصصان توصیه می کنند که بهتر است پاسخ این سؤال صادقانه باشد. اما پاسخی سنجیده که روشنگر، بدون ابهام و قصد دفاع از خود یا تعصب باشد. زمانی را که برای پاسخ به این سؤال مناسب دیدید و آمادگی لازم را داشتید، انتخاب کنید. می توانید یک پاسخ کوتاه اما صادقانه بدهید. نیاز به شرح جزئیات نیست، مثلا بگویید:

«وقتی من بچه بودم چون بعضی از دوستانم اهل مواد غیرقانونی بودند من به مصرف مواد کشیده شدم. من نیاز به ابراز خود و بالابردن خود داشتم. از طرفی آن زمآن ها ما آنقدر که شما امروزه دربارهی سوءمصرف مواد و عوارض آن اطلاعات دارید، آگاهی نداشتیم. اگر من در مورد عواقب این کار می دانستم هرگز به این راه نمی افتادم. برای همین هم الآن می خواهم به شما کمک کنم تا اشتباهاتی را که من داشتم و ضربه هایی را که از آن خوردم برای شما تکرار نشود.» و یا:

«وقتی من شروع به خوردن الکل (یا مصرف مواد) کردم فقط می خواستم یک ریسک و هیجان را در زندگی امتحان کنم اما بعد متوجه شدم این ریسکی که من کردم قابل کنترل نیست و هر چه می گذرد خطرهای بیشتری را برای من ایجاد می کند. همچنین آن زمان روابط ما با والدینمان اصلا نزدیک و صمیمی نبود و ما کسی را برای مشورت و راهنمایی نداشتیم اما شرایط شما این طور نیست و راه های زیادی برای و شما هست که هیجان های خود را بدون خطر و ضرر ابراز کنید.»

خلاصه اینکه توجه کنید که شما مهم ترین الگوی فرزندتان هستید و کوچک ترین رفتار و حرکات و سخنان شما زیر ذره بین کنجکاوی فرزند شماست. مصرف مواد غیرقانونی توسط شما یک توجیه مثبت و تأییدی جهت مصرف آن ها توسط فرزندتان است. حتی اگر اجازه ندهید که مصرف مواد در منزل شما انجام گیرد، باز هم میزان اهمیت مصرف نکردن مواد را در نظر فرزندتان کم و پایین جلوه میدهید.

معنویت راهی برای دوری از اعتیاد

از خود، خانواده و محیط زندگی، یک الگوی مناسب و سالم برای فرزندتان ایجاد کنید.

گفتنی است که یکی از نمونه های الگوگیری فرزندان از والدین در مسائل اعتقادی، مذهبی و ارزشی است. والدین الگوهای مربوط را در دل سبک های تربیتی خود، نحوه ی تعاملات، اعمال و گفتار خود به فرزندشان منتقل می کنند. اعتقادات و ارزش ها اول بار از بطن خانواده برای افراد تعیین می شود و به این ترتیب خانواده اولین و مهم ترین پایگاه برای آموزش مسائل اعتقادی به فرزندان به حساب می آید. پس از این مرحله با ورود فرد به مدرسه و به دنبال آن ورود به جامعه و عضویت در گروه های بزرگ و کوچک دوستان، گروه های سیاسی ، اجتماعی، مذهبی، شغلی، اقتصادی و... این اعتقادات و ارزش ها شکل می گیرند و چنانچه فرد در این مسیر در و زمینه ی مسائل اعتقادی و ارزشی به یک دیدگاه درست و درونی شده دست یابد حل مسائل گوناگون زندگی برای وی آسان تر انجام میشود. در صورت بی ثباتی و نبود دسترسی به اعتقادات و ارزش ها و باورهای سازنده، تشویش و سردرگمی به وجود آمده، فرد را دچار ضعف و ناتوانی در حل سایر مسائل زندگی خواهد کرد. از نمونه ی این موارد نقشی است که اعتقادات مذهبی و باورهای ارزشی در محافظت از فرد در مقابل خطر اعتیاد و سوء مصرف مواد غیرقانونی ایفا می کند.

اعتقادات مذهبی، از جمله اعتقاد به حضور همیشگی خدا در زندگی، اعتقاد به وجود حساب و کتاب درباره ی اعمال انسان و ارتباطات معنوی که بر این اساس شکل می گیرد، پیروی از فرامین و توصیه های بزرگان دینی و به طور کلی داشتن یک احساس معنوی و ارزشی در زندگی، می تواند انسان را از بسیاری بحران ها نجات دهد و حتی پشتوانه ی روحی بزرگی برای فرد در عبور از مشکلات و لغزش های زندگی باشد. در یک س خن ساده، آشنایی فرزندان با ارزش ها و باورهای اعتقادی راسخ و روشن- و البته نه تحمیل عقاید خود به آن ها بدون هیچ گونه روشنگری به نوعی استقامت و قدرت آن ها را در برابر مشکلات بالا برده و به آن ها در اندیشیدن در جهت انتخاب راه حل مناسب کمک می کند. همچنین منع ها و توصیه هایی که باورهای اعتقادی و مذهب در زمینه ی استفاده نکردن از مواد مضر و آسیب رسان (که مواد غیرقانونی هم جزو آن ها قرار می گیرند.) مطرح می کنند، در واقع عواملی هشداردهنده به افراد هستند و می توانند تأثیری قوی در محافظت از افراد در برابر سوء مصرف مواد و اعتیاد داشته باشند. بنابراین:

• قبل از هر چیز اعتقادات، باورها و ارزش هایی را که بر چارچوب خانواده تان حاکم است، مشخص کنید.
• باورهای اعتقادی، ارزش ها و مسائل دینی را برای فرزندتان روشن کنید و درباره ی آن با فرزندتان گفتگو کنید.
• به اعتقاداتی که از آن ها سخن می گویید پایبند باشید و به آن ها عمل کنید. از این نظر الگوی اعتقادی مناسبی برای فرزندان خود باشید.
• توصیه ها و راهنمایی های بزرگان در زمینه ی مسائل تربیتی و چگونگی ارتباط با فرزندان می تواند کمک خوبی برای شما در تربیت فرزندانی سالم باشد.
• در مسائل اعتقادی تعصب جاهلانه و بدون تفکر نداشته باشید وسعی نکنید اعتقادات خود را به فرزندتان تحمیل کنید، بلکه با تفکر و روشنگری، راه درست و غلط را برای فرزندتان توضیح دهید و به او در انتخاب مسیر صحیح کمک کنید.

در برقراری روابط و انتخاب دوستی ها به فرزندتان کمک کنید!

با ورود بچه ها به سن تحصیل و پاگذاشتن به محیط مدرسه و گروه های اجتماعی، آن ها را به سوی گروه ها، روابط اجتماعی، برقراری دوستی و... گرایش پیدا می کنند و روند جامعه پذیری و اجتماعی شدن در آن ها آغاز می شود. با شروع این مسأله باید به این نکته توجه کنید که فرزند شما برای انتخاب دوستانش و ورود به گروه های اجتماعی فراتر از خانواده احتیاج به راهنمایی و کمک شما دارد. در این زمینه دو مسئولیت عمده بر عهده ی شما است:

اول: به فرزندانتان مهارت های دوستیابی و برقراری ارتباط درست را بیاموزید. ویژگی های یک دوست خوب و گروه ورزشی، تفریحی، علمی و یا اجتماعی مناسب و سازنده را برای فرزندتان شرح دهید. نظرات او را بشنوید و در این باره با هم بحث و تبادل نظر کنید.

در زمینه ی سوء مصرف مواد این نکته گفتنی است که بچه ها به یکسری مهارت های کلاس نیاز دارند تا آن ها را در برابر موقعیت های خطرناک حفظ کند. این مهارت ها را به فرزندتان آموزش دهید تا با کمک آن ها هم یاد بگیرید در موقعیت های خطرناک چه بگوید و چه بکند تا خود را از مشکلات حفظ کند و هم با کمک این مهارت ها درباره ی خودش بیشتر با شما صحبت کند و با خود بیندیشد، به طور مثال به فرزندتان عباراتی را یاد دهید تا در مقابل دوست، آشنا یا هرکسی که به او پیشنهاد مصرف مواد غیرقانونی را میدهد بتواند به خوبی مقاومت کند از جمله، عبارت های ساده ی زیر:

• من شما را دوست دارم. اما مواد مخدر را هرگز!
• از رفتن و تمایل پیدا کردن به طرف مواد غیرقانونی احساس خوشایندی ندارم.
• من خوشحال می شوم که با کمک معلم، والدین یا یک بزرگتر به شما کمک کنم، اما تا وقتی شما دور و بر مواد غیرقانونی می گردید نمی توانم با شما رفت و آمد داشته باشم.
• اگر من سراغ مواد غیرقانونی بروم پدر و مادرم از دست من خیلی ناراحت می شوند.
• اگر بخواهید سراغ مواد غیرقانونی بروید من گروه شما را ترک خواهم کرد.

و یا برخی عباراتی که می توان به بچه ها آموزش داد تا در برابر تلاش اطرافیان برای تشویق آن ها به مصرف مواد غیر قانونی به کار ببرند:
• نه! این کارها در شأن من نیست. . . نه! چرا بخواهم چیزهای خوبی را که دارم از دست بدهم. من از آنچه هستم، راضی ام.
• من فردا یک بازی خیلی مهم، یک کار خیلی مهم یا یک امتحان خیلی مهم دارم. نمی توانم سراغ این مواد مضر بروم.

گاهی بچه ها معتقدند که امروزه بسیاری از جوانان جامعه مواد غیرقانونی مصرف می کنند. پس این کار، چندان هم خطرناک و خطا نیست! در حالی که این میزان در نظر آن ها بسیار بیشتر از موارد واقعی این مسأله است. در این شرایط، استفاده از مواد غیرقانونی توسط آن ها برای کم نیاوردن و هم ترازی با دوستان و دیگر بچه هاست. شما باید به آن ها بفهمانید که:

• میزان مصرف مواد در میان جوانان خیلی کمتر از آن چیزی است که فکر می کنید.
• شما برای ارزشمند بودن و بالابردن شأن خود نیازی به مواد غیر قانونی ندارید.
• شما می توانید و باید تصمیمات و عقاید خودتان را داشته باشید. نباید برای هم ترازی با دیگران خودتان را مجبور به انجام کاری کنید که برخلاف اعتقادتان است.
• برای من مهم نیست که دیگران چه می کنند. من میدانم که شما خودت نمی خواهی مواد غیرقانونی مصرف کنی.
• خودت باش. اجازه نده دیگران تو را تغییر دهند و آن گونه که آن ها می خواهند، شوی.
• آن ها عواقب رفتار خود را نمی دانند. تو نباید آیندهی زندگی خود و ما را با مصرف مواد خراب کنی!

بنابراین تمام سعی خود را بکنید و اصول و راهنمایی های لازم را جهت چگونگی برقراری روابط سالم به فرزندتان منتقل کنید.

اما دوم: بعد از ایجاد و شکل گیری روابط و دوستی های فرزندتان، دوستان و کسانی را که فرزندتان با آن ها در ارتباط است، خوب بشناسید، می توانید یک میهمانی کوچک ترتیب دهید و آن ها را دعوت کنید. خانواده های آن ها را بشناسید ممکن است بعضی از آن ها، خانواده هایی أهل مصرف مواد غیرقانونی داشته باشند و این یک موقعیت خطرناک برای فرزند شماست. به فرزندتان متذکر شوید که:

• من دوست ندارم با بچه هایی که خودشان با خانواده شان اهل استفاده از مواد غیرقانونی هستند، رفت و آمد داشته باشی. من میدانم که بودن در میان آن ها این خطر را برای شما دارد که به طرف مصرف مواد کشیده شوی و من و مادرت / پدرت نمی خواهیم این اتفاق رخ دهد.
• در مورد دوستانت و شناخت آن ها و خانواده شان دقت کن.
• می خواهی در مورد حل مشکل دوستت با کمک هم راه حل پیدا کنیم؟

سعی کنید با والدین دوستان فرزندتان در ارتباط باشید. با آن ها جلساتی تشکیل دهید. با یکدیگر آشنا شوید و در مورد مسائل فرزندانتان با هم گفتگو و مشورت کنید. همراه با هم لیستی از آدرس ها، شماره تلفنها، ایمیل ها و... از کسانی که فرزندتان با آن ها ارتباط دارند تهیه کنید تا در مواقع ضروری به آن ها دسترسی داشته باشید. ساعت های درس و کلاس و مدرسه ی فرزندتان، گروه هایی که با آن ها معاشرت دارد، فعالیتهایی که بعد از فراغت از مدرسه انجام می دهد، مکان هایی که به آن ها رفت و آمد دارد و... را شناسایی کنید و از آن ها مطلع باشید. روابط خودتان را هم بررسی کنید و آن هایی را که مضر و خطرناک هستند کنار بگذارید و بعد از این کار از فرزندتان توقع ارتباطات سالم داشته باشید. در ضمن این نکته را هم بدانید که شما و خانواده ی شما تنها نیستید. مطمئن باشید که به همان میزان که شما نگران آینده و سلامتی فرزندتان هستید خانواده های دیگر هم برای این مسأله اهمیت بسیار قائل می شوند.

می توانید با دوستان، آشنایان و خانواده های آن ها در این باره مشورت و همفکری کنید. برخی خانواده ها با هم گروه هایی تشکیل میدهند و با تشکیل جلسه های منظم پیرامون مسائل زندگی و فرزندانشان به بحث و تبادل نظر و انتقال اطلاعات با یکدیگر می پردازند، حتی میتوانید گروههای مبارزه و مقابله با سوء مصرف مواد غیرقانونی در خانواده ها تشکیل داده و فعالیت مستمری را شکل دهید. در همین شهر تهران، مثال های متعددی را به ذهن دارم که با ابتکار یکی از مادران دانش آموزان یک دوره در یک دبیرستان، جلسه های منظمی در مدرسه برای هماهنگی بهتر والدین با هم حداقل ماهی یک بار تشکیل میشد و و چه اثرها و نتایج خوبی از این جلسه ها حاصل میشد. اما در نهایت این را بدانید که با همکاری جمعی و گروهی می توان اقداماتی را به ثمر رساند که به تنهایی بسیار مشکل و حتی غیرممکن به نظر می آیند؟

سخن آخر

این مقاله شامل همه ی آنچه که می توان انجام داد، نیست. این راهنما فقط قصد دارد تا شما را تشویق و ترغیب کند که به دنبال مطالعات بیشتر و پیگیری جدی تر در این زمینه باشید. این مقاله فقط یکسری راهکارهای ساده و مثال گونه را بیان کرده است. حال آنکه این موضوع بسیار جای کار و بحث و پیگیری دائم دارد. امید ما بر این است تا شما با خواندن این مقاله علاقه مندی خود را نشان داده و به دنبال مطالعات کامل تر و بیشتری که می توان پیرامون این مسأله انجام داد، بروید. چرا که فرزندانمان و آینده ی آن ها به احتمال قوی مهمترین دغدغه زندگی ما و هر سرپرست وظیفه شناس دیگری است.

منبع: اعتیاد و فرزندان ما، نویسندگان: دکتر فاطمه دهقانی آرانی و دکتر احمد اختیاری، چاپ ششم، انتشارات مهرسا، تهران، 1395ش، صص 63-4