سوره سبأ

نام‌گذاری سوره سبأ

وجه تسمیه این سوره از آیه پانزدهم به بعد آن گرفته شده که به سرگذشت قوم سبأ پرداخته است.

کلمه «سبأ» دو بار در قرآن (یکبار در سوره نمل و یکبار در همین سوره) به کار رفته است. نام دیگر این سوره، داوود است؛ زیرا به نام و برخی از معجزات داوود پیامبر در آیات ۱۰ و ۱۱ این سوره اشاره شده است.

ترتیب و محل نزول

سوره سبأ جز سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، پنجاه و هشتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

این سوره در چینش کنونی مُصحَف، پنجاه و هشتمین سوره است و در جزء ۲۲ قرآن جای دارد.

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره سبأ ۵۴ آیه، ۸۸۷ کلمه و ۳۵۹۶ حرف دارد و از نظر حجم از سوره‌های مثانی و نسبتا کوچک و کمی بیشتر از یک حزب است.

برخی آیه ششم این سوره را نازل شده در مدینه می‌دانند. تعداد آیات این سوره ۵۴ آیه و به نظر قاریان شام ۵۵ آیه است که عدد اول مشهور است.

در قرآن تنها پنج سوره با حمد و ستایش الهی آغاز می‌شود که در سه سوره آن سبا، فاطر و انعام حمد و ستایش پروردگار به خاطر آفرینش آسمان و زمین و موجودات دیگر است.

برخی از مفسران معتقدند خداوند سوره احزاب (سوره قبل از سوره سبأ) را با بیان هدف از تکلیف و پاداش نیکوکار به جهت اعمالش و جزای گناهکار به جهت گناهش به پایان رسانیده است؛ لذا سوره سبا را با حمد بر نعمت و ذکر قدرت بی‌پایانش، آغاز می‌کند. برخی از مفسران نزول این سوره را پس از سوره لقمان دانسته‌اند.

آیات مشهور

آیه ۲۳ سوره سبأ درباره شفاعت با اذن الهی و آیه ۲۸ در مورد شمول نبوت پیامبر اسلام(ص) برای همه انسان‌ها از آیات مشهور و نام‌دار این سوره شمرده شده است.

شفاعت با اذن الهی (۲۳)

«وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ ۚ حَتَّىٰ إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَ‌بُّکُمْ ۖ قَالُوا الْحَقَّ ۖ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ‌﴿٢٣﴾»

(ترجمه: «و شفاعت‌گرى در پیشگاه او سود نمى‌بخشد، مگر براى آن کس که به وى اجازه دهد. تا چون هراس از دلهایشان برطرف شود، مى‌گویند: «پروردگارتان چه فرمود؟» مى گویند: «حقیقت؛ و هموست بلندمرتبه و بزرگ.»)

این آیه ردی بر عمل مشرکان در پرستش بتان است که آن را راهی برای تقرب به خدا تلقی می‌کردند؛ ولی خداوند در این آیه اعلام می‌دارد هیچ شفاعتی نزد او، جز برای کسانی که اذن داده، سودی ندارد و تنها شفاعت مشروط برخی مخلوقات تأیید شده است.

شمول نبوت (۲۸)

«وَمَا أَرْ‌سَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیرً‌ا وَنَذِیرً‌ا وَلَـٰکِنَّ أَکْثَرَ‌ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ﴿٢٨﴾»

(ترجمه: «و ما تو را جز [به سمت‌] بشارتگر و هشداردهنده براى تمام مردم، نفرستادیم؛ لیکن بیشتر مردم نمى‌دانند.»)

برخی از مفسران از این آیه شمول رسالت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) بر همه جهانیان را استنباط کرده‌اند.

علامه طباطبایی به نقل از راغب اصفهانی واژه «کافه» را به معنای دفع کردن و بازداشتن دانسته، که معنای آیه چنین می‌شود: «ما تو را نفرستادیم مگر برای این که مردم را از انجام گناه باز داری در حالی که بشیر و نذیر هستی.»

او عمومیت رسالت پیامبر را که دیگران از این آیه استنتاج کرده‌اند را به انحصار ربوبیت خدا ارجاع می‌دهد با این توضیح که اگر خدایی دیگر بود ارسال رسول برای همه خلق امکان‌پذیر نبود. 1

محتوا و موضوعات

به طور کلى باید گفت محتواى سوره سبأ ناظر به پنج مطلب است:

مسالۀ توحید و قسمتى از نشانه هاى خداوند در عالم هستى، و صفات پاک او از جمله توحید و ربوبیت و الوهیت؛

مسالۀ معاد که از همه مسائل در این سوره بیشتر مطرح شده، از طرق مختلف در باره آن بحثهاى گوناگونى عنوان گردیده؛

مسالۀ نبوت انبیاى پیشین و مخصوصا پیامبر اسلام و پاسخ به بهانه جویی‌هاى دشمنان در باره او، و بیان پاره اى از معجزات انبیاء سلف؛

بیان بخشى از نعمتهاى بزرگ خدا و سرنوشت شکرگزاران و کفران کنندگان، ضمن بیان گوشه اى از زندگى سلیمان علیه‌السلام و قوم سبا؛

دعوت به تفکر و اندیشه و ایمان و عمل صالح و تاثیر این عوامل در سعادت و نیکبختى بشر، و مجموعا برنامه جامعى را براى تربیت جستجوگران حق تشکیل مى دهد.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

ابى‌بن‌کعب از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله روایت نموده که فرمود: «هر که سوره سبأ را قرائت کند باقى نماند هیچ پیامبر و نه رسولى مگر آنکه در روز قیامت با او رفیق شده و مصاحبه کنند».

ابن‌اخنیه از صادق علیه‌السلام روایت نموده که فرمود: «کسى که تمام دو الحمد سوره سبأ و فاطر را در یک شب بخواند همواره در آن شب در حفظ خدا خواهد بود، و اگر آن دو سوره را در روز بخواند مکروهى در آن روز به او نرسد. و به او از خیر دنیا و خیر آخرت چیزى داده می‌شود که به قلبش خطور نکرده و به آن نرسیده باشد» 2

آثار و برکات تلاوت سوره سبأ

در ادامه درباره آثار و برکات این سوره صحبت کرده ایم:

1. ایمن شدن و فرو ریختن ترس

در برکات این سوره از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده: هر کس سوره سبأ را بنویسد و بر خود بیاویزد هیچ حیوان و جنبنده آزار دهنده ای به او نزدیک نمی شود و اگر نوشته این سوره را بشوید و از آن بنوشد و مقداری از آن را بر خود بپاشد، اگر از چیزی می ترسد، ایمنی یافته و ترسش می ریزد و اگر صورتش را با آن بشوید نیز ترس و هراسش از بین می رود.

داستان سوره سبأ

فَقَالُواْ رَبنَا بَاعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِیثَ وَمَزقْنَاهُمْ کُل مُمَزقٍ إِن فِى ذَلِکَ لَأَیَاتٍ لِکُلِ‏ صَبارٍ شَکُورٍ

پس (قوم سبأ به ناسپاسى) گفتند: پروردگارا! میان سفرهاى ما فاصله بیانداز و بر خویشتن ستم کردند، پس ما آنان را موضوع داستان‏هایى (براى عبرت دیگران) قرار دادیم و آنان را به کلى پراکنده و متلاشى کردیم، همانا در این (ناسپاسى آنان و قهر ما) نشانه‏هایى (از عبرت) براى هر صبر کننده و شکرگزارى وجود دارد.

چنانکه از این آیات و برخى روایات استفاده مى‏شود، قوم سبأ، جمعیتى بودند که در جنوب جزیره عربستان زندگى میکردند و تمدنى عالى و درخشان داشتند.

این منطقه رودخانه مهمى نداشت و آب باران در دشت به هدر میرفت، لذا مردم به فکر افتادند که سد بزرگى بسازند و آب را پشت آن ذخیره کنند.

در انتهاى یکى ار دره‏ها، در کنار شهر مَارِب، سد خاکى عظیمى ساختند که به همین نام مشهور شد.

آب خروجى از این سد باعث آبادانى دو طرفِ رودى شد که از پاى سد جارى بود و روستاهاى بسیارى با باغستان‏ها و کشتزارهاى زیبا در دو طرف آن پدیدار گشت. فاصله این روستاها با یکدیگر بسیار کم و تقریباً به هم متصل بود و وفور نعمت همراه با امنیت، محیطى مرفه را براى زندگى آماده ساخته بود، اما آنها خدا را به فراموشى سپردند، به فخر فروشى پرداختند و به اختلافات طبقاتى دامن زدند. اغنیا مایل نبودند که افراد کم‏ درآمد، همانند آنان و یا همراه آنان در رفت و آمد میان این مناتطق باشند و مى‏خواستند این امتیاز براى آنان باشد.

چنانکه در تاریخ آمده است موش‏هاى صحرایى به دیواره این سد خاکى حمله کردند و آن را از درون سست کردند، چنانکه با جارى شدن یک سیلاب عظیم، دیواره سد شکست و سیل عظیمى جارى شد که تمدن عظیم سبأ را در زیر گِل و لاى مدفون ساخت. سیلى که به قول قرآن، از آن سرزمین آباد، جز درختان تلخ أراک و شور گز و اندکى درختان سدر چیزى به جاى نگذاشت.

فارسلنا علیهم سیل العرم و بدلناهم بجنتیهم جنتین ذواتى اُکلٍ خمط و أثل و شى‏ء من سدر قلیل. 3

پی نوشت:
1.www.fa.wikishia.net
2.www.quran.inoor.ir
3.www.ommolketab.ir