شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر سهل التستریمؤلف: ابومحمد سهل بن عبدالله التستری
تولد: ۲۰۰ ق
وفات: ۲۸۳ ق
تاریخ تألیف: ۲۷۵ق
مذهب: سنی
زبان: عربی
تعداد مجلدات: 1
مشخصات نشر: بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد على بیضون، تعلیق و حواشی از محمد باسل عیون السود.
معرفی مفسر و تفسیر
این درباره زندگی و شرح حال شوشتری اطلاعات کافی در دست نیست و تنها آنچه در منابع آمده این است که از ایران به عراق کوچ کرده و منش عرفانی داشته و در حلقه دروس ذوالنون مصری و بایزید بسطامی بوده است. تفسیر تستری قدیمی ترین اثر در تفسیر عرفانی دانسته میشود. نکته اصلی و اولی در این تفسیر، حجم کوچک و اشاره ای بودن آن است؛ یعنی تستری اصراری به تفسیر همه آیات نداشته تا خود را به تکلفات تأویلی اندازد، بلکه بنابر رسم اهل تصوف هرجا نکته ای به نظرش می رسیده، بیان کرده است. نکته دوم این که آرای تستری در این کتاب مبنای اقوال بسیاری از متصوفه خود مانند لطایف و حقایق و اثر نجم الدین دایه و.. قرار گرفته است.البته بستر شکل گیری تفاسیر عرفانی به پیش از این بر می گردد و نخستین تفسیرهای عرفانی و آرام آرام تأویل عرفانی از همین دوره پدید آمد و سخنان کسانی مانند سفیان ثوری (۱۶۱ - ۹۶)، حسن بصری (۲۱ - ۱۱۰)، ابوهاشم کوفی (م ۱۶۰)، بشر بن حارث حوفی (م ۲۲۷)، حارث بن اسد محاسبی (م ۲۴۳)، ذوالنون مصری (م ۲۴۵)، ابویزید بسطامی (م ۲۶۱)، حکیم ترمذی (م ۲۸۵)، ابوالحسین نوری (م ۲۹۵)، جنید بغدادی (م ۲۹۸) و حسین بن منصور حلاج (م ۳۰۹)(1) مایه هایی گردید که برخی با جهت گیری ها و اهداف اخلاقی به تفسیر یا تأویل بپردازند. تفسیری عرفانی اما بسیار کم حجم و کوتاه بنویسند و اندیشه های خاص خود را در کتابی مخصوص به این گرایش گردآوری می کنند.(2)
از این آثار کمتر چیزی باقی مانده؛ ولی در نوشته های بعدی منعکس شده است و البته اثر تفسیری سفیان ثوری را دیگران گردآوری کرده اند(3) و برخی آثار حارث محاسبی باقی مانده است. تفسیر سهل بن عبدالله تقریبا نقطه عطفی برای شکل گیری این جریان بوده است که با اندکی تأویل موجود است، اما در اواخر قرن چهارم هجری این گرایش گسترش وسیعی یافت و تفسیرهای شفاهی، غیر مدون و غیر مستقل به تفسیرهای برجسته تبدیل شد.
آغاز این تفسیر با خطبه ای در فضیلت قرآن و با روایتی از این عباس است که راوی او می گوید در سال ۲۷۵ شنیدم که او نقل میکرد: سألت رسول الله فیم النجاة غدا؟ فقال علیک بکتاب الله عزوجل، فإن فیه نبأ قبلکم و خبر بعدکم.. و آنگاه ویژگی های این کتاب را بر می شمارد و به این نکته تأکید می کند هیچ آیه ای نیست جز این که دارای چهار معنا است، ظاهر و باطن و حد و مطلع و منظور از ظاهر تلاوت است و منظور از باطن فهم و حد حلال و حرام و مطلع اشراف قلب بر مراد الهی. آن گاه به صفات طلاب فهم قرآن اشاره میکند و نکات و آداب وصول به این معانی را در ظاهر و باطن و مطلع بر می شمارد.
این تفسیر در حقیقت موعظه های تستری و تجربه های باطنی او به مناسبت و یا تطبیق بر آیات است. گاهی این تطبیق از مفهوم مطابقی آیه برگرفته می شود، و گاهی از لوازم و آثار و صفاتی که به گونه ای با مفهوم ارتباط دارد. به طور مثال آیه: (ولا تقربا هذه الشجرة) (4) به: «لا تهتم بشیء هو غیرى» تأویل شده است.(5) در حقیقت آنچه به عنوان واردات قلبی و الهامات از سوی عارفان مطرح می شود، درک خود آنان از جهان و انسان و رابطه این دو با خدای متعال است. مهم ترین فراز این درک، درون نگری و شناخت فراز و نشیب های نفس است که عارف آنها را با معارف کلی قرآن کریم یا داستانی در قرآن تطبیق می دهد.
و از آنجا که این روش بعدها در میان مکتب تفسیر عرفانی تأثیر بسیار گذاشته قابل توجه است وگرنه حجم اندک و غیرقابل مقایسه بودن آن با تفاسیر متعارف زمینه نقد را نمی طلبید.
نکته قابل توجه اینکه گویا مطالب و نوشته هایی از تستری در منابع و به نام او در تفاسیری مانند الجامع لاحکام القرآن قرطبی و روح البیان برسوی و سلمی آمده که در این تفسیر نیست که محتمل است از مجالس او اخذ شده و یا نسخه دیگری داشته است.
درباره این تفسیر پایان نامه ای به عربی در بغداد (جامعة بغداد، العلوم الاسلامیه) با عنوان: «سهل بن عبدالله التستری و منهجه فی التفسیر» از سنا علیون عبد الزبیدی و رسال های دیگر با همین عنوان در مقطع ارشد توسط سعدی احمدی دفاع شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1- تفسیر التستری، صص 55 - 62.
2- درباره آثار افراد یاد شده ر.ک آتش، سلیمان: مکتب تفسیر اشاری، صص ۳۰ - ۹۰
3- این تفسیر به روایت ابوجعفر محمد از ابی حذیفه نهدی نقل شده و امتیاز علی عرشی در شهر رامپور هند آن را تحقیق کرده است. مشخصات چاپ این تفسیر به شرح زیر است: بیروت، دارالکتب العلمیة، ط1، 1403 ق، ص ۱۹۸۳ م.
4- سوره بقره، آیه ۳
5- تفسیر التستری، صص ۱۹ - ۱۷
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 324-322
