شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر ابوالفتح رازی، روض الجنان فی تفسیر القرآنمؤلف: حسین بن على الخزاعی نیشابوری، معروف به ابوالفتوح رازی
وفات: حدود ۵۲ ق
مذهب: شیعه
تعداد مجلدات: ۲۰ جلد
مشخصات نشر: این تفسیر چاپ های گوناگونی دارد: تهران، مطبعه خاصه شاهنشاهی، چاپخانه مجلس، ۱۳۲۳ق، چاپ اول، ۵ جلد، چاپ سنگی، قطع رحلی. این چاپ در سال ۱۴۰۴ق در قم، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی افست شده است.
چاپ دیگر: تهران، انتشارات علمی، ۱۳۳۴-۱۳۳۵ش، تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه ای، ۱۰ جلد، قطع وزیری.
چاپ دیگر: تهران، اسلامیه، تصحیح و حواشی شعرانی، ۱۳۴۲-۱۳۴۶ش، ۱۲ جلد، قطع وزیری.
چاپ دیگر: مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی، محمدمهدی ناصح، ۱۳۶۵-۱۳۷۴ش، قطع وزیری، ۲۰جلد.
معرفی مفسر و تفسیر
شیخ ابوالفتوح رازی، از اولاد نافع بن بدیل خزاعی از صحابه معروف رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) است که در سده ششم هجری در ری میزیسته و پدرانش در نیشابور ساکن بوده اند. شیخ منتجب الدین در فهرست، وی را به عنوان عالم واعظ و مفسر دارای تصانیف ستوده است.(1) قاضی نورالله شوشتری (م ۱۹ ۱۰) در مجالس المؤمنین، وی را با تعابیری چون قدوة المفسرین، اعلام علمای تفسیر و کلام و عظمای ادبای آنام، یاد کرده است.(2) با این وجود، تاریخ تولد و وفات و شرح زندگانی و چگونگی تحصیل و تألیفات او به خوبی روشن نیست.نکته دیگر بستر رشد اندیشه و نام آوری ابوالفتوح حسین بن علی بن محمد خزاعی رازی به دسته ای از عوامل برمی گردد، یکی آنکه نیاکان او در شهر نیشابور می زیسته اند؛ شهری که مرکز فرهنگ و تمدن آن عصر بوده و فرقه های بزرگی را در خود جای داده بود و اندیشه آنان را از آن شهر به شهرهای دیگر چون: سبزوار، مرو، بغداد و ری گسترش داد و دانشیان بزرگی از این معهد علمی تربیت کرد.
از سوی دیگر شهر ری نیز خود کانونی برای طرح عقاید مذاهب و فرقه های اسلامی بود و از آنجا که جمعیت های بسیاری از شیعیان را در خود جای داده بود، زمینه طرح عقاید و دفاع از آرای آن را برای دانشمندانش فراهم ساخت.
درباره این تفسیر باید گفت: بدون شک روض الجنان در چنین بستری از تعامل مذهبی و تعاطی فرهنگی، به نگارش در آمد و به لحاظ جایگاه از قدیمی ترین تفاسیر فراگیر فارسی شیعی است که پس از مجموعه ای از تفاسیر فارسی، همچون ترجمه منسوب به تفسیر طبری، تاج التراجم، تفسیر ابوبکر عتیق سورآبادی، تفسیر کمبریج و دیگر تفاسیر فارسی اهل سنت، مربوط به قرن پنجم و ششم، نگاشته شده است.
از نکات شایان ذکر درباره این تفسیر، جامعیت و توجه به ابعاد مختلف ادبی، تاریخی، کلامی، فقهی، روایی و اخلاقی است. یادکرد این نکته جالب است که این تفسیر، متنی استوار، قدیمی و ستوده از پارسی قرن ششم را نشان می دهد و بی تردید در میان آثار پرحجم و ممتاز ادب فارسی، به عنوان یکی از ارزنده ترین آنها جای خاص خود را باز نموده است.
نکته دیگر درباره این تفسیر، ترجمه های این تفسیر است که در باره آن سخن های بسیار گفته شده و به صورت مستقل هم نشر یافته است. ابوالفتوح در ترجمه آیات درون تفسیر، برخلاف ترجمه مستقل آیات، آزادتر و متفاوت تر عمل کرده است. در این بخش با جملاتی دستورمند مواجهیم که هیچ تعمدی از نظر کاربرد لغات کهن، در آن به چشم نمی خورد و تعداد این کلمات کمتر و استفاده از آنها پسندیده تر و شمار کلمات رایج عربی در متن ترجمه درون تفسیر روض الجنان بیشتر شده است. این واژگان تازی، جانشین برابرهای فارسی کهن خود شده اند.
ابوالفتوح در اثنای تفسیر، یک آیه یا - در غالب اوقات به قسمتی از آیه را دوباره ترجمه میکند. گاه دیده میشود که این ترجمه با آنچه در ترجمه مستقل آیات آورده، کاملا منطبق نیست، این ترجمه ها در لابه لای تفسیر آیات پنهان اند و جزئی از تفسیر شده اند. ظاهرا علت این امر آن بوده که شیخ خود را ملزم به ترجمه نمی دانسته و علاوه بر این، وی در بسیاری از جای ها همه اجزای آیه را تفسیر نکرده و کلمات یا عباراتی را که از نظر وی نیازمند به تفسیر نبوده اند، رها کرده است؛ در نتیجه، برای این کلمات ترجمه ای دیده نم یشود.
شیوه مفسر، چنین است که در آغاز به تعداد آیه، مکی و مدنی بودن، اقوال دیگران در این باب، فضیلت سوره و تلاوتش اشاره میکند. آن گاه آیه به آیه وارد تفسیر می شود و در برابر هر آیه، ترجمه آن را می آورد و سپس کلمات را شرح و توضیح می دهد. پس از این، به نکات ادبی، صرف، نحو و لغت شناسی جمله می پردازد و از اقوال مفسرین آثار صحابه و تابعین، کمک می گیرد.
ابوالفتوح رازی، در روش تفسیری، از نقل و عقل استفاده میکند و لذا در رده تفاسیر اجتهادی محسوب می شود. در زمینه اخبار و آثار، هم از منابع و جوامع روایی شیعه و هم از جوامع اهل سنت استفاده میکنند و به همین دلیل، حجم انبوه روایات صحیح و سقیم و اسرائیلیات، به ویژه در بخش قصص و فضائل آیات و سوره ها، به این تفسیر راه یافته است.
از سوی دیگر، وی، چون با مذاهب بسیاری چون: معتزله، نجاریه، اصحاب حدیث و اشاعره ارتباط داشت و زمینه طرح عقاید و دفاع از مکتب اهل بیت (علیهم السلام) در آن عصر و دیار فراهم بود و خود دستی توانا در علم کلام داشت و عقاید فرق دیگر را به خوبی می شناخت، جابه جا در تفسیر آیات این گونه از عقاید مذاهب را مطرح می سازد و از مذهب اهل بیت (علیهم السلام) و عقاید شیعه دفاع می کند و مستقیم و غیر مستقیم عقاید دیگران را در حوزه های مختلف به نقد میکشد.
نکته دیگری که به اهمیت این طرح کمک می کند، دسترسی مستقیم ابوالفتوح رازی به متن این گونه تفاسیر مانند تفسیر قاضی عبدالجبار همدانی و تفسیر ابومسلم اصفهانی است که هم اکنون به دلیل مفقود شدن آن دو اثر دیگر استفاده از آن تفسیرها ممکن نیست.
ویژگی دیگری که این تفسیر دارد، این است که نخستین تفسیر شیعی است که با جامعیت نسبت به همه آیات به فارسی نگاشته شده و مسائل کلامی و اعتقادی خویش را در شهری که گفت و گوهای دینی بسیار بوده، منعکس ساخته است. او معمولا به هنگام بیان هر موضوعی، به نقد آنها پرداخته و مبانی کلامی خود را بر کتاب الهی و عقل مبتنی ساخته است. از تفسیر روض الجنان می توان دغدغه های آن عصر در شهر ری را به خوبی به دست آورد و چون مباحث به زبان فارسی نوشته شده، می توان گسترش گفت و گوی مذهبی را در شهر ری دریافت.
نامبرده به اقوال و گفتار مفسران سده های اول، توجه زیادی کرده و غالبا بدون هیچ اظهارنظری گفتار آنان را نقل می کند.
شیوه ابوالفتوح در بیان مطالب عربی مانند احادیث و اشعار عربی و نقل قصص و یا تمثیل ها برای خواننده فارسی زبان خود چنین است که گاهی متن عربی حدیث یا خبری را به طور کامل نقل می کند و سپس ترجمه فارسی آن را در پی می آورد. گاهی نیز جمله نخست خبر را می نویسد و سپس پارسی گردان این بخش را به دنبال آن تحریر میکند و مابقی روایت را به فارسی بیان می کند. با این شیوه ترجمه، وی گریزگاهی برای رهایی از تنگنای نحو عربی و محدوده کلمات می یابد و مفاهیم و معانی را در قالب های دستور زبان فارسی و با واژگان فارسی عرضه میکند. تفسیر ابوالفتوح ادامه دهنده سنت تفسیرهای قصصی یا قصه گویی است که در شیوه تفسیر نویسی فارسی نمونه های ممتازی چون ترجمه تفسیر طبری و تفسیر سورآبادی دارد.
بنابراین طبیعی است که ابوالفتوح در تبعیت از این سنت پارسی، بر تفاسیر فارسی پیش از خود توجه داشته باشد.
درباره روش تفسیری و گرایشات این تفسیر کارهای گوناگونی انجام شده که از جمله آنها رساله های دانشگاهی در حدود ۱۵ رساله است، که با اشراف و آماده سازی این جانب به مناسبت کنگره بین المللی تجلیل از این شخصیت در سال ۱۳۸۴ش، کتابی ارائه دادم، با عنوان تفسیر پژوهی ابوالفتوح رازی که دارالحدیث قم آن را منتشر کرده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. روض الجنان، ج ۱، ص سی، از مقدمه مصححان.
2. همان مدرک، صفحه سی و چهار
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 707-703
