تلويزيون ايران در 13 رجب
نويسنده:علي جعفري
برنامه ريزي مناسبتي براي شبکه هاي مختلف راديو وتلويزيون، هم چنان غايب بزرگ عرصه سياست گذاري و تدوين استراتژي رسانه ملي است. به رغم اختصاص بخش عمده اي از زمان پخش و روزهايي پرشمار در کندآکتور صدا وسيما به برنامه هايي مربوط به مناسبت هاي مختلف، ولي اين اقتضاي مهم، تقريباً در ساختار توليدي، نظام آموزشي و پژوهشي و فرآيندهاي سياست گذاري جدّي ونگاه استراتژيک رسانه ملي، حضور و ظهور شايسته اي ندارد. مطالعه مورد ي بازنمايي هاي رخ داده در هريک از مناسبت هاي مذهبي وخصوصاً مناسبت هاي مهم و برجسته نظير 13 رجب، بي سروسامان بودن حوزه مذکور را به صورتي آشکار نشان مي دهد.
مقاله پيش رو، با هدف جلب توجّه افراد دغدغه مند و متعّهد بدنه دل سوز و تحوّل گراي صدا وسيما و نيز، با در اختيار قرار دادن ايده هاي پژوهشي و آموزشي به پژوهشگران و انديشمندان آکادميک رسانه، تلويزيون، ارتباطات وتبليغ، قصد دارد از رويکردهاي گفتماني به آسيب شناسي لايه هاي معنايي موجود در نحوه پرداخت تلويزيوني به مناسبت سيزدهم رجب از کليّت تلويزيون ايران بپردازد. بديهي است مطالعه موردي اين مناسبت مهمّ، تا حدّ زيادي مي تواند براي رمز گشايي معنايي عملکرد تلويزيون ايران در عموم مناسبت هاي مذهبي - حداقل مناسبت هاي شادي آفرين - مؤثر افتد. پايان مقاله، به بررسي علل ساختاري ونهادي آسيب هاي معنايي موجود و نيز پيشنهادهايي کاربردي جهت زدودن اين آسيب ها و حرکت به سوي برنامه سازي آرماني مناسبتي در چهارچوب ارتباطات ديني- تلويزيوني، اختصاص خواهد يافت.
و اما بعد...
سيزدهم رجب، از ديرباز جزو مناسبت هاي محوري شادي آفرين درميان شيعيان و به ويژه ايرانيان بوده است. چهارچوب معنايي اين مناسبت، از محورهاي معنايي اساسي فرهنگ شيعي تشکيل شده است: عيد امام اول، عيد پدر امّت، عيد نيمه ماه رجب، عيد مولود کعبه و ... . سيزده رجب به مرور و در ساليان اخير با توسعه گفتمان ديني خويش، توانسته است بخشي از معاني فرهنگي خنثي را به زير چتر مذهبي خود بياورد. نمونه جالب آن، هم نشيني معناي گرامي داشت پدر به معني مطلق آن وگرامي داشت علي (عليه السلام) به عنوان پدر نمونه است.
شايد در هيچ فرهنگي به ژرفاي فرهنگ ايراني، اُبوّت، معنايي اين چنين الهي و آسماني پيدا نکرده باشد. اين پديده، نشان از بالا بودن ظرفيّت معنايي فرهنگ شيعه دارد که مفهوم گسترده و قدرتمندي مانند پدر را در ذيل مفهوم امامت و ولايت معني مي بخشد. البته به وجود آمدن چنين پيوند معنايي، محصول فعل و انفعالات فرهنگي اخير فرهنگ ايرانيان ونشان از يک حرکت رو به جلوي معاصر در فرهنگ عمومي ايشان است.
سابقه پيوند خوردن گرامي داشت مقام پدر به روز ميلاد امام علي (عليه السلام) کمتر از ده سال است و به تبَعِ پيوند گرامي داشت مقام مادر و زن با روز ميلاد حضرت فاطمه صدّيقه (سلام الله عليها) به وجود آمده است. جالب اين که به رغم اين هم نشيني مردمي، هنوز در تقويم جمهوري اسلامي مشابه آن چه در خصوص روز زن به تصويب شوراي فرهنگ عمومي کشور رسيده، به طور رسمي روز گرامي داشت مقام پدر به چشم نمي خورد. در هر حال، مفهوم اُبوّت، محور گفتمان فرهنگي - مذهبي روز سيزده رجب در فرهنگ عمومي جامعه است؛ بنابراين سياست گذاري رسانه اي نيز بايد در مناسبت با آن و با هدف بازتوليد متنوّع و متکثّر اين مفهوم، در بستر ميلاد امام اوّل شيعيان شکل بگيرد؛ ولي آن چه درباره بازنمايي مجموعه تلويزيون ايران از مناسبت سيزده رجب به نظر نگارنده اين سطور رسيد، نوعي دامن زدن به مفهوم پدر با توجه و تمرکز کمتر به بستر فرهنگي و پيوند آن با ميلاد اميرالمؤمنين (عليه السّلام) بوده است. به عبارت ديگر، درحالي که در عرصه واقعي فرهنگ عمومي، مقام و معناي اُبوّت به نفع ميلاد بزرگ پدر تاريخ، مصادره شده است، در پوشش رسانه اي نوعي رابطه معکوس به چشم مي خورد و ميلاد علي (ع )در چهارچوب روز پدر، ملاحظه و پوشش داده شده است؛ بدين ترتيب، گفتمان روز پدر، نوعي بازنمايي استعلايي نسبت به گفتار ميلاد امام علي (ع ) يافته است!
از طرف ديگر، معناي عيدانه مناسبت سيزده رجب، خود چهارچوبي سنتي و شيعي دارد. عيد، همنشين با انواعي از شادي و نشاط معنوي و روحاني است که به نوبه خود، ارتباطات ميان فردي مسلمين را برادرانه وخواهرانه مي کند. عيد شيعي، در بستر کنش هاي کاملاً هنجارمند و آغشته به تقوا و پرهيزگاري رخ مي دهد. دراسلام، همان قدر که مناسک عزا، مراسم حزن اندود و آيين هاي مربوط به مرگ، هنجارمند و مملوّ از شاکله وآداب ريز و درشت است، عيد نيز در زمينه پويايي ها و آيين هاي معقول و معتدل محقّق مي شود. بدين ترتيب، فضاي گفتمانيِ نشأت گرفته از عيد به طور کلّي، با هويّت هنجارگريز و بي پرواتر انواع شادي و بازي هاي مهيّج، رنگارنگ و ابزارمند معمولِ آدميان متفاوت است. درعيد، شادي به نفع نشاط، سرگرمي به نفع تعالي فرهمند، کنش آييني با اسطوره هاي تاريخي به نفع ارتباط و بيعت واقعي با ارواح الهي اولياء و جانشينان خداوند و ابراز وجودهاي بدني به نفع ابراز ارادت کلامي مصادره شده است؛ بنابراين، عيد در عين شادي، ارتقاء دهنده وتعالي بخش بوده و در عين به کارگيري توان تحرّک جسمي توانمند، سازنده روحي و معنوي افراد است.
در مناسبت سيزده رجب، موارد متعددي از خَلط واقعيت عيد با سرگرمي هاي بي هدف تلويزيوني به چشم خورد. کم رنگ شدن مؤلفه هاي گفتماني عيدانه اسلامي و آييني گاهي به قدري غليظ شده بود که متأثر شدن آن از تِم غربي گفتمانِ سرگرمي رسانه اي، به وضوح نمايان بود. همراه شدن اين دو عقب نشيني گفتماني در تلويزيون (فاصله گرفتن مفهوم اُبوّت از بستر ديني و شيعي و فاصله گرفتن از عيد به سمت سرگرمي) آسيب هاي متعدّدي را دامن مي زند که در ادامه بدان خواهيم پرداخت. بدين جهت، لازم است درباره برنامه هاي پخش شده دراين مدت، هم از جهت کمّي و هم از نظر کيفي تحليل محتوايي صورت پذيرد. واحد زماني چنين تحليلِ جامعي، بايد کُلّ وضعيت تلويزيون در طول اين مدت را شامل شود.
اين که چه اندازه از ظرفيت برنامه هاي روزانه شبکه ها جهت بهره برداردي در راستاي پيام آفريني مناسبتي استفاده مي شود و اين که تلويزيون چه قدر و به چه شيوه اي به پخش برنامه هاي ويژه و خاص در مناسبت ها مي پردازد، از محلّ اين نوع تحليل ها قابل دريافت است. صاحب اين قلم امکان تحليل جامع و دقيقِ همه فرآيند پخش را نداشته است و نمي تواند درباره همه برنامه هاي تلويزيوني به صورت دقيق و کَمّي سخن بگويد ولي سعي خواهد داشت با نمونه گيري هدفمند و ضمن تمرکز بر برخي برنامه هاي شبانه روتين يا ويژه برنامه هاي شبکه ها، درباره دو ادّعاي پيشين خود (تقليل گفتمان عيد برسرگرمي و تقليل گفتمان تولّد امام اول و پدر شيعيان به مطلق روز پدر) بيشتر توضيخ دهد.
منظور از برنامه هاي شبانه، توليداتي هستند که معمولاً به صورت زنده با حضور يک يا دو مجري و با حضور ميهمانان گوناگون، ساعاتي از زمان شبکه ها را در موضوعات گوناگون به خود اختصاص مي دهند و در ميان گفت وگوها به تناسب موضوع و زمان، ميان برنامه ها، گزارش ها، مصاحبه ها يا آيتم هاي ديگر پخش مي گردند. خاصيت اين نوع از برنامه ها، به وجود آوردن يک امکان سيّال پيام آفريني در حوزه هاي گوناگون و بستري منعطف و سهل الوصول جهت بازنمايي موضوعات و شخصيّت هاي مختلف در قالب هاي نسبتا" سرگرم کننده و جذّاب است. اين نوع از برنامه ها به گپ شبانه تلويزيون معروفند که درآن، مي توان به مديريّت پيام و افکار در چهارچوب هاي نرم و غيرمستقيم پرداخت. به نظر مي رسد چنين قالب هايي از بهترين زمينه هاي مديريّت پيام ها و انگاره هاي مناسبتي تلويزيون به حساب مي آيند.
تلويزيون ايران، غير از توليد برنامه هاي کاملا" متمرکز و منحصر درمناسبت هاي خاص، مي تواند روي ظرفيّت آزاد و پوياي برنامه هاي گپ شبانه خود جهت دست يابي به بازنمايي مناسبتي و مناسکي خود بهره بگيرد. بديهي است ترکيب اين دو تيپ (برنامه هاي توليدي مختص به هر مناسبت مذهبي) واستفاده از ظرفيّت برنامه هاي زنده شبانه تلويزيون در خصوص مناسبت ها، مي تواند نوعي يکپارچگي و فضاي گفتماني مسلطِ مناسبتي را در مجموعه بازنمايي تلويزيون ايران حاکم کند ولي مطالعه موردي مناسبت 13 رجب و نيز مرور اجمالي و تماشاگرانه تلويزيون در ديگر مناسبت هاي سال، نشان داده است که تلويزيون نه تنها از حرکت به سوي نهضت برنامه سازي مناسبتي در کيفيت هاي بالا و مطلوب غفلت مي کند، بلکه از ظرفيّت سهل الوصول و قابل مديريّت برنامه هاي روزمره خود نيز به نحو قابل قبولي بهره نمي گيرد.
کيفيّت برنامه هاي روتين شبانه، معمولا" پيش و پس از مناسبت هاي مذهبي، بالاتر از شبِ مناسبت هاي مذهبي است. برنامه هاي مذکور در اين شب ها، تقريبا" به تريبون يک طرفه مبلّغان مذهبي و يا ميهمانان کارشناس امور ديني تبديل مي شود. البته در پديد آمدن اين شرايط، بيش از آن که ميهمانان برنامه مقصّر باشند، کم کاري مجريان و دست اندرکاران توليد و برنامه ريزي برنامه ها مشهود است؛ زيرا به دليل کم تحرکي هنري - محتوايي آنان، بار برنامه بيشتر بر دوش کارشناسان يا مبلّغان مي افتد؛ براي همين، برنامه ها تا حدّ زيادي افت کيفي پيدا مي کنند و قطعا" کارگردانان تلويزيوني، نخواهند توانست با پخش چند ميان برنامه ناچسب يا وُله معمولي يا پخش زمينه اي صداي مدّاحان به همراه نشان دادن برخي نوشته هاي گرافيکي مذهبي، در بالا بردن کيفي برنامه ي خود چندان مؤثر واقع شوند. هم چنين پرسش هاي بدون آمادگي و في البداهه مجريانِ ناآشنا به مباحث اسلامي، تاريخي - فرهنگي و حتي واقعيت هاي اجتماعي روز، که بسياري تنها جهت ابراز وجود مجري پرسيده مي شوند، نخواهند توانست رنگ و لعاب طراوت و سرزندگي به فضاي ساکن و بدون تحرّک برنامه بدهند.
چنان چه در نوشتار پيشين اين قلم1 گذشت، علّت اصلي وجود چنين مشکلاتي در توليد و پخش برنامه هاي مناسبتي - که روز به روز نيز بُروز و ظهور بيشتر مي يابد- فقدان ساختارهاي برنامه سازي، سياست گذاري و هنريِ متناسب با تقويم مذهبي کشور در تشکيلات صدا و سيماست. پرداخت به مناسبت، نه تنها يک امر تخصّصي وکاملا" مستقل از ديگر پرداخت هاي موضوعي رسانه است، بلکه در يک نظر اجمالي، بيش از 20% وقت تلويزيون در طول سال، به اين امر اختصاص مي يابد. اين در حالي است که صداوسيما براي پرداخت به حوزه هايي از موضوعات که شايد به اندازه يک دهم مناسبت ها زمان آنتن را اشغال نمي کنند، گروه تخصّصي مجزّا تشکيل داده است.
دراين ميان، هنوز نمي توان پاسخ قانع کننده اي براي اين پرسش دست وپا کرد که چرا مسئوليت برنامه سازي و مديريّت پيام در زمينه گسترده و متنوّعِ مناسبت هاي ملّي و مذهبي، درحاشيه برخي گروه هاي خاص، مانند معارف، ملاحظه شده و مي شود؟
بديهي است بدون تمرکز خاص و نگاهِ مستقل به مناسبت ها، ورود برنامه سازان نه تنها از سر رفعِ تکليف وبراي پرکردن بي دردسر آنتن خواهد بود، بلکه حتّي در مواردي تا مرز حذف گفتمان مناسبتي از پخش خواهد رفت؛ بنابراين، از اين پس مي بايستي به مجموعه مشکلات تلويزيون در مناسبت ها، مؤلفه جديدي را نيز اضافه کرد و آن، جهت گيري برنامه هايي داراي رسالت مناسبتي، به سمت و سويي کاملا" جدا از فضاي مناسبت هاست. بايد توجه داشت که تنها تغيير دکور برنامه يا اضافه شدن تبريک يا تسليت متعدّد مناسبتي در بخش هايي از برنامه هاي معمولي، آن ها را به گونه مناسبتي تبديل نمي کند.
از طرف ديگر، آشنا نبودن شامّه برنامه سازان برنامه هاي روزمره رسانه به فرهنگ مناسبتي و معارفي، ورود آنان را به اين عرصه، با برخي آسيب هاي غيرقابل ترديد و انکار همراه مي کند که در ابتداي مقاله به دو مورد از آن ها اشاره شد. در زير به برخي پيامدهاي تقليل گرايي هاي دو گانه تلويزيون در سيزدهم رجب اشاره مي شود:
1. تقليل گرايي ميلاد اميرالمؤمنين، به روز پدر و قطع ارتباط فرهنگي روز پدر با روز تولد حضرت علي (ع ) که در ادامه به تقليلِ گرامي داشت روز پدر به روز خريد هديه براي پدران مي انجامد. درحالي که هم ظرفيّت روز پدر و هم آيين هاي گرامي داشت آن، اگر در بستر تولّد پدر امّت و شيعه - امام علي (ع ) نگريسته شود، بسيار عميق تر و لطيف تر از صِرف خريد هديه است.
هم چنين فاصله گرفتن از فضاي معنوي روز پدر، رابطه اُبوّت را به رابطه پدرِ خوني تقليل مي دهد؛ در حالي که در بستر اسلامي، آن که انسان را تربيت کرده وآن که انسان را تزويج کرده نيز، پدرِ فرد محسوب مي شوند. بديهي است اين نوع نگاه به رابطه پدري عرصه وسيعي را جهت برنامه سازي معنوي و روحاني مي گشايد. از طرف ديگر، نگاه به ائمه هدي به عنوان پدران معنوي امت در اين فرآيند تقليل گرا، مورد غفلت واقع مي شود ودر بيان سجايا و ويژگي هاي شخصيتي علي (ع ) و واقعيّت حضور ولايت مندانه ايشان - بخوانيد پدران ايشان - در زندگي شيعيان، بحث و بررسي صورت نمي گيرد. بديهي است براي بحث درباره شخصيت و جايگاه امام علي (ع ) مطالب زيادي را مي توان مورد بحث و بررسي کارشناسان قرار داد؛ ولي آن چه که در ميان همه مطالب و محتواها اولويت گفتماني دارد، جايگاه پدري ايشان و ديگر امامان براي پيروان است که عموما"، به عنواني براي مباحثات تلويزيون در اين شب و روز تبديل نشده است.
2. تقليل گرايي آيين هاي عيدانه شيعه به سرگرمي، نخست منجر به غفلت از توجه به ديگر کارکردهاي برنامه سازانه (آموزش، ارشاد و اطلاع رساني) دراين روز شده است؛ چه اين که در آيين ها و آداب عيد شيعي، علاوه بر فرح ونشاط، وعظ و خطابه و تربيت و توجّه به معنويات وجود دارد. از طرف ديگر، تلويزيون توجّهي به مطّلع کردن مخاطبان خود از زمان و مکان برگزاري آيين هاي عيدانه مهم ندارد، درحالي که قابليت هاي اين رسانه گسترده و فراگير جهت به عهده گرفتن مسئوليت مذکور، بسيار بالاست.
در همان حال، تمرکز به کارکرد سرگرمي نيز به برگزاري جُنگ هاي رسانه اي يا پخش کمدي هاي غربي تقليل ديگري پيدا کرده است. جُنگ ها هم به نوبه خود، به دو آيتم خوانندگي پاپ و نمايش وجهه بازيگران سينما و تلويزيون، تقليل سوّمي پيدا مي کند؛ بنابراين در عمل و نهايت، کارکرد تفريحي وسرگرمي رسانه اي که متضمّن انبساط خاطر مفيد و مثبتِ مخاطب طبق فرهنگ نامه سازمان صداوسيماست، به تماشاي چهره هنرمندان و شنيدن صداي پاپ خوانندگان محدود مي گردد.پايان مقاله، به ارائه برخي پيشنهادها درباره اصلاحات ساختاري و نهادي در صداوسيما جهت بهبود سطح کيفي توليدات و نيز مديريت پيام مناسبتي و هم چنين ارائه برخي راهکارهاي محتوايي
و ايده هاي برنامه سازانه براي علاقه مندان به برنامه سازي و توليدِ مناسبتي تلويزيون ايران اختصاص دارد.پيشنهادهاي اصلاح ساختاري
1. اختصاص يک گروه برنامه سازي در هر شبکه، به برنامه هاي مناسبتي مربوط به اميرالمؤمنين (ع ) (13 رجب /عيدغدير/روزمباهله/ روز ازدواج با حضرت زهرا (س) روز وشب شهادت و ...)
2. مطالعه جامع درباره انواع برنامه هاي ساخته شده درطول ده سال اخير درباره اميرالمؤمنين (ع ) و مناسبت هاي مربوطه و استخراج موارد قابل قبول جهت طرح به عنوان الگوهاي مطلوب برنامه سازي؛
3. تمرکز برخي مجريان به برنامه هاي مناسبتي يا حتي تربيت مجري جهت اجراي برنامه هاي مناسبتي مربوط به امام علي (ع ) در طول سال؛
4. هماهنگي يک ساله با چند کارشناس روحاني يا غيرروحاني درباره آمادگي سالانه ايشان براي ارائه مطلب و محتواي مناسبت ها و جلوگيري از کارهاي فوريتي وبي برنامه؛
5. شناسايي تهيه کننده ها و کارگردانان داراي آشنايي کافي و تجربه مفيد در امر برنامه سازي مناسبتي وبرگزاري دوره هاي آشنايي با شيوه هاي جديدتر برنامه سازي ديني دردنيا و مطالعه تجربه هاي حرفه اي مسلمانان و مسيحيان و واگذاري توليد سالانه برنامه هاي مربوط به مناسبت هاي خاص به ايشان؛
6. تأسيس بانک اطلاعات، محصولات، توليدات، پژوهش ها و کتاب هاي مربوط به برنامه سازي مناسبتي و ديني دنيا در صداوسيما؛
7. تأسيس رشته مطالعات مناسبتي در برنامه سازي تلويزيوني در دانشکده صداوسيما واحد قم؛
پيشنهادهاي مربوط به مناسبت 13 رجب
مجري جبر با زيرنويس مکرر؛
2. پخش مواعظ خطباي بزرگ گذشته درباره شخصيت امام علي (ع ) (راشد/فلسفي/ دستغيب و ...)
3. پخش سخنان امام خميني درباره شخصيت امام علي (ع )
4. سرنوشت فرزندان عاق پدر؛
5. ايجاد مناسک رسانه اي جديد در روز پدر (فاتحه خواني ملّي براي پدران درگذشته / حَمدخواني
براي پدران بيمار/ دعا براي پدران شهيد و شهيدان پدر و نيز پدران جانبازان و جانبازان پدر/ دعا براي پدران داراي مشاغل سخت وخاص (نگهباني از مرزها/ معادن و ...)
6. يادآوري پدران فراموش شده در آسايشگاه ها/ پدران زنداني/ پدران دور از فرزندان؛
7. پخش تصاوير ارتباط امام با فرزندان بسيجي و رزمنده اش؛
8. زيرنويس روايات درباره مقام پدر و مادر؛
9. گزارش از منزل امام علي (ع ) در نجف اشرف؛
2. آموزش احکام شرعي مربوط به حقوق پدر و مادر؛
3. پدران علوم و فنون ايران؛
4. آموزش ادعيه مربوط به پدر و مادر؛
5. تاريخ مناظرات علمي در دفاع از حقانيت امام علي (ع )؛
6. جايگاه پدر در شعر و ادب فارسي؛
7. انگاره پدر در سينما و تلويزيون ايران؛
8. معرفي کتاب ها و مجلات و پژوهشکده هاي مربوط به امام علي ( ع )؛
9. جايگاه پدر در فرهنگ اسلامي و مطالعه انتقادي نقش کم رنگ پدر درغرب.
2. پخش برنامه هاي قديمي از بيست سال گذشته درباره ميلاد امام علي (ع ) در تلويزيون ايران؛
3. معرفي جوانترين پدران ايران؛
4. معرفي مسن ترين پدران ايران؛
5. نگاه به وجوه پدرانه شخصيت هاي سياسي و فرهنگي کشور (رييس جمهور/ وزراء / مسئولين
کشور/ نمايندگان مجلس)
6. معرفي بازيگران نقش پدر در سريال ها و سينما؛
7. يادآوري خاطرات شهدا و ايثارگراني که وقتي جبهه بودند، پدر شدند؛
8. پخش تصاويري از جبهه که فرزند و پدر کنار هم مي جنگيدند؛
9. توجه به ورزش زورخانه اي و ارادت ورزشکاران به امام علي (ع )؛
10. فرزندان امروز، پدران فردا.
منبع:رواق هنر و انديشه 35
/ن
مقاله پيش رو، با هدف جلب توجّه افراد دغدغه مند و متعّهد بدنه دل سوز و تحوّل گراي صدا وسيما و نيز، با در اختيار قرار دادن ايده هاي پژوهشي و آموزشي به پژوهشگران و انديشمندان آکادميک رسانه، تلويزيون، ارتباطات وتبليغ، قصد دارد از رويکردهاي گفتماني به آسيب شناسي لايه هاي معنايي موجود در نحوه پرداخت تلويزيوني به مناسبت سيزدهم رجب از کليّت تلويزيون ايران بپردازد. بديهي است مطالعه موردي اين مناسبت مهمّ، تا حدّ زيادي مي تواند براي رمز گشايي معنايي عملکرد تلويزيون ايران در عموم مناسبت هاي مذهبي - حداقل مناسبت هاي شادي آفرين - مؤثر افتد. پايان مقاله، به بررسي علل ساختاري ونهادي آسيب هاي معنايي موجود و نيز پيشنهادهايي کاربردي جهت زدودن اين آسيب ها و حرکت به سوي برنامه سازي آرماني مناسبتي در چهارچوب ارتباطات ديني- تلويزيوني، اختصاص خواهد يافت.
و اما بعد...
سيزدهم رجب، از ديرباز جزو مناسبت هاي محوري شادي آفرين درميان شيعيان و به ويژه ايرانيان بوده است. چهارچوب معنايي اين مناسبت، از محورهاي معنايي اساسي فرهنگ شيعي تشکيل شده است: عيد امام اول، عيد پدر امّت، عيد نيمه ماه رجب، عيد مولود کعبه و ... . سيزده رجب به مرور و در ساليان اخير با توسعه گفتمان ديني خويش، توانسته است بخشي از معاني فرهنگي خنثي را به زير چتر مذهبي خود بياورد. نمونه جالب آن، هم نشيني معناي گرامي داشت پدر به معني مطلق آن وگرامي داشت علي (عليه السلام) به عنوان پدر نمونه است.
شايد در هيچ فرهنگي به ژرفاي فرهنگ ايراني، اُبوّت، معنايي اين چنين الهي و آسماني پيدا نکرده باشد. اين پديده، نشان از بالا بودن ظرفيّت معنايي فرهنگ شيعه دارد که مفهوم گسترده و قدرتمندي مانند پدر را در ذيل مفهوم امامت و ولايت معني مي بخشد. البته به وجود آمدن چنين پيوند معنايي، محصول فعل و انفعالات فرهنگي اخير فرهنگ ايرانيان ونشان از يک حرکت رو به جلوي معاصر در فرهنگ عمومي ايشان است.
سابقه پيوند خوردن گرامي داشت مقام پدر به روز ميلاد امام علي (عليه السلام) کمتر از ده سال است و به تبَعِ پيوند گرامي داشت مقام مادر و زن با روز ميلاد حضرت فاطمه صدّيقه (سلام الله عليها) به وجود آمده است. جالب اين که به رغم اين هم نشيني مردمي، هنوز در تقويم جمهوري اسلامي مشابه آن چه در خصوص روز زن به تصويب شوراي فرهنگ عمومي کشور رسيده، به طور رسمي روز گرامي داشت مقام پدر به چشم نمي خورد. در هر حال، مفهوم اُبوّت، محور گفتمان فرهنگي - مذهبي روز سيزده رجب در فرهنگ عمومي جامعه است؛ بنابراين سياست گذاري رسانه اي نيز بايد در مناسبت با آن و با هدف بازتوليد متنوّع و متکثّر اين مفهوم، در بستر ميلاد امام اوّل شيعيان شکل بگيرد؛ ولي آن چه درباره بازنمايي مجموعه تلويزيون ايران از مناسبت سيزده رجب به نظر نگارنده اين سطور رسيد، نوعي دامن زدن به مفهوم پدر با توجه و تمرکز کمتر به بستر فرهنگي و پيوند آن با ميلاد اميرالمؤمنين (عليه السّلام) بوده است. به عبارت ديگر، درحالي که در عرصه واقعي فرهنگ عمومي، مقام و معناي اُبوّت به نفع ميلاد بزرگ پدر تاريخ، مصادره شده است، در پوشش رسانه اي نوعي رابطه معکوس به چشم مي خورد و ميلاد علي (ع )در چهارچوب روز پدر، ملاحظه و پوشش داده شده است؛ بدين ترتيب، گفتمان روز پدر، نوعي بازنمايي استعلايي نسبت به گفتار ميلاد امام علي (ع ) يافته است!
از طرف ديگر، معناي عيدانه مناسبت سيزده رجب، خود چهارچوبي سنتي و شيعي دارد. عيد، همنشين با انواعي از شادي و نشاط معنوي و روحاني است که به نوبه خود، ارتباطات ميان فردي مسلمين را برادرانه وخواهرانه مي کند. عيد شيعي، در بستر کنش هاي کاملاً هنجارمند و آغشته به تقوا و پرهيزگاري رخ مي دهد. دراسلام، همان قدر که مناسک عزا، مراسم حزن اندود و آيين هاي مربوط به مرگ، هنجارمند و مملوّ از شاکله وآداب ريز و درشت است، عيد نيز در زمينه پويايي ها و آيين هاي معقول و معتدل محقّق مي شود. بدين ترتيب، فضاي گفتمانيِ نشأت گرفته از عيد به طور کلّي، با هويّت هنجارگريز و بي پرواتر انواع شادي و بازي هاي مهيّج، رنگارنگ و ابزارمند معمولِ آدميان متفاوت است. درعيد، شادي به نفع نشاط، سرگرمي به نفع تعالي فرهمند، کنش آييني با اسطوره هاي تاريخي به نفع ارتباط و بيعت واقعي با ارواح الهي اولياء و جانشينان خداوند و ابراز وجودهاي بدني به نفع ابراز ارادت کلامي مصادره شده است؛ بنابراين، عيد در عين شادي، ارتقاء دهنده وتعالي بخش بوده و در عين به کارگيري توان تحرّک جسمي توانمند، سازنده روحي و معنوي افراد است.
در مناسبت سيزده رجب، موارد متعددي از خَلط واقعيت عيد با سرگرمي هاي بي هدف تلويزيوني به چشم خورد. کم رنگ شدن مؤلفه هاي گفتماني عيدانه اسلامي و آييني گاهي به قدري غليظ شده بود که متأثر شدن آن از تِم غربي گفتمانِ سرگرمي رسانه اي، به وضوح نمايان بود. همراه شدن اين دو عقب نشيني گفتماني در تلويزيون (فاصله گرفتن مفهوم اُبوّت از بستر ديني و شيعي و فاصله گرفتن از عيد به سمت سرگرمي) آسيب هاي متعدّدي را دامن مي زند که در ادامه بدان خواهيم پرداخت. بدين جهت، لازم است درباره برنامه هاي پخش شده دراين مدت، هم از جهت کمّي و هم از نظر کيفي تحليل محتوايي صورت پذيرد. واحد زماني چنين تحليلِ جامعي، بايد کُلّ وضعيت تلويزيون در طول اين مدت را شامل شود.
اين که چه اندازه از ظرفيت برنامه هاي روزانه شبکه ها جهت بهره برداردي در راستاي پيام آفريني مناسبتي استفاده مي شود و اين که تلويزيون چه قدر و به چه شيوه اي به پخش برنامه هاي ويژه و خاص در مناسبت ها مي پردازد، از محلّ اين نوع تحليل ها قابل دريافت است. صاحب اين قلم امکان تحليل جامع و دقيقِ همه فرآيند پخش را نداشته است و نمي تواند درباره همه برنامه هاي تلويزيوني به صورت دقيق و کَمّي سخن بگويد ولي سعي خواهد داشت با نمونه گيري هدفمند و ضمن تمرکز بر برخي برنامه هاي شبانه روتين يا ويژه برنامه هاي شبکه ها، درباره دو ادّعاي پيشين خود (تقليل گفتمان عيد برسرگرمي و تقليل گفتمان تولّد امام اول و پدر شيعيان به مطلق روز پدر) بيشتر توضيخ دهد.
منظور از برنامه هاي شبانه، توليداتي هستند که معمولاً به صورت زنده با حضور يک يا دو مجري و با حضور ميهمانان گوناگون، ساعاتي از زمان شبکه ها را در موضوعات گوناگون به خود اختصاص مي دهند و در ميان گفت وگوها به تناسب موضوع و زمان، ميان برنامه ها، گزارش ها، مصاحبه ها يا آيتم هاي ديگر پخش مي گردند. خاصيت اين نوع از برنامه ها، به وجود آوردن يک امکان سيّال پيام آفريني در حوزه هاي گوناگون و بستري منعطف و سهل الوصول جهت بازنمايي موضوعات و شخصيّت هاي مختلف در قالب هاي نسبتا" سرگرم کننده و جذّاب است. اين نوع از برنامه ها به گپ شبانه تلويزيون معروفند که درآن، مي توان به مديريّت پيام و افکار در چهارچوب هاي نرم و غيرمستقيم پرداخت. به نظر مي رسد چنين قالب هايي از بهترين زمينه هاي مديريّت پيام ها و انگاره هاي مناسبتي تلويزيون به حساب مي آيند.
تلويزيون ايران، غير از توليد برنامه هاي کاملا" متمرکز و منحصر درمناسبت هاي خاص، مي تواند روي ظرفيّت آزاد و پوياي برنامه هاي گپ شبانه خود جهت دست يابي به بازنمايي مناسبتي و مناسکي خود بهره بگيرد. بديهي است ترکيب اين دو تيپ (برنامه هاي توليدي مختص به هر مناسبت مذهبي) واستفاده از ظرفيّت برنامه هاي زنده شبانه تلويزيون در خصوص مناسبت ها، مي تواند نوعي يکپارچگي و فضاي گفتماني مسلطِ مناسبتي را در مجموعه بازنمايي تلويزيون ايران حاکم کند ولي مطالعه موردي مناسبت 13 رجب و نيز مرور اجمالي و تماشاگرانه تلويزيون در ديگر مناسبت هاي سال، نشان داده است که تلويزيون نه تنها از حرکت به سوي نهضت برنامه سازي مناسبتي در کيفيت هاي بالا و مطلوب غفلت مي کند، بلکه از ظرفيّت سهل الوصول و قابل مديريّت برنامه هاي روزمره خود نيز به نحو قابل قبولي بهره نمي گيرد.
کيفيّت برنامه هاي روتين شبانه، معمولا" پيش و پس از مناسبت هاي مذهبي، بالاتر از شبِ مناسبت هاي مذهبي است. برنامه هاي مذکور در اين شب ها، تقريبا" به تريبون يک طرفه مبلّغان مذهبي و يا ميهمانان کارشناس امور ديني تبديل مي شود. البته در پديد آمدن اين شرايط، بيش از آن که ميهمانان برنامه مقصّر باشند، کم کاري مجريان و دست اندرکاران توليد و برنامه ريزي برنامه ها مشهود است؛ زيرا به دليل کم تحرکي هنري - محتوايي آنان، بار برنامه بيشتر بر دوش کارشناسان يا مبلّغان مي افتد؛ براي همين، برنامه ها تا حدّ زيادي افت کيفي پيدا مي کنند و قطعا" کارگردانان تلويزيوني، نخواهند توانست با پخش چند ميان برنامه ناچسب يا وُله معمولي يا پخش زمينه اي صداي مدّاحان به همراه نشان دادن برخي نوشته هاي گرافيکي مذهبي، در بالا بردن کيفي برنامه ي خود چندان مؤثر واقع شوند. هم چنين پرسش هاي بدون آمادگي و في البداهه مجريانِ ناآشنا به مباحث اسلامي، تاريخي - فرهنگي و حتي واقعيت هاي اجتماعي روز، که بسياري تنها جهت ابراز وجود مجري پرسيده مي شوند، نخواهند توانست رنگ و لعاب طراوت و سرزندگي به فضاي ساکن و بدون تحرّک برنامه بدهند.
چنان چه در نوشتار پيشين اين قلم1 گذشت، علّت اصلي وجود چنين مشکلاتي در توليد و پخش برنامه هاي مناسبتي - که روز به روز نيز بُروز و ظهور بيشتر مي يابد- فقدان ساختارهاي برنامه سازي، سياست گذاري و هنريِ متناسب با تقويم مذهبي کشور در تشکيلات صدا و سيماست. پرداخت به مناسبت، نه تنها يک امر تخصّصي وکاملا" مستقل از ديگر پرداخت هاي موضوعي رسانه است، بلکه در يک نظر اجمالي، بيش از 20% وقت تلويزيون در طول سال، به اين امر اختصاص مي يابد. اين در حالي است که صداوسيما براي پرداخت به حوزه هايي از موضوعات که شايد به اندازه يک دهم مناسبت ها زمان آنتن را اشغال نمي کنند، گروه تخصّصي مجزّا تشکيل داده است.
دراين ميان، هنوز نمي توان پاسخ قانع کننده اي براي اين پرسش دست وپا کرد که چرا مسئوليت برنامه سازي و مديريّت پيام در زمينه گسترده و متنوّعِ مناسبت هاي ملّي و مذهبي، درحاشيه برخي گروه هاي خاص، مانند معارف، ملاحظه شده و مي شود؟
بديهي است بدون تمرکز خاص و نگاهِ مستقل به مناسبت ها، ورود برنامه سازان نه تنها از سر رفعِ تکليف وبراي پرکردن بي دردسر آنتن خواهد بود، بلکه حتّي در مواردي تا مرز حذف گفتمان مناسبتي از پخش خواهد رفت؛ بنابراين، از اين پس مي بايستي به مجموعه مشکلات تلويزيون در مناسبت ها، مؤلفه جديدي را نيز اضافه کرد و آن، جهت گيري برنامه هايي داراي رسالت مناسبتي، به سمت و سويي کاملا" جدا از فضاي مناسبت هاست. بايد توجه داشت که تنها تغيير دکور برنامه يا اضافه شدن تبريک يا تسليت متعدّد مناسبتي در بخش هايي از برنامه هاي معمولي، آن ها را به گونه مناسبتي تبديل نمي کند.
از طرف ديگر، آشنا نبودن شامّه برنامه سازان برنامه هاي روزمره رسانه به فرهنگ مناسبتي و معارفي، ورود آنان را به اين عرصه، با برخي آسيب هاي غيرقابل ترديد و انکار همراه مي کند که در ابتداي مقاله به دو مورد از آن ها اشاره شد. در زير به برخي پيامدهاي تقليل گرايي هاي دو گانه تلويزيون در سيزدهم رجب اشاره مي شود:
1. تقليل گرايي ميلاد اميرالمؤمنين، به روز پدر و قطع ارتباط فرهنگي روز پدر با روز تولد حضرت علي (ع ) که در ادامه به تقليلِ گرامي داشت روز پدر به روز خريد هديه براي پدران مي انجامد. درحالي که هم ظرفيّت روز پدر و هم آيين هاي گرامي داشت آن، اگر در بستر تولّد پدر امّت و شيعه - امام علي (ع ) نگريسته شود، بسيار عميق تر و لطيف تر از صِرف خريد هديه است.
هم چنين فاصله گرفتن از فضاي معنوي روز پدر، رابطه اُبوّت را به رابطه پدرِ خوني تقليل مي دهد؛ در حالي که در بستر اسلامي، آن که انسان را تربيت کرده وآن که انسان را تزويج کرده نيز، پدرِ فرد محسوب مي شوند. بديهي است اين نوع نگاه به رابطه پدري عرصه وسيعي را جهت برنامه سازي معنوي و روحاني مي گشايد. از طرف ديگر، نگاه به ائمه هدي به عنوان پدران معنوي امت در اين فرآيند تقليل گرا، مورد غفلت واقع مي شود ودر بيان سجايا و ويژگي هاي شخصيتي علي (ع ) و واقعيّت حضور ولايت مندانه ايشان - بخوانيد پدران ايشان - در زندگي شيعيان، بحث و بررسي صورت نمي گيرد. بديهي است براي بحث درباره شخصيت و جايگاه امام علي (ع ) مطالب زيادي را مي توان مورد بحث و بررسي کارشناسان قرار داد؛ ولي آن چه که در ميان همه مطالب و محتواها اولويت گفتماني دارد، جايگاه پدري ايشان و ديگر امامان براي پيروان است که عموما"، به عنواني براي مباحثات تلويزيون در اين شب و روز تبديل نشده است.
2. تقليل گرايي آيين هاي عيدانه شيعه به سرگرمي، نخست منجر به غفلت از توجه به ديگر کارکردهاي برنامه سازانه (آموزش، ارشاد و اطلاع رساني) دراين روز شده است؛ چه اين که در آيين ها و آداب عيد شيعي، علاوه بر فرح ونشاط، وعظ و خطابه و تربيت و توجّه به معنويات وجود دارد. از طرف ديگر، تلويزيون توجّهي به مطّلع کردن مخاطبان خود از زمان و مکان برگزاري آيين هاي عيدانه مهم ندارد، درحالي که قابليت هاي اين رسانه گسترده و فراگير جهت به عهده گرفتن مسئوليت مذکور، بسيار بالاست.
در همان حال، تمرکز به کارکرد سرگرمي نيز به برگزاري جُنگ هاي رسانه اي يا پخش کمدي هاي غربي تقليل ديگري پيدا کرده است. جُنگ ها هم به نوبه خود، به دو آيتم خوانندگي پاپ و نمايش وجهه بازيگران سينما و تلويزيون، تقليل سوّمي پيدا مي کند؛ بنابراين در عمل و نهايت، کارکرد تفريحي وسرگرمي رسانه اي که متضمّن انبساط خاطر مفيد و مثبتِ مخاطب طبق فرهنگ نامه سازمان صداوسيماست، به تماشاي چهره هنرمندان و شنيدن صداي پاپ خوانندگان محدود مي گردد.پايان مقاله، به ارائه برخي پيشنهادها درباره اصلاحات ساختاري و نهادي در صداوسيما جهت بهبود سطح کيفي توليدات و نيز مديريت پيام مناسبتي و هم چنين ارائه برخي راهکارهاي محتوايي
و ايده هاي برنامه سازانه براي علاقه مندان به برنامه سازي و توليدِ مناسبتي تلويزيون ايران اختصاص دارد.پيشنهادهاي اصلاح ساختاري
1. اختصاص يک گروه برنامه سازي در هر شبکه، به برنامه هاي مناسبتي مربوط به اميرالمؤمنين (ع ) (13 رجب /عيدغدير/روزمباهله/ روز ازدواج با حضرت زهرا (س) روز وشب شهادت و ...)
2. مطالعه جامع درباره انواع برنامه هاي ساخته شده درطول ده سال اخير درباره اميرالمؤمنين (ع ) و مناسبت هاي مربوطه و استخراج موارد قابل قبول جهت طرح به عنوان الگوهاي مطلوب برنامه سازي؛
3. تمرکز برخي مجريان به برنامه هاي مناسبتي يا حتي تربيت مجري جهت اجراي برنامه هاي مناسبتي مربوط به امام علي (ع ) در طول سال؛
4. هماهنگي يک ساله با چند کارشناس روحاني يا غيرروحاني درباره آمادگي سالانه ايشان براي ارائه مطلب و محتواي مناسبت ها و جلوگيري از کارهاي فوريتي وبي برنامه؛
5. شناسايي تهيه کننده ها و کارگردانان داراي آشنايي کافي و تجربه مفيد در امر برنامه سازي مناسبتي وبرگزاري دوره هاي آشنايي با شيوه هاي جديدتر برنامه سازي ديني دردنيا و مطالعه تجربه هاي حرفه اي مسلمانان و مسيحيان و واگذاري توليد سالانه برنامه هاي مربوط به مناسبت هاي خاص به ايشان؛
6. تأسيس بانک اطلاعات، محصولات، توليدات، پژوهش ها و کتاب هاي مربوط به برنامه سازي مناسبتي و ديني دنيا در صداوسيما؛
7. تأسيس رشته مطالعات مناسبتي در برنامه سازي تلويزيوني در دانشکده صداوسيما واحد قم؛
پيشنهادهاي مربوط به مناسبت 13 رجب
حوزه اطلاع رساني
مجري جبر با زيرنويس مکرر؛
حوزه ارشادي
2. پخش مواعظ خطباي بزرگ گذشته درباره شخصيت امام علي (ع ) (راشد/فلسفي/ دستغيب و ...)
3. پخش سخنان امام خميني درباره شخصيت امام علي (ع )
4. سرنوشت فرزندان عاق پدر؛
5. ايجاد مناسک رسانه اي جديد در روز پدر (فاتحه خواني ملّي براي پدران درگذشته / حَمدخواني
براي پدران بيمار/ دعا براي پدران شهيد و شهيدان پدر و نيز پدران جانبازان و جانبازان پدر/ دعا براي پدران داراي مشاغل سخت وخاص (نگهباني از مرزها/ معادن و ...)
6. يادآوري پدران فراموش شده در آسايشگاه ها/ پدران زنداني/ پدران دور از فرزندان؛
7. پخش تصاوير ارتباط امام با فرزندان بسيجي و رزمنده اش؛
8. زيرنويس روايات درباره مقام پدر و مادر؛
9. گزارش از منزل امام علي (ع ) در نجف اشرف؛
حوزه آموزش
2. آموزش احکام شرعي مربوط به حقوق پدر و مادر؛
3. پدران علوم و فنون ايران؛
4. آموزش ادعيه مربوط به پدر و مادر؛
5. تاريخ مناظرات علمي در دفاع از حقانيت امام علي (ع )؛
6. جايگاه پدر در شعر و ادب فارسي؛
7. انگاره پدر در سينما و تلويزيون ايران؛
8. معرفي کتاب ها و مجلات و پژوهشکده هاي مربوط به امام علي ( ع )؛
9. جايگاه پدر در فرهنگ اسلامي و مطالعه انتقادي نقش کم رنگ پدر درغرب.
حوزه تفريح
2. پخش برنامه هاي قديمي از بيست سال گذشته درباره ميلاد امام علي (ع ) در تلويزيون ايران؛
3. معرفي جوانترين پدران ايران؛
4. معرفي مسن ترين پدران ايران؛
5. نگاه به وجوه پدرانه شخصيت هاي سياسي و فرهنگي کشور (رييس جمهور/ وزراء / مسئولين
کشور/ نمايندگان مجلس)
6. معرفي بازيگران نقش پدر در سريال ها و سينما؛
7. يادآوري خاطرات شهدا و ايثارگراني که وقتي جبهه بودند، پدر شدند؛
8. پخش تصاويري از جبهه که فرزند و پدر کنار هم مي جنگيدند؛
9. توجه به ورزش زورخانه اي و ارادت ورزشکاران به امام علي (ع )؛
10. فرزندان امروز، پدران فردا.
منبع:رواق هنر و انديشه 35
/ن
