شجره علمى خاندان اشعرى قم (3)
61ـ فضل بن محمد اشعرى: (ق2) (حسن)201 وى و برادرش ابراهيم صاحب كتاب مشترك هستند.202 ايشان از اصحاب امام صادق(علیه السلام) مى باشند.203
62ـ محمد اشعرى: (ق3) (مجهول) از اصحاب ابى جعفر الثانى(علیه السلام) است.204
63ـ محمد بن احمد بن على بن صلت قمى: (ق4) از كسانى است كه با امام زمان(علیه السلام) مكاتبه داشته است.205 شيخ صدوق از قول پدرش كه شاگرد وى بوده است، علم و عمل و زهد و فضل و عبادتش را وصف مى كند.206 وى از مشايخ كلينى بوده است و عموى او عبدالله بن صلت از وى روايت مى كند.207
64ـ محمد بن احمد بن يحيى بن عمران اشعرى: (ق4) (ثقه) جليل القدر، كثير الرواية، جز اين كه اصحاب اماميه او را متهم مى كنند كه به روايت بى سند اعتماد مى كرده و اهميت نمى داده كه از چه كسى روايت مى كند. (با اين كه در راست بودن اعتقاد او هيچ شكى نيست).208 او صاحب كتاب بزرگ و نيكو نوادرالحكمة است. قمى ها اين كتاب را به دبّه شبيب لقب داده اند.
شبيب ،مردى بوده به قم كه داراى دبه شبكه بندى شده اى بوده كه هر چه طلب مى كردند از آن دبه بيرون مى آورد. شباهت كتاب به اين دبّه سبب چنين نام گذارى شده است.209
اين كتاب شامل كتاب هاى: التوحيد، الوضوء، الصلاة، الزكاة، الصوم، الحج، النكاح، الطلاق، الانبياء، مناقب الرجال، فضل العرب، فضل العربية والعجمية، الوصايا والصدقة، النخل والهبات، السكنى، الاوقات، الفرائض، الايمان والنذور والكفارات، عتق والتدبير والولاء والمكاتب والامهات الاولاد، الحدود والديات، الشهادات، القضايا والاحكام،210 الملاحم، الطب، مقتل الحسين(علیه السلام) ، الامامة، المزار است.211
65ـ محمد بن احمد بن على ابى قتاده بن محمد بن حفص بن عبيد بن حميد: ابا جعفر (ق2و3) (ثقه) صدوق، از بزرگان اميه (عين)212 و صاحب كتاب ما يجب على العبد عند مضى الايام است.213
66. محمد بن حسن بن ابى خالد اشعرى: (ق2و3) (حسن)214 از اصحاب امام كاظم،215 امام رضا216 و امام جواد (علیه السلام) .217
67ـ محمد بن حسن بن فروخ صفار مولى عيسى بن موسى بن طلحه بن عبيدالله بن سائب بن مالك بن عامر اشعرى: ابو جعفر اعرج (ق3) (ثقه) عظيم القدر، قليل السقط فى الرواية (راوياتش داراى افتادگى كمى است) از بزرگان اصحاب اماميه218 در قم و از اصحاب امام عسكرى(علیه السلام) 219 بوده است. وى صاحب مسائلى است كه از ابى محمد(علیه السلام) پرسيده است.220 او داراى كتاب هاى متعددى است كه برخى از آنها عبارتند از:
الصلاة، الوضوء، الخبائز، الصيام، الحج، النكاح، الطلاق، العتق والتدبير والمكاتبة، التجارات، المكاسب، الصيد والذبائح، الحدود، الديات، الفرائض، المواريث، الدعاء، المزار، الرد على الفلاة، الاشربة، المروءه (المروة)، الزهد، الخمس، الزكاة، الشهادات، الملاحم، التقية، المؤمن، الايمان والنذور والكفارات، المناقب، المثالب، بصائرالدرجات، ماروى فى اولاد الائمه (علیه السلام) ، ماروى فى شعبان، الجهاد، فضل القرآن.221
وفات وى در قم به سال (290هـ.ق.) بوده است.222
68ـ محمد بن حسين اشعرى: (ق3) (مجهول) از اصحاب ابى جعفر الثانى(علیه السلام) 223 مى باشد.
69ـ محمد بن خالد اشعرى: (ق3) (حسن)224 قريب الامر.225 او داراى كتاب النوادر است.226
70ـ محمد بن ريان بن صلت اشعرى: (ق3) (ثقه)227 از اصحاب امام جواد228 و امام هادى229 و امام عسكرى(علیه السلام) است. او صاحب مسائلى است از امام عسكرى(علیه السلام) .230 او كتابش را با برادرش على، مشترك است.231
71ـ محمد بن سهل بن يسع بن عبدالله بن سعد بن مالك اشعرى: (ق2و3) (حسن) 232 ممدوح233 از اصحاب امام كاظم234 و امام رضا و امام جواد (علیه السلام) 235 مى باشد. او صاحب مسائل است كه از امام رضا (علیه السلام) پرسيده و هم چنين صاحب كتاب مى باشد.236
72ـ محمد بن عبدالله اشعرى: (ق2) (ثقه) 237 از اصحاب امام كاظم238 و امام رضا(علیه السلام) 239 بوده است.
73ـ محمد بن على بن عيسى اشعرى: (ق3) (حسن)240 از بزرگان قم و امير قم از جانب سلطان هم چنين پدر وى،241 از اصحاب امام هادى242 و امام عسكرى(علیه السلام) و صاحب مسائل از آن امام (امام عسكرى ـ ع ـ) مى باشد.243
74ـ محمد بن على بن محبوب اشعرى: ابو جعفر (ق3) (ثقه) شيخ و بزرگ قمى ها در زمان خود بوده است. و هم چنين صحيح المذهب، فقيه، و از بزرگان اماميه244 و از اصحاب امام عسكرى (علیه السلام) 245 مى باشد. وى از صاحبان كتاب مى باشد كه از جمله آنها عبارتنداز:
النوادر، الصلاة، الجنائز، الزكاة، الصوم، الحج، النكاح، الرضاع، الطلاق، الحدود، الديات، الثواب، الضياء، النور فى الحكومات، الزمردّة، الزبرجدة، التولد كبير، الاحكام.246
75ـ محمد بن عيسى بن عبدالله بن سعد بن مالك اشعرى: ابو على (ق2و3) (ثقه)247 شيخ و بزرگ قمى ها و بزرگ اشعريان و از متقدمين نزد سلطان بوده است.248 وى بر امام رضا (علیه السلام) داخل شده از او استماع حديث كرده و هم چنين از اصحاب ابى جعفر الثانى (علیه السلام) است. او داراى كتاب الخطب است.249
76ـ مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعرى: (ق2) (حسن)250 از اصحاب امام كاظم251 و امام رضا(علیه السلام) 252 بوده است.
از وى روايت است كه از امام رضا (علیه السلام) سؤال كردم: آيا از مهم ترين مسائل خود بپرسم آيا من از شيعيان شما هستم؟
امام فرمود: بله.
باز گفتم: آيا اسم من نزد شما نوشته شده است؟
امام فرمود: بله.253 وى از جمله صاحبان كتاب مى باشد.
77ـ مصقلة بن اسحاق اشعرى: (ق3) (امج)254 از اصحاب ابى الحسن الثالث(علیه السلام) 255 بوده است.
78ـ موسى اشعرى: (ق2) (مجهول) از اصحـاب امام باقر(علیه السلام) 256 بوده است.257
79ـ موسى بن حسن بن عامر بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعرى: ابوالحسن (ق3) (ثقه) از بزرگان اماميه، جليل، از اصحاب عبد الصالح (علیه السلام) 258 است. وى سى جلد كتاب تصنيف كرده است259كه برخى از آنها عبارتنداز:
الطلاق، الوصايا، الفرائض، الفضائل، الحج، الرحمة، الوضوء، الصلاة، الزكاة، الحج، الصيام، يوم وليله والطب.260
80ـ موسى بن عبدالله بن سعد اشعرى: (ق2) (امج)261 از اصحاب امام صادق و امام باقر(علیه السلام) 262 بوده است.
81ـ موسى بن محمد اشعرى مودب : (ق4) (ثقه) از اصحاب اماميه و ساكن شيراز بوده است و هم چنين نوه دخترى سعد بن عبدالله است.263 كتاب او الكمال فى ابواب الشريعة است.264
82ـ ياسر خادم رضا (علیه السلام) مولى حمزة بن يسع اشعرى قمى:265 (ق2و3) (حسن)266 از اصحاب امام كاظم267 و امام رضا268 و امام جواد(علیه السلام) 269 مى باشد. وى صاحب مسائلى از امام رضا(علیه السلام) 270 است.
83ـ يعقوب بن عبدالله بن سعد اشعرى: (ق2) (مجهول) از اصحاب ابى عبدالله جعفر بن محمد(علیه السلام) است.271
نتيجه
با توجه به اطلاعات ارائه شده روند گسترش، تكوين و تكامل علماى امامى272 در خاندان اشعرى بدين شرح است:
از مجموع 27 نفر علماى اشعرى، 7نفر(9/26درصد) در قرن دوم، 12 نفر (1/46درصد) در قرن سوم و 7 نفر (9/26درصد) متعلق به قرن چهارم مى باشند. اما مجموع علما وصحابى اشعرى 82 نفر است كه 38 نفر (3/46درصد) در قرن دوم، 33 نفر (2/40درصد) در قرن سوم و 7 نفر (5/8درصد) در قرن چهارم مى زيستند.
آمار، نشان دهنده پيوند مستحكم و ارتباط وسيع اشعريان با ائمه اماميه (علیه السلام) است. فقط 12 نفر از فرزندان عبدالله بن سعد از صحابه امام صادق (علیه السلام) 273 هستند و از 82 نفر مجموع علما و محدثان اين خاندان، بيش از 6/66 درصد صحابى ائمه (علیه السلام) مى باشند.
با شروع غيبت كبرا، دوران عظمت و آوازه بلند اشعريان رو به خاموشى نهاد. آمار ارائه شده در بالا به خوبى سير شكوفايى و افول اين خاندان را ترسيم كرده است.
قرن دوم و سوم كه اوج شكوفايى علمى اين خاندان است، حوزه علمى قم به قدرى اعتبار مى يابد كه علماى بزرگى چون حسين بن سعيد و برادرش 274 براى كسب علم روى بدين ديار مى آورند.
اما در قرن چهارم نه تنها خاندان اشعرى، بلكه مجموعه علما و محدثان اين شهر (قم) از 135 نفر در قرن سوم به 72 نفر در قرن چهارم تنزل پيدا مى كند.275 اين در حالى است كه قرن چهارم اوج قدرت يابى تشيّع است و آل بويه شهر قم را در چتر حمايت خود دارند. با اين اوصاف تنزل سطح كمى و كيفى اين شهر (از لحاظ علمى) نشان دهنده تاثير عميق اين خاندان در حيات علمى شهر مى باشد. صاحب تاريخ قم، افول شوكت و اعتبار اشعريان را بدون ذكر محدوده زمانى چنين توصيف مى كند:
«تا آن گاه كه كلمه ايشان مستقرق شد و بر يك ديگرحسد بردند و اهويه مختلفه در ميان ايشان پيدا شد و… لاجرم پايه دولت ايشان بلغزيد و دشمن بر ايشان ظفر يافت. بعضى هلاك شدند و برخى جلاى وطن كردند مگر اندكى از ايشان كه بماندند. بعضى بر اندك معاشى كه ايشان را بود قناعت كردند و بعضى ديگر قافله ها را بدرقه مى كردند و حق السعى مى گرفتند.»276
اما بُعد اعتبار علمى و سطح كيفى اين خاندان كه مهم ترين و روشن ترين ادله در نشان دادن ميزان تاثير و سطح نفوذ علمى اين خاندان در فقه و حديث اماميه است، اين تحقيق با اصل قرار دادن كتاب تنقيح المقال مامقانى و نظر داشتن به كتب اربعه رجالى اماميه تنظيم يافته است كه بدين شرح است: از مجموع 27 نفر علماى اين خاندان، 15 نفر (5/55درصد) ثقه، 4 نفر (8/14درصد) حسن، 1 نفر (7/3درصد) امامى مجهول، 3 نفر (1/11درصد) امام ممدوح و 4 نفر (8/14درصد) مجهول هستند. و از مجموع 82 نفر علما و صحابى اين خاندان 47 نفر،(2/57درصد) ثقه، 11 نفر (4/13درصد) حسن، 8 نفر (7/9 درصد) امامى مجهول، 4 نفر (8/4درصد) امامى ممدوح و 11 نفر (4/13درصد) مجهول هستند. از امتيازات اشعريان كثرت ثقات در بين آنهاست؛ ثقاتى كه بيش تر آنها چون زكريا بن آدم در اعلى درجه اين رتبه بودند. همين ويژگى سبب شده است كه سهم اشعريان در احاديث جمع آورى شده در كتب اربعه برجسته باشد و نام آنها در جاى جاى اين كتب به عنوان راوى ذكر شده است.
ضميمه 1:
شجره علمى خاندان اشعريان قم(1)
مالك- سعد-عبدالله
يعقوب
اسحاق- احمد
عيسى- محمّد-احمد
ادريس- زكريا
يسع- سهل- محمّد
عبدالملك
عيسى
موسى
شعيب
عمران- محمّد- مرزبان- عامر- حسن- موسى-عمران
اسحاق- على
آدم- اسماعيل- اسحاق- زكريا- آدم
شجره علمى خاندان اشعريان قم(2)
«خاندان صلت»
صلت قمى
ريان-محمد-على-محمد
عبدالله
حسين-على
على-احمد- محمد
پي نوشت :
200. الرجال، همو، ص489
201. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص121
202. الفهرست، طوسى، ص8 و 125؛ الرجال،همو، ص489؛ رجال النجاشى، ص309
203. معجم رجال الحديث، ج13، ص315
204. مسند الامام الجواد(علیه السلام) ، ص319؛ معجم رجال الحديث، ج14، ص208
205. الرجال، ابن داود، ص291؛ الرجال، علامه، ص154
206. رجال النجاشى، ص337
207. معجم رجال الحديث، ج14، ص336
208. كمال الدين و تمام النعمة، محمد بن على صدوق (چاپ سوم: قم، انتشارات اسلامى، 1416هـ.)، ص3؛ معجم رجال الحديث، ج15، ص15
209. معجم رجال الحديث، ج15، ص13، 14، 58
210. رجال النجاشى، ص349؛ الرجال، ابن داود، ص297؛ الرجال، علامه، ص146
211. الرجال، طوسى، ص493؛ رجال النجاشى، ص348
212. الفهرست، همو، ص144؛ معجم رجال الحديث، ج15، ص46 و 47
213. رجال النجاشى، ص349؛ معجم رجال الحديث، ج15، ص45 و46
214. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص134
215. مسند الامام الكاظم(علیه السلام) ، ج3، ص508
216. جامع الرواة، محمد بن على اردبيلى (انتشارات كتاب خانه آية الله مرعشى، 1403هـ.) ج2، ص89
217. مسند الامام الجواد(علیه السلام) ، ص320
218. رجال النجاشى، ص354؛ الرجال، ابن داود، ص307؛ الرجال، علامه، ص157
219. مسند الامام العسكرى(علیه السلام) ، ص48 و 332
220. الفهرست، طوسى، ص143؛ الرجال، همو، ص436
221. رجال النجاشى، ص354
222. همان؛ الرجال، ابن داود، ص307؛ الرجال، علامه، ص157
223. جامع الرواة، ج2، ص99؛ مسند الامام الجواد(علیه السلام) ، ص321
224. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص136
225. الرجال، ابن داود، ص310 و 388؛ الرجال، علامه، ص155
226. رجال النجاشى، ص343؛ معجم رجال الحديث، ج16، ص62
227. الرجال، طوسى، ص423
228. مسند الامام الجواد(علیه السلام) ،عزيزالله عطاردى، ص322
229. الرجال، طوسى، ص423؛ الرجال، علامه، ص142
230. رجال النجاشى، ص370؛ الرجال، ابن داود، ص310
231. الفهرست، طوسى، ص90
232. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص138
233. الرجال، ابن داود، ص316
234. مسند الامام الكاظم(علیه السلام) ، ج3، ص516
235. الرجال، طوسى، ص388؛ رجال النجاشى، ص367
236. الفهرست، طوسى، ص147
237. الرجال، همو، ص389
238. كتاب الرجال، برقى، ص51
239. الرجال، طوسى، ص388، 389، 393؛ معجم رجال الحديث، ج16، ص242
240. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص142
241. معجم رجال الحديث، ج16، ص334
242. الرجال، طوسى، ص422؛ كتاب الرجال، برقى، ص59
243. الفهرست، طوسى، ص155
244. الرجال، ابن داود، ص326؛ رجال النجاشى، ص349؛ الرجال، علامه، ص156
245. مسند الامام العسكرى(علیه السلام) ، ص340
246. الفهرست، طوسى، ص145؛ رجال النجاشى، ص349
247. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص143
248. الرجال، ابن داود، ص330؛ الرجال، علامه، ص154 و 270
249. رجال النجاشى، ص338؛ الرجال، علامه، ص154
250. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص148
251. كتاب الرجال، برقى، ص51؛ مسند الامام الكاظم(علیه السلام) ، ج3، ص531
252. الرجال، طوسى، ص391
253. رجال الكشّى، طوسى، ص505؛ الرجال، ابن داود، ص343؛ الرجال، علامه، ص172؛ مسند الامام الرضا(علیه السلام) ، ج2، ص448؛ الاختصاص، ص88
254. رجال النجاشى، ص423
255. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص150
256. الرجال، طوسى،ص423؛ كتاب الرجال، برقى، ص59
257. همان، ص57؛ معجم رجال الحديث، ج19، ص13
258. معجم رجال الحديث، ج19، ص49
259. الرجال، ابن داود، ص354؛ الرجال، علامه، ص166
260. رجال النجاشى، ص406
261.تنقيح المقال (من نتائج التنقيح)، ج1، ص155
262. الرجال، طوسى، ص307؛ معجم رجال الحديث، ج19، ص28
263.رجال النجاشى، ص407؛ الرجال، ابن داود، ص356؛ الرجال، علامه، ص166
264. همان.
265. همان، ص453؛ كتاب الرجال، برقى، ص51
266. تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج1، ص164؛ الرجال، ابن داود، ص370
267. كتاب الرجال، برقى، ص51؛ مسند الامام الكاظم(علیه السلام) ، ج3، ص561
268. الرجال، طوسى، ص395
269. مسند الامام الجواد(علیه السلام) ، ص331
270. الفهرست، طوسى، ص183
271. كتاب الرجال، برقى، ص28
272. منظور از علما، محدثينى است كه ائمه(علیه السلام) را درك نكرده اند.
273. ر.ك: شجره خاندان اشعرى.
274.علما و خاندان هاى امامى جبال و خراسان، محمد حاج تقى (پايان نامه)، 1375ش.، ص194
275. همان، ص102
276. تاريخ قم، حسن بن محمد قمى، ص241
/س
