وقتی حافظ در این غزل (دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است ) به سحر خیزی و دعا و نماز شب اشاره می کند.به این معنا ست که دعا یگانه راه ارتباط بندگان با مبداء بوده و تنها وسیله اى است که خداى متعال براى ارتباط با خود مقرر فرموده است رابطه اى میان خلق و خالق برقرار مى کند.
که اگر این ارتباط و توجه به مبداء نباشد، خداى منان عنایت خاصه خود را قطع خواهد فرمود. در این صورت ، بندگان استعداد پذیرش این عنایت را از دست داده و مقتضاى رحمت الهى را از کف مى دهند.
شاید شیوه غز لسرایی حافظ به هنگام غلبه نومیدی و گرفتاری و زمانی که درها بسته به نظر می رسد، شرح و بسط بی وفایی دنیا و توجه به مبداء قدرت و تعریف راه و رسم گوشه گیری و درویشی و قناعت پیشگی است.
در این مطلب در شرح و تفسیر این شعر (دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است) از قران و روایات و بزرگان مطالبی را در همین موضوع بیان می کنیم.
دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است
کلید گنج مقصود در قرآن
دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است --- بدین راه و روش می‌رو که با دلدار پیوندی
ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً (1) بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگار من براى شما وزن و ارزشى قائل نیست (زیرا سابقه ى خوبى ندارید).
شما حقّ را تکذیب کرده‌اید و به زودى کیفر تکذیبتان دامن شما را خواهد گرفت.(کلمه‌ى) دُعاؤُکُمْ» دو نوع معنا شده است:
الف: دعا کردن شما به درگاه خداوند، که همین ناله‌ها و تضرّع‌ها و دعاها سبب عنایت خداوند به شماست.چنانکه در حدیث مى‌خوانیم: کسى که اهل دعا باشد، هلاک نمى‌شود(2).
بعد خداوند از گروه مقابل که اهل دعا نیستند شکایت مى‌کند که شماحقّ را تکذیب کردید و به جاى نیایش به سراغ بت‌ها و هوسها و طاغوت‌ها رفتید وحقّ را تکذیب نمودید که کیفرتان را خواهید دید.
ب: دعوت خداوند از مردم، زیرا سنّت الهى دعوت از مردم براى پذیرفتن حقّ و اتمام حجّت بر آنان است و اگر این دعوت نباشد؛ «لَوْ لا دُعاؤُکُمْ» مردم ارزشى ندارند.
آنچه آنان را موجود برتر و ارزشمند مى‌کند، همان پذیرش دعوت خداوند مى‌باشد، ولى شما دعوت الهى را نپذیرفتید و تکذیب نمودید، پس امید خیرى در شما نیست وبه کیفر عملتان مى‌رسید.
خداوند در یک جا مى‌فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (3) بشر را براى عبادت آفریدم و در این آیه مى‌فرماید: اگر دعاى انسان نبود، او ارزشى نداشت،
بنابراین دعا روح و مغز عبادت است. چنانکه در روایت مى‌خوانیم: «الدعاء مخ العبادة»(4).
پیام آیه این است که: دعا وسیله ى تحصیل ارزش‌هاست و انسان منهاى هدایت و عبادت ناچیز است. و انسانِ منهاى هدایت وعبادت، در حقیقت انبیا ودستورات آنان را تکذیب نموده است.
کلید گنج مقصود در سخر خیزی
پیامبر اکرم (ص):باکروا طَـلَبَ الرِّزقِ وَ الحَوائِجِ فَاِنَّ الغُدُوَّ بَرَکةٌ وَ نَجاحٌ: (5) در پى روزى و نیازها، سحر خیز باشید؛ چرا که حرکت در آغاز روز، [مایه] برکت و پیروزى است.
امام رضا (ع): الملائکه تقسم ارزاق بنی آدم ما بین طلوع الفجر الی طلوع الشمس فمن نام فیما بینها نام عن رزقه (6) مابین طلوع سپیده صبح تا طلوع خورشید ملائکه الهی ارزاق انسان ها را سهمیه بندی می نمایند. هر کس در آن زمان بخوابد، غاقل و محروم خواهد شد.
قال رسول الله - صلی الله علیه و آله: إِنَّ العَبدَ إِذا تَخَلّی بسیّدِهِ فی جُوفِ الّلیلِ المُظلِمِ و ناجاهُ أَثْبَتَ اللهُ النُّورَ فی قلبِهِ (7).
رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: هرگاه بنده در دل شب تار با سَرور (خدای) خود خلوت کند و با او به راز و نیاز بپردازد، خداوند نوری در دلش قرار می دهد ...
سپس به فرشتگانش می گوید: ای فرشتگانم! به بنده ام بنگرید که در دل شب تار که هرزه گران به لهو سرگرمند و غافلان خفته اند، با من خلوت کرده است، گواه باشید که من او را آمرزیدم.
کلید گنج مقصود در نماز شب
قال الامام الصّادق - علیه السلام - : صلاةُ اللّیلِ تَقضی الدّینَ(8) امام صادق - علیه السلام - فرمود: نماز شب سبب اداء شدن قرض و دین می شود.
قال الامام الصّادق - علیه السلام - :إن اللهَ عزّوجّل یقول: المال و البنون زینة الحیوة الدّنیا إِنّ الثمانی رَکَعاُ یُصَلّیها العبدُ آخِرَاللّیل زینةُ الآخرةِ.(9).
امام صادق - علیه السلام - فرمود: خداوند متعال می فرماید: دارائی و فرزندان، زیور زندگی این جهانند، هشت رکعتی که بنده در آخر شب می خواند، زیور آخرت است.
کلید گنج مقصود در توکل بخدا
قال الباقر علیه السلام :مَنْ تَوَکَّلَ عَلَى اللّه لایُغْلَبُ وَمَنِ اعْتَصَمَ بِاللّه لایُهْزَمُ؛(10)هر کس به خدا توکل کند، مغلوب نشود و هر کس به خدا توسل جوید، شکست نخورد.
قال رسول الله صلى الله علیه و آله :اَلتَّوَکُّلُ بَعْدَ الْکَیْسِ مَؤْعِظَةٌ؛(11) توکّل کردن (به خدا) بعد از به کار بردن عقل، خود موعظه است.
قال رسول الله صلى الله علیه و آله :اَلطِّیَرَةُ شِرْکُ وَمامِنّا إِلاّ وَلکِنَّ اللّه یُذْهِبُهُ بِالتَّوَکُّلِ؛(12) فال بد زدن شرک است و هیچ کس ازما نیست مگر این که به نحوى دستخوش فال بد زدن مى شود، اما خداوند با توکل به او آن را از بین مى برد.
غزل سحر با باد می‌گفتم حدیث آرزومندی
سحر با باد می‌گفتم حدیث آرزومندی --- خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی
دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است --- بدین راه و روش می‌رو که با دلدار پیوندی
قلم را آن زبان نبود که سر عشق گوید باز--- ورای حد تقریر است شرح آرزومندی
الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرور --- پدر را بازپرس آخر کجا شد مهر فرزندی
جهان پیر رعنا را ترحم در جبلت نیست --- ز مهر او چه می‌پرسی در او همت چه می‌بندی
همایی چون تو عالی قدر حرص استخوان تا کی--- دریغ آن سایه همت که بر نااهل افکندی
در این بازار اگر سودیست با درویش خرسند است --- خدایا منعمم گردان به درویشی و خرسندی
به شعر حافظ شیراز می‌رقصند و می‌نازند --- سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی
شرح ابیات غزل : دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است
(1) سحرگاهی، شرح خواسته ها و آرزوهای خود را با باد صبا در میان می‌گذاشتم. ندایی شنیدم که گفت: به لطف خدا پشت گرم و امیدوار باش.
(2) کلیدی که درِ گنجینه مراد و مقصود را می گشاید، دعای سحری و راز و نیاز شبانه است. این راه و رسم را برگزین تا به مقصود برسی.
(3) قلم را آنچنان زبان توانایی نیست که سرّ عشق را بازگو کند. شرح آرزومندی از حیطه قدرت بیان بیرون است.
(4) ای یوسف عزیز مصر که فریفته سلطنت شده یی، از حال پدر پیر خود پرسشی کن. آخر مهر فرزندیت کجا رفت؟
(5) در طبیعتِ دنیا، این فرتوت خوش ظاهر بد باطن، رحم وجود ندارد چه توقعی از محبت او داری و برای چه همت خود را بدان معطوف می داری؟
(6) حیف است که همای بلند مرتبه یی چون تو به خوردن استخوان حریص باشد. دریغ از آن سایه عنایتی که بر سر استخوان ناقابل افکنده یی!
(7) اگر در این دنیا نفعی و بهره یی باشد به درویش قانع و سازگار می رسد. خدایا مرا به درویشی و بی نیازی توانگر و بهره ور ساز
8-1) حافظ، دل به خوبان مسپار و این بی وفایی ها راببین که ترکان سمرقندی با خوارزمیان چه معامله یی کردند.
8-2) زیبارویان سیاه چشم کشمیری و سمرقندی با شعر حافظ شیرازی می رقصند و ناز و فخر می فروشند.
تاریخچه غزل: دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است
حافظ این غزل را در سال 781 هجری، پس از آنکه تیمور، مردم خوارزم را قتل عام کرد، سروده است. پیش از این، این شاعر مردمی از اینکه شاهزادگان آل مظفر پیوسته به جان هم افتاده و آسایش و راحتی را از مردم سلب کرده بودند
بویژه سالهای آخر سلطنت شاه شجاع که به سبب درد نقرص و بیماری جوع رشته کفایت از دست او رها شده بود،
چنان از اوضاع نومید شده بود که در غزلی حال خود را بدینگونه بازگو می کند: سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی.و چنین می پندارد که مگر تیمور قدرتمند بتواند با فتح بلاد مسلمین امنیت و آسایش را برقرار سازد،
لذا در پایان آن غزل چنین می سراید: خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی اما همین که خبر قتل عام مردم خوارزم به گوش او می رسداز فرط نومیدی این غزل را سروده و در مطلع آن می‌گوید:
دیشب به هنگام سحر با باد صبا درد دل می کردم و آرزوهای باطنی خود را که به آنها دسترسی نیافته بودم با او در میان می‌گذاشتم که ناگاه به من الهام شد که از الطاف خداوندی نومید مباش و به آن دل ببند.
پناه بردن حافظ به خدا با دعای صبح و آه شب
این شیوه کلام، می رساند که حافظ موحدی مؤمن و در هر حال مستظهر به الطاف الهی بوده است. زیرا از روی صدق و صفا در بیت دوم غزل خود توصیه می کند که کلید گنج مقصود در دعای سحری و راز و نیاز شبانه به درگاه الهی است .
و در ابیات بعدی از بی وفایی دنیا سخن به میان آورده و از خدا می خواهد که او را به درویشی و خرسندی متنعّم گرداند.
آنچه ذکر آن در این شرح ضرورت دارد، این که بیت مقطع غزل، نخست همان بوده که تحت شماره 8-1 آمده و بعداً به دلایلی که ممکن است بیم و احتیاط از بازخواست تیمور بوده باشد توسط حافظ تغییر یافته است.
چه عبدالرزاق سمرقندی در مطلع السعدین و مجمع البحرین ضمن گزارش سال 781 می نویسد:
طرفه العینی شهر خوارزم میسر شد … و تخریب عمارات و انواع بیداد در آن خطه روی داد و … آوازه خرابی آن چنان در اطراف جهان انتشار یافت که بلبل داستانسرا مولانا حافظ در گلشن شیراز زمزمه و آواز داد که:
(به ترکان دل مده حافظ ببین آن بی وفاییها--- که با خوارزمیان کردند ترکان سمرقندی)
ثمرات شب‌زنده داری با دعای صبح و آه شب
مستجاب شدن دعای پدر با کلید گنج مقصود
عالم بزرگوار مرحوم محمد تقی مجلسی، پدر بزرگوار علامه محمد باقر مجلسی در خاطرات خود می‌گوید: در یکی از شبها پس از اینکه از نماز شب و تهجد سحری فارغ شدم، حال خوشی برایم ایجاد شد و از آن حالت فهمیدم که در این هنگام هر حاجت و درخواستی از خداوند نمایم، اجابت‌خواهد شد،
فکر کردم چه درخواستی از امور دنیا و آخرت از درگاه خداوند متعال نمایم که ناگاه صدای گریه فرزندم محمد باقر در گهواره‌اش بلند شد و من بی‌درنگ به خداوند متعال عرضه داشتم: پروردگارا! به حق محمد و آل محمد، این کودک را مروج دینت و ناشر احکام پیامبر بزرگت قرار ده و او را به توفیقاتی بی‌پایان موفق گردان(13).
و این چنین بود که دعای این عارف سحرخیز به اجابت رسید و فرزند دانشمندش آنچنان توفیقاتی در ترویج دین و نشر احکام پیامبر به دست آورد که موافق و مخالف را به حیرت واداشت، تا جائی که امروزه هیچ پژوهشگری در حوزه دین و علوم اسلامی از تالیفات این عالم وارسته و سخت کوش بی‌نیاز نمی‌باشد .
کلید گنج مقصود با هفتاد سال شب‌زنده داری
آیت الله العظمی مرعشی نجفی، بزرگ فرهنگبان میراث اهل بیت‌علیهم السلام، در بیشتر علوم اسلامی صاحب نظر بود و تالیفات ارزشمند ایشان - که نزدیک به 150 اثر در موضوعات مختلف است - گواه روشنی بر این حقیقت است .
کرامات معنوی، دریافت‌بیش از چهارصد اجازه اجتهادی و روایتی از علمای بزرگ اسلامی، تدریس متجاوز از 67 سال در حوزه علمیه قم و نجف، تربیت هزاران شاگرد و تاسیس صدها مدرسه علمی، مسجد، حسینیه و مراکز فرهنگی، رفاهی و درمانی و ایجاد بزرگترین و مشهورترین کتابخانه در جهان اسلام از جمله توفیقات این فقیه فرزانه می‌باشد .
او این همه توفیقات را از هفتاد سال مناجاتهای سحری و دعاهای نیمه شبی و کرامات اهل بیت‌علیهم السلام می‌داند و با تاکید تمام وصیت می‌کند که: «سجاده‌ای که هفتاد سال بر روی آن نماز شب به‌جا آورده‌ام با من دفن شود(14).
آیت الله شهید مرتضی مطهری و کلید گنج مقصود
آیت الله شهید مرتضی مطهری، یکی دیگر از عالمان وارسته‌ای است که تمام توفیقات خود را مرهون عبادت خالصانه و ارتباط حقیقی با مبدا جهان آفرینش است .
آن شهید والا مقام و قهرمان میدانهای علم و اندیشه و عمل بر این باور بود که: «ما یک سلسله لذتهای معنوی داریم که معنویت ما را بالا می‌برد .
برای کسی که اهل تهجد و نماز شب باشد، جزء صادقین، صابرین و مستغفرین بالاسحار باشد، نماز شب لذت و بهجت دارد
آنان به لذتهای مادی که ما دل بسته‌ایم هیچ اعتنا ندارند . آدمی اگر بخواهد از چنین لذتی بهره‌مند شود، ناچار از لذتهای مادی تخفیف میدهد تا به آن لذت عمیق معنوی برسد(15).
استاد مطهری‌رحمه الله عمیقا به این گفتار خود اعتقاد داشت و چنان به مناجاتهای سحری دلبسته بود و از لذتهای معنوی آن سرمست می‌شد که زمزمه‌های عاشقانه‌اش دیگران را نیز متاثر می‌ساخت .
حضرت آیة‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در خاطرات خود آورده است: «مرحوم مطهری یک مرد اهل عبادت، اهل تزکیه اخلاق و روح بود .
هر شبی که ما با مطهری بودیم، این مرد نیمه شب تهجد با آه و ناله داشت، یعنی نماز شب می‌خواند و گریه می‌کرد، به طوری که صدای گریه و مناجات او افراد را از خواب بیدار می‌کرد. بله، ایشان نماز شب می‌خواند همراه با گریه، با صدایی که از آن اتاق می‌شد آنرا شنید(16) .
کلید گنج مقصود شرحی بر دعای سحر امام خمینی(ره)
امام خمینی (ره) در این شرح(شرخی بر دعای سحر) که در ۲۸ سالگی نوشته است به بعد عرفانی این دعا بیشتر توجه کرده، ضمن عنایت خاص در موارد متعدد به جایگاه معنوی انسان در نظام هستی، به ابعاد معرفتی این دعا در تبیین نظام هستی و صفات الهی با بهره گیری از آیات و روایات متعدد و نظریات اهل عرفان و معرفت (است) .
در تبیین جایگاه انسان، فضای لازم را برای ورود اهل معرفت به این دنیای شگفت انگیز که یکی از فضاهای بزرگ معرفتی و رشد انسانی است یعنی حوزه معرفت عرفانی، فراهم کرده است.
این اثر نشان میدهد حضرت امام خمینی در سنین جوانی در حوزه معرفت عرفانی و تسلط به مبانی عمیق عرفان اسلامی به لحاظ علمی استادی صاحب نظر بوده است چنان که از ملاحظه راز و نیازهای جانسوز گاه و بیگاه و تذکار های هشدار دهنده که در این اثر به قلم او رفته است بر می آید.
که آن بزرگ در حوزه عمل و تربیت عرفانی نیز به مقام والایی رسیده بوده و به حق یک عارف واصل بوده است، یاد اوری این نکته در این مقدمه نیز مهم است .
که برای اصحاب تعلیم و تربیت نیز در بهره گیری از تعالیم پراکنده این اثر عظیم الشان در تعلیم و تربیت رسمی و عمومی میدانی فراخ در اختیار است.حضرت امام خمینی چنان در این وادی معرفتی غرق شده بوده است که در اواخر عمرش چنین سروده است:
گرچه پیرم به سر زلف تو ای دوست قسم در سرم عشق چو ایام جوانی باشد(17).
روایتی از کلید گنج مقصود امام حسن عسگری(ع)
عده‌ای از عوامل خلیفه عباسی نزد زندانبان امام عسکری علیه السلام - که شخصی به نام صالح بن وصیف بود - آمده و به او گفتند: هر چه می‌توانی بر ابو محمدعلیه السلام سخت‌بگیر و هیچگونه آسایشی برایش نگذار! صالح بن وصیف در پاسخ آنان گفت: چه کنم؟
دو نفر از بدترین و شرورترین مامورانم را برای وی گماشته بودم، اینک هر دو در اثر معاشرت با ابو محمدعلیه السلام نه تنها او را به دیده یک زندانی نمی‌نگرند، بلکه در عبادت و نماز و روزه به جایگاه رفیعی دست‌یافته‌اند .
سپس دستور داد تا آن دو را حاضر کردند، عوامل خلیفه به آن دو گفتند: وای بر شما، مگر شما را چه شده که در مورد این مرد زندانی کوتاهی می‌کنید؟ آنان اظهار داشتند: در مورد شخصی که روزها روزه می‌گیرد و تمام شب را به عبادت و سحرخیزی سپری می‌کند، چه بگوئیم؟
او با کسی غیر از خدا همسخن نمی‌شود و به غیر عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال به کار دیگری نمی‌پردازد . هنگامی که به ما می‌نگرد ارکان بدنمان می‌لرزد و هیبت و جلالت او تمام وجودمان را فرا می‌گیرد . عوامل عباسی وقتی چنین دیدند با ناامیدی و حسرت تمام آنجا را ترک گفتند (18) .
کلید گنج مقصود با مناجاتهای دل نواز
امام عسکری علیه السلام در یک سخن عارفانه ای فرمود: «من انس بالله استوحش من الناس; (19) هر کس با خداوند متعال انس بگیرد، از مردم وحشت می‌کند .»
همچنان که مولای عارفان علی علیه السلام چنین بود; هنگامی که معاویه از ضرار بن ضمره لیثی [یکی از یاران باوفا و از عاشقان علی‌علیه السلام] در مورد حالات امیرمؤمنان سؤال نمود، او در فرازی از پاسخ خود حالات امام را چنین توصیف کرد:
«یستوحش من الدنیا وزهرتها ویستانس بالیل ووحشته; (20) علی‌علیه السلام از [دلبستگی] به دنیا و مظاهر آن وحشت می‌نمود و با شب و وحشت آن کاملا مانوس بود .»
ناگفته پیداست که منظور از انس با خدا و دوری از مظاهر غیرخدایی، گوشه‌گیری، انزواطلبی و رهبانیت نیست، بلکه منظور خلوت با پروردگار عالمیان می‌باشد که سرچشمه تمام نیکیها، زیباییها و قدرتهاست .
اساسا هر عمل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در ارتباط با مردم که در راستای رضایت‌حضرت حق انجام می‌گیرد، نوعی انس با خداوند و امری پسندیده و موجب خشنودی خداوند متعال خواهد بود .
کلید گنج مقصود شیخ الرئیس ابوعلی سینا
مردان بزرگی در عالم، راز موفقیتهای بی‌شمار خود را در پرتو همین رفتار معنوی جستجو می‌کردند . یکی از مهم‌ترین شخصیتها که از افتخارات دنیای اسلام به شمار می‌آید، دانشمند پر آوازه ایرانی، شیخ الرئیس ابوعلی سینا است .
او دارای نبوغ فوق العاده و صاحب اندیشه‌های ارزشمندی بود و آن چنان در کسب علم و دانش پیشرفت نمود که در دوران نوجوانی سرآمد دانشوران عصر، در تمام علوم رایج زمان خود گردید و از اساتید معاصر بی‌نیاز شد .
بو علی سینا با همه موفقیتها و موقعیتهایی که در زندگی نصیبش شده بود، راز حل مشکلاتش را در عبادت و عبادتگاهها می جست .
او در خاطرات خود آورده است: «شب و روز جز به تحصیل علم به چیز دیگری نمی‌اندیشیدم و به غیر از فهمیدن به چیز دیگری توجه نداشتم، و به همین طریق پیش می‌رفتم.
تا اینکه حقیقت هر مسئله‌ای برای من مسلم می‌شد و هرگاه در مسئله‌ای حیران بودم و یا نمی‌توانستم قضیه را بفهمم، به مسجد پناه می‌بردم، نماز می‌گزاردم و خالق هستی را ستایش می‌کردم، در این حال معمای من حل و مشکل برطرف می‌شد.(21).
نتیجه:
در غزل عرفانی حافظ (دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است) مصادیق و آثار سحر خیزی و دعا و نماز شب نامحدود است.
1- نماز بهترین کلید گنج مقصود است که مانع گناه انسان می شود و قرآن کریم و روایات ائمه معصومین علیهم السلام آن را امضا کرده است.
2- نماز مستحبی کلید گنج مقصودی است که که جبران فساد نمازهای واجب را کند.
3- یکی دیگر از آثار کلید گنج مقصود( سحر خیزی) است که باعث ریزش گناهان است.
4- یکی دیگر از آثار کلید گنج مقصود دعا و آه شبی است که رفع مشکلات و گرفتاریها می کند.
5- سحرخیزی و نماز شب و آه نیمه شب باعث کسب نور دائم است.
6- یکی دیگر ازآثار ( دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود )،گشایش درهای آسمان است.
7- درمان بیماریها ، زیاد شدن روزی، خوشبویی بدن از دیگر آثار ( دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود) می باشد.
پی نوشت:
1. آیه 77 سوره فرقان
2. کافى، ج 4، ص 228.
3. ذاریات، 56.
4. غررالحکم
5.المعجم الاوسط، ج 7، ص 194، ح 7250
6.وسائل الشیعه ج 6 ص 49.
7.أَمالی صدوق، ص 230.
8.ثواب الأعمال، ص 42.
9.بحار الانوار، ج83، ص126.
10.جامع الأخبار، ص 322
11.کنزالعمال، ج3، ص103، ح5696
12.سنن ابن ماجه، ج2، ص1170، ح3538
13. الفیض القدسی، ص11 .
14.وصیتنامه الهی - اخلاقی، ص22 .
15. حق و باطل، ص170 .
16. سرگذشتهای ویژه، ص88 .
17.دیوان امام، ص ۸۷.
18. کشف الغمه، ج3، ص290 .
19. عدة الداعی، ص194; شمس الضحی، ص594 .
20 عده الداعی، ص195 .
21. زندگی ابوعلی سینا، ص29 .
منابع:
https://matalbfarhangi.blogsky.com/1394/05/05/post-60
http://tadabbor.org/print.aspx?Page=Article&AID=853
https://www.erfan.ir/farsi/82720.html
http://dr-jalalian.ir/?p=3639
https://wiki.ahlolbait.com
https://vahidmajidi.com
https://namnak.com/
