مقدمه:
ازدواج امری شایسته در جامعه انسانی است که رضایت طرفین را به دنبال دارد. اما گاهی زوجین، رضایت کافی را کسب نکرده و تصمیم به طلاق می‌گیرند.طبق قانون اسلام، پس از طلاق لازم است که زن مدتی را به عنوان عده طلاق یا فوت شوهر حفظ کرده و همسر دیگری اختیار نکند.
در این بحث ابتدا معنای لغوی عده، معنای اصطلاحی عده، آیه عده طلاق یا تَرَبُّص، شأن نزول آیه عده طلاق، پنج حکم از احکام طلاق، وظایف زن در زمان عده وفات، اسباب عده، انواع عده، اشنا می شویم.
و در ادامه به سوال اصلی مقاله یعنی : فلسفه و حکمت و اسرار نگه داشتن عده طلاق یا فوت همسر چیست؟ پاسخ خواهیم داد.
همانند عده نگه داشتن زن امر تعبدی و الهی ، وسیله اى براى صلح و بازگشت، رعایت حریم زندگانی زناشویی ، احترام به شوهر سابق و دیگر موارد اشاره خواهیم کرد.
معنای لغوی عده
عده به کسر عین و فتح دال مشدد، از ریشه عدد گرفته شده و به معنای گروه، شمردن، مدت سوک زن به مرگ شوهر و ایام حیض یا طهر زن است.معنای اصطلاحی عده
عده در اصطلاح فقها، عبارت از تربص (حـالت انتظار) شـرعـی اسـت کـه زن بـعـد از طلاق و زوال نکاح یـا وفـات لازم اسـت مـدتـی درنـگ کـرده، سـپـس شـوهـر دیـگـر اختیار کند. [۱]عده به کسر عین اسم و مشتق از اعتداد است. در اصطلاح فقهی عده عبارت است از «مدتی که زن آزاد پس از جدایی از شوهر در حالت انتظار است»
آیه عده طلاق یا آیه تَرَبُّص
به آیه اول سوره طلاق "آیه عده طلاق" می‌گویند: (یا ایها النبی اذا طلقتم النساء فطلقوهن لعدتهن واحصوا العدة واتقوا الله ربکم لا تخرجوهن من بیوتهن ولا یخرجن الا ان یاتین بفاحشة مبینة وتلک حدود الله ومن یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه لا تدری لعل الله یحدث بعد ذلک امرا)؛"ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید در(زمان بندی) عده آنان طلاقشان گویید و حساب آن عده را نگه دارید و از خدا پروردگارتان بترسید آنان را از خانه هایشان بیرون مکنید و بیرون نروند مگر آنکه مرتکب کار زشت آشکاری شده باشند.
این است احکام الهی و هر کس از مقررات خدا(پای) فراتر نهد قطعا به خودش ستم کرده است نمی‌دانی شاید خدا پس از این پیشامدی پدید آورد". [2]
تربص به معنای انتظار است[3] و در این آیه به معنای انتظار زن در عده، برای ازدواج مجدد و زینت و آرایش و خارج شدن از منزل است.[4]
شأن نزول آیه عده طلاق
درباره شأن نزول آیه طلاق چند نظر ارائه شده است:درباره عبدالله بن عمر از صحابه، که زنش را در حال حیض طلاق داد. پیامبر(ص) به او فرمود نزد همسرت برگرد و او را در خانه خود نگه دار تا پاک شود و یک بار دیگر حائض شده و پاک شود.
بعد از پاک شدن همسرت قبل از اینکه بخواهی با او همبستر شوی او را طلاق بده و پاک شدن همسر از خون حیض عده طلاق است که خدا مقرر کرده است.[5]
از قتاده روایت شده است پیامبر(ص) حفصه را رها کرده بود که آیه اول سوره طلاق نازل شد و به پیامبر(ص) دستور داد به حفصه برگرد؛ زیرا او زنی است که همواره روزه‌دار و در حال نماز است و یکی از همسران تو و زنان بهشت است.[6]
پنج حکم از احکام طلاق
آیه به بخشی از مباحث مربوط به طلاق پرداخته و پنج حکم از احکام آن را بیان کرده است:۱. طلاق زمانی صورت گیرد که زن از عادت ماهیانه پاک شده و با همسرش نزدیکی نکرده باشد؛
۲. مدت نگهداری عده، کاملا محاسبه شود؛ یعنی از زمان اجرای صیغه طلاق و مباینت، تا سه طهر باید عده نگه دارد.
۳. شوهران، همسران مطلقه خود را در زمان عده از خانه هایشان بیرون نکنند.
۴. زنان نیز در دوران عده از خانه‌های خود (خانه همسران خود) بیرون نروند. گرچه این حکم مهم اسلامی از سوی بسیاری از مردم اجرا نمی‌شود.
و به محض جاری شدن صیغه طلاق ، هم مرد به خود اجازه بیرون کردن زن را می‌دهد و هم زن می‌پندارد آزاد است که از خانه شوهر خارج شود؛ ولی این حکم اسلامی فلسفه استواری از قبیل احترام به زن، احتمال بازگشت به زناشویی و… را دارد که از آن غفلت شده است.
۵. حکم پنجم استثنایی است از قانون بند ۳، که اگر نگهداری زن در منزل باعث مشکلات بیشتری همچون بدخلقی، بد زبانی یا ارتکاب جرم زنا و… شود، آن گاه ضرورتی به نگهداری آنان نیست.
مدت عده طلاق سه طهر است (در غالب موارد، حدود سه ماه است) و طبق آیه ۲۲۸ سوره بقره ، [7]عده طلاق زنان باردار وضع حمل است. [8]
وظایف زن در زمان عده وفات
برخی فقیهان با استناد به روایات تفسیری بر این باورند که زنان در زمان عده وفات از آرایش کردن و بیرون رفتن از خانه پرهیز کنند.به گفته برخی مفسران، این آیه، خرافاتی را که پس از مرگ شوهر در حق زن، صورت می‌گرفت از بین برد و حقوق از دست‌رفته زنان را احیا کرد.
فارغ از بحث تعبد و تسلیم در برابر دستورات الهی که اینجا هم مطرح می باشد، باید گفت: برخی فقها در تبیین فلسفه حکم حِداد( عدم زینت زن در عده وفات) گفته‌اند که:
رعایت کردن این حکم، از سویی نوعی اظهار تأسف بر مرگ شوهر و از دست دادنِ پیوند ازدواج و مصاحبت با همسر بوده و بیانگر وجود وفاداری و رابطه احترام‌آمیز میان زوجین است
و از سوی دیگر، حافظ عفت عمومی جامعه و حریم زن در برابر مردان بیگانه است. [9]
و بسیار واضح است که این حکم به مدت محدودی و به اندازه طول زمان عده می باشد و با پایان یافتن آن این حکم نیز برطرف می شود.
هرچند زنی شوهرش را دوست نداشته باشد. ولی بسیار دور از حرمت و شأن رابطه زناشوئی است که همسری به محض مرگ همسر خود با ابراز خوشحال یکند.
و زینت کردن خود در اجتماع حاضر شود و با این عمل خود به این رابطه بی حرمتی و توهین کند سرور و شادی خود را از این اتفاق به همه بنمایاند.
در واقع حفظ حرمت خانواده قبلی توسط زن بهترین نشانه بر نوع نگاه زن به خود و خانواده خود است و بهترین عامل برای برگزیده شدن در همسری زندگی های بعدی محسوب می شود و وفاداری و دلبستگی به شوهر و خانواده را در وجود او به دیگران می نمایاند.
از خانه بیرون رفتن و به دنبال نیازها و حوائج زندگی بودن و شرکت در مجالس و مانند آن، در طول مدت عده وفات، برای زن جایز است و حرام نیست. ولی حداد یعنی ترک زینت بر زن در این دوره واجب است. [10]
اسباب عده
امـوری کـه مـوجـب عده می‌شوند، عبارت‌ند از: وفات، اقسام مختلف طلاق، فسخ عقد به واسطه عـیـب‌ها، انفساخ به مثل ارتداد یا اسلام و یا شیر دادن، آمیزش اشتباهی و تمام شدن مدت یا بخشش آن در ازدواج موقت. در همه اینها غیر از اولی شرط است که آمیزش کرده باشد. [11]
انواع عده
بنابراین انواع عده، عبارت است از:۱. عده فراق و جدایی به مانند طلاق و فسخ و انفساخ عقد دائم
۲. عده وفات؛
۳. عده مفقود الاثر؛ البته لازم به ذکر است هرگاه شوهر مفقودالاثر شود و زن با مراجعه به حاکم شرع، از دادگاه درخواست رسیدگی کند.
با رعایت شرایط لازم و بعد از چهار سال جستجو و تفحص و معلوم نشدن حیات یا ممات شوهر، به حکم حاکم شرع ولی شوهر، زن را طلاق می‌دهد و در صورتی که ولی شوهر نباشد.
و یا از طلاق دادن خودداری کند و مجبور کردن او هم ممکن نباشد، خود حاکم شرع زن را طلاق می‌دهد. پس عده زن در این فرض یا عده وفات است اگر مرگ شوهر ثابت شود و یا عده طلاق؛ و در تحریرالوسیله قسیم عده وفات و عده طلاق بشمار نیامده است. [12]
۴. عده آمیزش اشتباهی.
۵.عده انقضاء مدت یا بذل مدت در عقد موقت
چرا زن پس از طلاق یا فوت همسر، باید عده نگه دارد؟
1- عده نگه داشتن زن امر تعبدی و الهی است.
در مورد فلسفه و حکمت احکام اسلامی نمی شود به طور قطع چیزی گفت، آنچه کارشناسان دین در این مورد بیان داشته اند یا برگرفته از روایات است و یا به طور احتمال بیان شده است.به این دلیل که پذیرش عقلی آن را راحت تر کند آنچه مهم است اینکه این دستورات توسط خداوند حکیم وضع شده و او هم کارهایی را که انجام می دهد و احکامی که برای بندگانش مشخص می کند، همه از روی حکمت و بر مبنای عقل سلیم است.
نباید در آنها چون و چرا کنیم جز آن که باید با توجه به حکمت و علم و قدرت مطلق الهی، تعبدا پذیرفت و دانست که این دستورات الهی کاملترین دستورات است.
اولا، تمام احکام الهی بدون شک تابع اسرار و فلسفه‌هایی است که سبب تشریع آن احکام شده و این مصالح و مفاسد همه به بندگان باز می‌گردد.
ثانیة، ما از قسمت عمده فلسفه احکام - هر چند به تعلیم خداوند و پیامبر و جانشینانش - باخبریم ولی بخشی از آن هنوز بر ما پنهان است.
ثالثا، اطاعت اوامر الهی هر چند با آگاهی از فلسفه‌هایش جاذبه بیشتری دارد، ولی هرگز مقید به آن نیست. ما باید اوامر او را به کار بندیم و از نواهی او بپرهیزیم.
خواه فلسفۂ حکم را بدانیم یا ندانیم؛ چرا که اگر از فلسفه تفصیلی آن بی خبریم فلسفه اجمالی آن را می‌دانیم زیرا خداوند حکیم نه بی‌جهت به چیزی امر می‌کند و نه بی علت از چیزی نهی می‌کند.
رابعا، احکام بر محور موضوعاتش دور می‌زند که از آن تعبیر به علت می‌کنیم، نه بر محور فلسفه‌ها، چراکه فلسفه‌ها که از آن تعبیر به «حکمت» می‌کنیم جنبه غالبی دارد نه دائمی.
خامسا، ما حق داریم تا آن‌جا که در توان ماست در جستجوی فلسفه احکام شرع از طریق دلایل قطعی عقل و آیات و روایات اسلامی باشیم و از آن پرسش کنیم و جویای پاسخ آن گردیم چراکه این امر هم انگیزه‌های طاعت را قوی‌تر می‌کند و هم آیین خدا را عقلانی و به صورت منطقی جلوه‌گر می‌سازد.
ولی همان‌گونه که در بالا اشاره شد، اگر بعد از تلاش و کوشش در موارد خاصی به فلسفه حکم نرسیدیم، باز آن حکم برای ما محترم و واجب‌الاطاعه است و در هر حال انگیزه اصلی، اطاعت فرمان خداوند حکیم است.
در چه مواردی باید زن عده نگه دارد.
کارشناسان و مراجع دین در این مورد بیانهای راه گشایی دارند و طبق سخن آنها مسأله عدّه زنان، فلسفه هاى متعدّدى دارد، و منحصر به مسأله انعقاد فرزند نیست .
لذا در تمام مواردى که شرع گفته است، زن باید عدّه نگهدارد؛ هر چند عقیم و نازا باشد، یا رحم خود را برداشته باشد، یا فرضاً چند سال است از شوهر خود جدا زندگى مى کند، در تمام این صورتها باید عدّه نگهدارد. [13]
2- پاک شدن رَحِم وجلوگیری از مخلوط شدن نطفه
مسأله حفظ نسل و مشخص شدن وضع زن از نظر باردارى و عدم باردارى؛[14]عدّه نگه داشتن زن، باعث جلوگیری از مخلوط شدن نطفه ها در رحم زن است .یعنی عده باعث می شود اگر فرزندی متولد شد، به طور یقین مشخص باشد که مربوط به چه کسی است تا در آینده محارم این فرزند معلوم باشد و وقتی این بچه بزرگ شد بداند با چه کسانی نمی تواند ازدواج کند و نیز مسأله ارث بردن او روشن شود.
حتی در صورتی که زوج پس از عقد دخول نکرده باشد، ولى انزال صورت گرفته و نطفه به رحم زن منتقل شده باشد، و سپس طلاق واقع گردد زوجه باید عدّه نگه دارد. [15]
همچنین، پاک شدن رَحِم[16] و جلوگیزی از مخلوط‌شدن نسب‌ها از دیگر علت‌هایی است که برای حکم عده بیان شده است.[17]
زن در چه صورتی می تواند بدون عده ازدواج کند؟
لذا در سه صورت که چنین مشکلاتی در کار نیست عده نگه داشتن هم بر زن لازم نیست،1-- جایی که شوهر اصلا با او نزدیکى نکرده باشد.
2- یا قبل از نُه سالگى طلاقش دهد،
3- زن یائسه باشد، یعنى پنجاه سال قمرى از عمر او گذشته باشد.
بر طبق مذهب امامیه زن مطلّقه یائسه و صغیره گرچه با آنها نزدیکى شده باشد عدّه ندارند. [18]
3- زن در این سه صورت بعد از طلاق مى تواند بلافاصله شوهر کند. [19]
چرا در طلاق زن سه بار باید عده ببیند?
برخی می گویند عادت ماهیانه در زن دلیل عدم بارداری اوست لذا در طلاق چرا باید زن تا سه بار عده دیدن صبر کند؟در جواب می گوییم درست است که یک بار دیدن عادت ماهیانه معمولًا دلیل بر عدم باردارى زن است.
ولى گاه دیده شده که زن در عین باردارى، عادت ماهیانه را در آغاز حمل مى بیند، از این رو براى رعایت کامل این موضوع دستور داده شده که زن سه بار، عادت ماهیانه ببیند و پاک شود، تا به طور قطع، عدم باردارى از شوهر سابق روشن گردد، و بتواند ازدواج مجدد کند. [20]
آیا آزمایش های علمی می تواند جایگزین عده باشند؟
نکته: وقتى از اختلاط میاه و عدّه بحث مى کنیم بعضی مى گویند که امروزه مشکل اختلاط میاه حل شده است و با آزمایشهاى مختلف مى فهمند که بچّه متعلّق به چه کسى است، آیا باز مسئله عدّه و اختلاط میاه هست؟دو نکته را باید مد نظر قرار داد:
الف- این آزمایشها آن قدر دقیق نیست که هیچ خطا و اشتباهى در آن نباشد، بلکه خطاى انسانى و خطاى دستگاهى در آنها هست.
ب- مسئله عدّه فقط مربوط به اختلاط میاه نیست بلکه این یکى از فلسفه ها و حکمت هاست لذا اگر مردى دو سال از زنش دور بوده و سپس زنش را طلاق مى دهد، در اینجا هم عدّه لازم است اگرچه از هم دور بودهاند.
3- عده نگه داشتن وسیله اى براى صلح و بازگشت
) عده» وسیله اى براى صلح و بازگشت: فلسفه دیگر، وجود وسیله اى براى بازگشت به زندگى اول، و از بین بردن عوامل جدائى است.به خصوص اسلام روى این مسأله تأکید مى کند که زنان در دوران عدّه باید در خانه مرد بمانند، و طبعاً یک معاشرت دائمى چند ماهه خواهند داشت.
اسلام می خواهد در این مدت عده به آنها مجال دهد، مسأله جدائى را دور از هیجانات زودگذر، مجدداً مورد بررسى قرار دهند .
مخصوصاً در مورد «طلاق رجعى»، که بازگشت به زوجیت، نیازى به هیچ گونه تشریفات ندارد، و هر کار و یا سخنى که دلیل بر تمایل مرد به بازگشت باشد رجوع محسوب مى شود، حتى اگر دست بر بدن زن با شهوت و یا بدون شهوت بگذارد، هر چند قصد رجوع هم نداشته باشد، رجوع محسوب مى شود.
به این ترتیب، اگر این مدت، بگذرد و آن دو با هم آشتى نکنند، معلوم مى شود به راستى آمادگى ادامه زندگى مشترک را ندارند، و مصلحت در این است که از هم جدا شوند. [21]
گاهى در اثر عوامل مختلف زمینه روحى به وضعى درمى آید که پدید آمدن یک اختلاف جزئى و نزاع کوچک، حس انتقام را آنچنان شعله ور مى سازد که فروغ عقل و وجدان را خاموش مى کند.
غالباً تفرقه هاى خانوادگى در همین حالات رخ مى دهد اما بسیار مى شود که اندک مدتى که از این کشمکش گذشت، زن و مرد به خود آمده پشیمان مى شوند خصوصاً از این جهت که مى بینند با متلاشى شد کانون خانواده در مسیر ناراحتی هاى گوناگونى قرار خواهند گرفت.
اینجاست که باید مدتى عده نگاه دارند و صبر کنند تا این امواج زودگذر بگذرد و ابرهاى تیره نزاع و دشمنى از آسمان زندگى آنان پراکنده شوند مخصوصاً با دستورى که اسلام درباره خارج نشدن زن از خانه در طول مدت عده داده است، حس تفکر در او برانگیخته مى شود.
و در بهبود روابط او با شوهر کاملا مؤثر است و لذا در آیه یک از سوره طلاق مى خوانیم که: «لا تخرجوهن من بیوتهن ... لاتدرى لعل اللَّه یحدث بعد ذلک امراً»؛
(آنان را از منزلشان خارج نسازید ... چه مى دانید شاید خدا گشایشى رساند و صلحى پیش آید غالباً به خاطر آوردن لحظات گرم و شیرین زندگى قبل از طلاق کافى است که مهر و صمیمیت از دست رفته را باز آورد و فروغ ضعیف گشته محبت را تقویت کند. [22]
4- عده نگه داشتن رعایت حریم زندگانی زناشویی
رعایت حریم زندگانی زناشویی حتی بعد از مرگ همسر موضوعی است فطری چون امروز پیش آن باشد و فردا پیش دیگرى، این درست نیست و شارع مى خواهد براى نکاح حریم نگاه دارد و عدّه حریم آن است. [23]به همین دلیل اگر مرد سالها از زن خود جدا زندگى کند، یا در مسافرت باشد، بعد از طلاق عدّه بر زن مدخوله غیر یائسه واجب است. [24]
و لذا همیشه در قبایل مختلف آداب و رسوم گوناگونی بر این منظور بوده است. گرچه گاهی در این رسوم آن چنان افراط می کردند که عملاً زنان را در بن بست و اسارت قرار می دادند.
پی نوشت:
5- عده نگه داشتن احترام به شوهر سابق
یکی دیگر از حکمت‌های عده نگه داشتن زن این بوده که اگر زن بعد از مرگ شوهر فوراً ازدواج کند، این مطلب با محبت و دوستی و حفظ احترام شوهر سابق سازگار نیست.و به علاوه موجب جریحه‌دار ساختن عواطف بستگان متوفی است. رعایت حریم زندگانی و زناشویی حتی بعد از مرگ همسر، موضوعی است فطری و لذا همیشه در قبایل مختلف آداب و رسوم گوناگونی بر این منظور بوده است.
گرچه گاهی در این رسوم آنچنان افراط می‌کردند که عملاً زنان را در بن‌بست و اسارت قرار می‌دادند. آیه ۲۳۴ سوره بقره بر تمام خرافات و جنایات خط بطلان کشیده و به زنان بیوه اجازه می‌دهد بعد از نگهداری عده و حفظ حریم زوجیت گذشته، اقدام به ازدواج کنند. [25]
6- عده نگه داشتن فرصت‌دادن به شوهر برای تجدید نظر
همچنین حکمت عده طلاق فرصت‌دادن به شوهر برای تجدی دنظر در طلاق بیان شده است.[26]7- عده نگه داشتن حفظ حریم و محبت دوسویه است.
علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان مبنای دیدگاه‌های مختلف درباره آداب ورسوم پس از مرگ شوهر را این دانسته که ازدواج بر پایه انس و محبت دوسویه است .و حریم محبت باید رعایت شود و هر یک از مرد و زن اگر از دنیا رفت بر دیگری رعایت حریم این دوستی لازم است هرچند بر زن به جهت رعایت حیاء وعفت و پیشگیری از سوء استفاده‌های احتمالی لازم‌تر است. [27]
نصرت بیگم امین نویسنده تفسیر مخزن العرفان در مورد حکمت این قول می‌گوید: ازدواج بر اساس انس و الفت شکل گرفته است و مراعات آن از جانب دو طرف لازم است؛ هر چند از جانب زن مناسب تر و لازم‌تر خواهد بود؛ لذا خداوند این قاعده را وضع نمود.[28]
8- عده نگه داشتن رعایت بهداشت و جلوگیری از بیماری
نگه داشتن عده موجب بهداشت جسمی و روحی طرفین است. چنانچه می‌دانید بسیاری از بیماری‌های خطرناک در اثر مقاربت حاصل می‌گردد و عده، خود به منزله قرنطینه‌ای برای پیشگیری از آن به شمار می‌رود.موضوع بهداشت روانی نیز مسئله‌ای جدی است؛ چرا که ارتباطات جنسی بدون فاصله زمانی، زیان‌های روحی شدیدی را از نظر فردی و اجتماعی وارد می‌سازد که بر متخصصان مسائل اجتماعی پوشیده نیست. [29]
9- عده نگه داشتن جلوگیری از هوسرانی و بی بندباری
این محدودیت زمانی تا حدودى جلوى هوس رانی ها و بی بند و باری های زن و مرد را مى‌گیرد.10- عده نگه داشتن ارج نهادن به شخصیت و کرامت انسانی زن
بدیهی است خدای متعال در تشریع احکام کرامت و شخصیت انسان را در نظر داشته، چه شخصیت فردی و چه اجتماعی. بنابراین، ممکن است این مسئله (نگه داشتن عده) ناظر به حکم این چنینی باشد.یعنی در نظر گرفتن شخصیت و کرامت انسانی زن در جامعه به عنوان یک انسان و عدم نگاه به او به عنوان یک کالا.
رعایت این مقررات خود موجب بالا رفتن جایگاه ارزشی زنان در جامعه بشری است؛ چرا که دین اسلام به زن به عنوان انسانی کامل و مستقل و با حقوقی همانند حقوق مردان می نگرد.
نه به عنوان یک کالای مصرفی و بی ارزشی که هر لحظه ای مردان هوسران اراده کنند در اختیار آنان باشد. نگه داشتن عده به زن ارزش و شخصیت می بخشد.
اینها تنها بخشی از حکمت های وجوب نگه داشتن عده در ازدواج موقت است که تا اکنون برای ما روشن شده است، اما به یقین این حکم خداوند علیم و حکیم همانند دیگر احکام او دارای حکمت ها و منافع دیگری است که خداوند در آن قرار داده است.
11-عدّه نگه داشتن به مثابه حق براى زن است
خداوند درباره رفتار با زنان در زمان عدّه مى فرماید :« لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ » [30] « آنها را ( در دوران عده ) از خانه هایشان بیرون نکنید » .« أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَ إِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى » [31]
« آنها ( - ( زنان در عده ) - ) را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایى شماست سکونت دهید و به آنها زیان نرسانید تا کار را بر آنان تنگ کنید ( و مجبور به ترک منزل شوند )
و اگر باردار باشند ، نفقه آنها را بپردازید تا وضع حمل کنند و اگر براى شما ( فرزند را ) شیر مى دهند ، پاداش آنها را بپردازید و ( درباره فرزندان ، کار را ) با مشاوره شایسته انجام دهید و اگر به توافق نرسیدید ، آن دیگرى شیردادن آن بچه را بر عهده مى گیرد » .
از آیات و روایات متعدّد احکام مهمى در مورد حقوق زن در زمان عدّه استنباط مى گردد که فقها به آن اشاره کرده اند .
حق نفقه و سکونت در منزل شوهر و همچنین نفقه و اجرت نگهدارى و شیردادن فرزند در زمان حاملگى از جمله حقوقى است که در زمان عدّه بر عهده شوهر است .
چرا عده وفات از عده طلاق بیشتر است؟
1-چرا مدت عده وفات بیشتر از عده طلاق است؟ تمام دلایل عده طلاق قبول چرا اضافه بر آن مدت بیشتری برای وفات در نظر گرفته شده؟برای احترام به مرد؟ اگر مردی همسرش بمیرد می تواند همان لحظه ازدواج کند. حتی اگر همسران دیگری هم داشته باشد و از لحاظ جنسی در عذاب نباشد.
آیا در اسلام فقط زنان باید حرمت مردان را نگه دارند آیا زنان حرمتی ندارند؟ چرا گفته نشده اگر مردی همسرش فوت شد مثلا 40 روز صبر کند؟
1- چهار ماه ، حکم تعبدی الهی است.
اگر چه می توان در یک برداشت ظاهری یکی از ثمرات عده وفات را حفظ احترام شوهر دانست، ولی باید توجه داشت که هیچ یک از ادله روائی و قرآنی که حکم عده وفات را بیان می کند.چنین توجیهی را بیان نکرده است همانند بسیاری از احکام اسلام که حکمت و دلیل قطعی آن در دسترس ما نمی باشد، صرفا با اطمینان بر حکیمانه بودن تمام احکام الهی آن را می پذیریم.
چرا که همین پذیرش می تواند در پرورش روحیه عبودیت و بندگی در انسان تاثیر گذار باشد.با توجه به این که اسلام در مواضع مختلف بیان نموده است که ارزش ذاتی زن و مرد یکسان می باشد و هیچ برتری و حرمت ویژه جنسیتی برای مردان وجود ندارد.
می توان با توجه به نکته قبل نتیجه گرفت که وجود این محدودیت مضاعف برای زنان صرفا یک تشریفات جهت حفظ احترام مرد نمی باشد، بلکه مصلحتی خاص دلیل این حکم الهی است. [32]
اگر چه عملا هم مردان به جهت علقه خاطری که به همسر خود می یابند. پس از فوت همسر و ناراحتی ناشی از این مصیبت معمولا به همان میزان که عده وفات خانم ها طول می کشد تامل می کنند و حریم را حفظ می کنند.
2- ویژگی فیزیولوژیک زنان در چهار ماه
ولی باید توجه داشت که با توجه ویژگی فیزیولوژیک زنان و تفاوت فاحشی که در این زمینه بین آنها و مردان وجود دارد، نوعا وابستگی زن به همسر خود به گونه شدید و تاثیر گذار است که اصلا زن آمادگی ازدواج مجدد را نمی یابد تا چه رسد به این که چنین میلی به او فشار بیاورد.و در واقع این محدودیت الهی فرصتی مناسب برای زنان است که به تدریج فرصت یابند از زندگی عاطفی گذشته خود با همسرشان جدا شوند،.
و به نوعی وجود چنین محدودیتی به دیگران نیز این اجازه را نمی دهد که تا زمان سپری شدن عده این خانم در فکر ازدواج با او و یا درگیر نمودن فکر آن زن با انتخابی دیگر باشند.
در واقع این محدودیت خود به نوعی سبب حفظ حرمت زن مصیبت دیده در مقابل توقعات و فشارهای اطرافیان برای ازدواج مجدد می باشد و علاوه بر آن به جهت علقه عاطفی خاصی که در زنان به خصوص بوجود می آید.
3- فضای ذهنی زنان در چهار ماه
پس از فوت شوهر یقینا زن فضای ذهنی مناسبی برای انتخاب درست و صحیح همسر جدید و تشکیل زندگی مناسب آینده خود را ندارد.و تصمیم او بیش از هر زمان دیگر سطحی و متزلزل و دارای ریسک بسیار محسوب می گردد. و گذشت زمان بیشتر می تواند در راستای تصمیم گیری مناسبتر در مورد زندگی آینده کمک باشد.
در کنار همه این ها هرچند مساله بارداری احتمالی که در همه عده ها به نوعی مطرح است نباید فراموش شود، اما نکته خاصی که در عده وفات به عنوان یک احتمال مطرح است حفظ حرمت حریم خانواده است نه حرمت مرد؛
در واقع عدم ازدواج زن می تواند نماد روشنی از این امر باشد. زیرا مرد در نگاه دینی به عنوان مدیر خانواده محسوب می شود.
و با فوت او مدیریت و شالوده یک خانواده از هم می پاشد و طبیعی است که اسلام به حریم این خانواده توجه نموده برای مدتی آن را محترم بداند.
البته اگر نیازهای جنسی در زنان به گونه ای بود که به شکل فیزیولوژی تحمل آن در این مدت دشوار بود و زن در فشار مضاعفی از این جهت قرار می گرفت.
این امر معقول نبود، لکن در اکثر زنان این نیازها در شرائط روحی سخت بروز و ظهور ندارد، اما در مردان به دلیل شدت و قدرت این نیاز تکلیفی برای لزوم رعایت حرمت خانواده و همسر پیشین لحاظ نشده تا این حکم موجب بروز خطرات و مشکلات جدی تر برای خانواده و جامعه نگردد.
4- حرکت دختر در شکم مادر در چهارماه
عده‌ای در ذکر دلیل برای مدت زمان چهار ماه و ده روز، معتقدند که فرزند پسر بعد از سه ماه و دختر بعد از چهار ماه در شکم مادر به حرکت در می‌آید؛ لذا اگر زن باردار باشد، در این مدت مشخص خواهد شد.[33]5- حداکثر ظرفیت نیاز جنسی زن در چهار ماه
طبق روایتی در علل الشرائع ، علت اینکه عده وفات چهارماه و ده روز است، حداکثر ظرفیت نیاز جنسی زن دانسته شده است؛ با استناد به این حکم فقهی که بر شوهر واجب حداقل هر چهار ماه یک‌بار با همسرش آمیزش داشته باشد.[۳۴]حکم عده زن زناکار
زن زناکار هم اگر باردار باشد، عده ندارد و اگر باردار نباشد، به‌فتوای بیشتر فقیهان واجب نیست عده نگه دارد. .[۳5]زن زماکار حرمت ندارد، زیرا برای خودش و خاوادهاش حریم ندارد.لذا دنبال افرادی مثل خودش می گردد.لذا عده برای او معنا ندارد. پس معصیت و گناه برای ثابت است.
نتیجه:
آنچه در باره فلسفه واسرار و حکمت عده نگه داشتن زن در این مقاله بیان گردید.به هیچ عنوان علت اصلی تشریع و تمام فلسفۀ حکم عده نگه داشتن نیست. بلکه حکمتی از حکمت های متعدد و یا جزئی از علت تشریع آن حکم است .زیرا ممکن است همین حکم عده نگه داشتن زن، و پایبندی به این حکم، حکمت ها و علت های دیگری نیز داشته باشد که هنوز علم به آنها دست نیافته است.
تنها خداوند علیم و حکیم است که دانای به همه حکمت ها و علت های احکام است. بنابراین، ما تنها به بعضی از حکمت های جعل احکام می توانیم اشاره کنیم نه همه آنها.
پس در مورد احکام الاهی آنچه را به عنوان فلسفه احکام می گوئیم تمام فلسفه یک حکم نیست، بلکه بهتر است بگوئیم بعضی از حکمت های یک حکم ممکن است باشد؛ چون فلسفۀ اصلی و کامل آن نزد خداوند حکیم است.
پی نوشت:
1. لغت‌نامه دهخدا، دهخدا، ج۳۳، ص۱۳۰، اقتباس.2. سوره طلاق ، آیه۱.
3.جوهری، الصحاح، بیروت، ج۳، ص۱۰۴۱.
4.طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۱، ص۴۲۲؛ سمرقندی، بحرالعلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۵۴؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۱۶.
5.واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۵۶.
6.واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۵۶.
7.بقره/سوره۲، آیه۲۲۸.
8.تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، ج۲۴، ص۲۱۹.
9.محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران (بی‌تا)، ج۵، ص۲۶۳.
10 موسوعة الإمام الخمینی، ج ۲۳، تحریرالوسیلة، ج ۲، ص: ۳۶۴، کتاب الطلاق، القول فی عدة الوفاة، مسألة ۴
11.امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۲، ص۳۴۵، مسئله ۸.
12.موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۶۵، کتاب الطلاق، القول فی عدة الوفاة، مساله۱۱.
13. احکام بانوان، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ص 225، سؤال 841.
14.تفسیر نمونه، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ج 24، ص 242.
15.احکام بانوان، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ص 221، سؤال 823.
16.صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۰۸.
17.جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۱۳ق، ج۱۰، ص۴۷۰.
18.توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج ۲ ، ص ۸۹۶
19.احکام بانوان، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ص 221، مسأله 820.
20.یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ص 503.
21.تفسیر نمونه، ج 24، ص 242.
22.یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 503.
23.کتاب النکاح، ج 4، ص 51.
24.احکام بانوان، ص 225، سؤال 841.
25.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲، ص۱۹۳، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ اول ۱۳۷۵.
26.مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۲۲.
27.طباطبایی، المیزان، الناشر منشورات اسماعیلیان، ج۲، ص۲۴۲.
28.امین، مخزن العرفان، بی‌تا، ج۲، ص۳۳۹.
29. درگاه پاسخ گویی به مسائل دینی.
30. سوره طلاق ، آیه . 1
31. سوره طلاق ، آیه . 6
32.سوره حجرات ،آیه 13.
33. بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۴۵؛ عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۴۶۵.
34.صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۰۸.
35.نگاه کنید به یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۵، ص۵۳۲و۵۳۳.
منابع:
ttps://makarem.ir/main.aspx?lid=0&mid=246917&typeinfo=25&catid=22948
http://www.imam-khomeini.ir/fa/c801_159043
https://www.porseman.com/article/87/107133
https://fa.wikishia.net/view/%cite_ref-31
https://fa.wikishia.net/view/cite_ref-32
https://pasokhgoo.ir/node/83589
فلسفه عده زن: https://wikiporsesh.ir/
آیه عده طلاق: https://fa.wikifeqh.ir/
عده طلاق:: https://fa.wikifeqh.ir/
https://fa.wikishia.net/view/
