نکات حياتي در برنامه ريزي درسي

آيا تاکنون در هنگام مطالعه به مشکلاتي از اين قبيل برخورده ايد؟مثلاً حس مي کنيد براي مطالعه زمان کافي نداريد، و يا اين که براي امتحان مطالعه کرده ايد اما تاکنون چيزي به خاطر نداريد و يا اين که حس مي کنيد مطالعه ي مفيدي نداشته ايد. اين ها همه ناشي از نداشتن برنامه است.چرا که براي يک مطالعه ي مفيد نياز به برنامه ريزي داريم. برنامه ريزي به مطالعات ما جهت مي بخشد و از هدر رفتن بسياري از وقت هاي با ارزش جلوگيري مي کند. اما حال اين سؤال پيش مي آيد که:

چگونه برنامه ريزي کنيم؟
 

وقتي سخن از برنامه ريزي به ميان مي آيد، برخي افراد از عدم موفقيت در برنامه شان
گله مي کنند که: ما برنامه ريزي کرديم ولي پيشرفتي در کارمان حاصل نشد و به سود مورد نظر، دست نيافتيم! بايد به اين گونه افراد يادآور شويم که در برنامه ريزي، اصولي را رعايت کرد و از اموري پرهيز کرد، و گرنه نمي توان اين برنامه را برنامه اي پايا و سودآور دانست.
در اين جا به چند عنصر اساسي در برنامه ريزي اشاره مي کنيم:

1- تعيين هدف :
 

برنامه ريزي صحيح، هنگامي امکان پذير است که هدف، به خوبي تعيين و تعريف شده باشد تا کارهاي لازم براي رسيدن به آن انجام گيرد. اهداف، نيروي محرکه افراد براي فعاليت هستند. نقش هدف ها در تعيين استانداردها و الگوها نيز غير قابل انکار است.

2- رعايت الويت :
 

در يک برنامه خوب بايد الويت ها را مشخص و آنها را رعايت کرد، زيرا عدم رعايت اولويت، موجب مي شود که مسائل مهمي بدون رسيدگي يا به صورت ناقص رها شوند.

3- شناسايي دزدان وقت :
 

گاهي تصميم جدي مي گيريم آن طور که برنامه ريزي کرده ايم، عمل کنيم اما کارها به شکلي که برنامه ريزي کرده ايم پيش نمي رود. در پاره اي از اين مشکلات، خودمان مقصريم؛ اما در بخشي از اين مشکلات، اطرافيان و مسائلي ديگر هستند که زمان را از ما مي گيرند و برنامه هاي ما را دچار آفت مي کنند و به ما زيان مي رسانند. براي نمونه: تلفن، دوست، تلويزيون، اينترنت و...
در برنامه ريزي صحيح و پايدار بايد سعي کنيم دزدان وقت و مشکل آفرينان در برنامه را شناسايي کرده، پيش از انجام دادن کار، آنها را از خود دور کنيم.
عارفي مي گويد: «بپرهيز از دوستي با کساني که براي گذراندن وقت خود به زيارت تو مي آيند تا روزت را از تو بگيرند.»(1)

4- تلاش در اجراي برنامه :
 

انساني موفق خواهد بود که علاوه بر برنامه ريزي صحيح، بر اجراي آن نيز تلاش مي کند و در راه آن، پايدار باشد. ثبات قدم در سازمان دهي وقت بر اساس اصول برنامه ريزي، نه تنها افراد را به سوي توسعه و بهبود آشکار رهنمون مي سازد، بلکه فشارهاي روحي را کاهش داده، در نتيجه، گرايش رفتاري مثبت و خوش بينانه را در زندگي فرد، ايجاد مي کند.

5- يادداشت کردن برنامه :
 

در تعاليم ديني، به نوشتن برنامه ها سفارش شده است.چنان که نقل شده است امام هادي عليه السلام خادمش را به کارهاي مختلفي امر فرمود و براي اين که در يادش بماند، به او امر فرمود که آنها را بنويسيد.(2)
نوشتن برنامه، فوايدي در بر خواهد داشت که به برخي از آنها اشاره مي کنيم:
يک. با نوشتن برنامه، چيزي از برنامه ها را از دست نخواهيم داد.
دو. برنامه نوشته شده، بار حفظ و نگهداري برنامه را از ذهن بر مي دارد.
سه. برنامه نوشته شده، داراي تحرک رواني براي انجام دادن کار است.
چهار. تمرکز بهتري در شخص بوجود مي آيد و پافشاري بيشتري به انجام رساندن برنامه خواهد داشت.
پنج. تعيين مهلت پاياني:يکي از مواردي که در نوشتن برنامه ريزي روزانه بايد به آن توجه شود، تعيين مهلت انجام دادن هر فعاليت است.اين کار، شما را مقيد مي کند تا ظرف زمان تعيين شده، کار را انجام دهيد.
حال با توجه به اين کار که عناصر برنامه ريزي را شناختيم مي توان يک برنامه ريزي صحيح را در قالب مراحل زير انجام داد.
1- فهرستي از تمامي فعاليت هايي که مي خواهيم انجام دهيم تهيه مي کنيم.
2- فعاليت هايمان را الويت بندي مي کنيم به طوري که کارهاي مهم و ضروري در الويت قرار گيرند و کارهايي که از ضرورت کمتري برخوردارند در مراتب پايين تري قرار گيرند. حتي شايد لازم باشد گاهي اوقات از کارهاي کوچک و ضروري چشم پوشي کرد.
3- براي انجام هر فعاليت، متناسب با خود آن فعاليت زمان کافي مشخص کنيم که همان طور هم که قبلا گفته شد اين کار باعث مي شود ما هر فعاليتي را در زمان مشخص شده انجام دهيم و خود باعث صرفه جويي در وقت و زمان است.
4- ارزيابي و کنترل برنامه: نظارت، ارزيابي و کنترل برنامه، کارآمد ترين قسمت در استفاده از زمان است که احتياج به وقت، تأمل و درايت همراه با جديت و پشتکار دارد. بسياري از اين قسمت کار غفلت مي ورزند، نقص کار خود را نمي فهمند و راه پيشرفت خود را نمي يابند. بايد حتماً در حين انجام دادن برنامه، بر کار نظارت نمود و تمام وقفه ها و مشکلاتي که در برنامه پيش مي آيد در ستون مربوط به آن در برنامه ثبت کرد. اين کار را بايد در حين روز انجام دهيد. در غير اين صورت، در پايان روز نمي توانيد به درستي اين وقفه ها را شناسايي کنيد.بايد هر شب قبل از نوشتن برنامه روز بعد، وقتي را براي بررسي و ارزيابي برنامه همان روز اختصاص دهيد و با شناسايي نقاط ضعف و قوت، براي برطرف کردن نقاط ضعف، تدبيري بينديشيد و راهي نو اتخاذ کنيد.
پس به طور کلي براي ارزيابي برنامه بايد ببينيم آيا زماني که به هر فعاليت اختصاص داده ايم کافي بوده يا نه، و يا اين که در اين زمان از اين فعاليت نتيجه ي مطلوب را گرفته ايم يا نه؟ که در صورت منفي بودن اين جواب ها بايد در اختصاص زمان به فعاليت هاي مشخص تجديد نظر کنيم و زمان هاي مناسبتري را انتخاب کنيم.

ويژگي هاي برنامه ريزي خوب :
 

1- انعطاف پذيري :
 

هميشه آنچه در ذهن شما بوده و در برنامه منعکس شده، در عمل اتفاق نمي افتد. آنچه موجب مي شود شما از مسير برنامه منحرف نشويد، انعطاف پذيري برنامه و روش اتخاذي شما در مقابل اين گونه حوادث است که شاخص هوش و خلاقيت شما نيز هست.
پس براي آنکه برنامه ي خوبي داشته باشيم بايد انعطاف پذيري لازم براي جابه جايي فعاليت ها در زمان ديگر را در نظر بگيريم. يعني نيازي نيست که دقيقه به دقيقه از زمان مان را در برنامه ذکر کنيم و بايد در برنامه زمان هايي براي انجام کارهاي پيش بيني نشده هم در نظر گرفت.

2- برنامه بايد بر اساس شرايط و خلقيات هر فرد باشد.
 

مثلاً ساعت و زماني که براي هر فعاليت در نظر گرفته مي شود بايد براساس مشخصات فردي آن شخص باشد.

3- مشخص بودن الويت ها :
 

همان طور هم که قبلاً گفته شد الويت بندي فعاليت ها مهم است در مطالعه هم بايد شاخص الويت بندي رعايت شود به طوري که براي مطالعه ي کتاب هاي مختلف آنهايي در الويت قرار گرفته باشند که از اهميت بيشتري برخوردارند و هم چنين يک کتاب سخت و يک کتاب آسان و بالعکس به صورت پي در پي مطالعه شود، چرا که مطالعه ي دو کتاب سخت به صورت متوالي باعث خسته شدن ذهن و کاهش بازدهي مي شود.

4- فشرده نبودن برنامه :
 

ممکن است زماني که براي انجام فعاليتي در نظر گرفته ايد کافي نباشد، پس نياز است علاوه بر زمان مشخص شده، مقداري وقت اضافي را خالي بگذاريم تا در صورت نياز بتوانيم از آن استفاده کنيم. مثلاً اگر از ساعت 10-8 را به انجام کار خاصي اختصاص داده ايم. شروع کار بعد را از 10:30 يا 10:45 به بعد انجام دهيم. که از اين فاصله ي زماني مي توان هم براي استراحت کردن و هم براي اتمام کار قبلي استفاده کرد و اين خود اعتماد به نفس و آرامش خيال بهتري در شما ايجاد خواهد کرد.

5- مشخص بودن علايق :
 

در برنامه اي که مي نويسيم بايد فعاليت هاي مورد علاقه مان را در برنامه جاي دهيم، چرا که مطالعه ي مداوم خستگي مفرطي در فرد ايجاد مي کند و اين خود باعث دلزدگي از درس و مطالعه مي شود که اگر بعضي از فعاليت ها و علايق مان را در برنامه جاي دهيم اين چنين نخواهد شد.
حال براي آنکه مطالعه مفيد و با کيفيت داشته باشيم بايد مطالعه مان را تقويت کنيم.

تقويت مطالعه :
 

1- خواب کافي و مناسب :
 

براي آنکه مطالعه مفيدي داشته باشيم و از حداقل زمان حداکثر استفاده را بکنيم بايد خواب کافي داشته باشيم. چرا که يک فرد خواب آلود مطمئناً نمي تواند از آنچه مي خواند بهره ي کافي را ببرد. پس يکي از عناصر مهم در تقويت مطالعه خواب کافي و مناسب است. و اين خواب براي انسانهاي سالم بين 8-6 ساعت مي باشد.البته مي توان اين ساعت را به مرور زمان تغيير داد.
متأسفانه بعضي از دانش آموزان فکر مي کنند که اگر از خواب شب کم کنند و درس بخوانند نتيجه خواهند گرفت. در صورتي که اين تفکري غلط است و اگر اين کار را به صورت مداوم ادامه پيدا کند و فرد در طول شبانه روز کم بخوابد باعث بروز بيماريهاي جسمي و روحي در فرد مي شود. پس بايد در تعداد ساعت هاي خواب تعادل را حفظ کرد و از کم خوابي و پر خوابي پرهيز کرد.
و هم چنين براي داشتن خواب مناسب در شب ؛ قبل از خواب از خوردن چيزهاي شيرين ،نوشابه، قهوه و چيزهاي کافئين دار پرهيز کنيد تا بتوانيد يک خواب آرام و مناسب داشته باشيد.

2- تغذيه مناسب :
 

داشتن تغذيه مناسب در تقويت مطالعه مؤثر است.خوردن غذاهاي ترش، مانند ترشيجات باعث کاهش بازدهي مغز مي شود و برعکس خوردن غذاهاي شيرين مانند کشمش، عسل و... باعث افزايش بازدهي مغز مي شود. همچنين در وعده هاي اصلي از خوردن غذاهاي پر چرب و سنگين خودداري کنيد؛ چرا که اين گونه غذاها باعث مي شود نيمي از فعاليت دستگاه گردش خون به هضم غذا اختصاص مي يابد و خود باعث کاهش کارايي مغز مي شود. هم چنين اين گونه غذاها باعث مي شود انسان احساس خواب آلودگي کند و اين احساس تا مدت طولاني ادامه پيدا کند و چرت کوتاه ميان روز را به يک خواب بلند و عميق تبديل کند که بعد از اين خواب فرد بسيار کسل مي شود و ديگر آن نشاط و توانايي را براي مطالعه نداشته باشد.پس در انتخاب رژيم غذايي در هنگام مطالعه بايد دقت کرد.

3- ورزش :
 

يکي از عوامل مؤثر در تقويت مطالعه ورزش کردن است. البته بايد مواظب باشيد ورزش مناسب باشد. يعني از انجام ورزش هاي سنگين قبل مطالعه جداً خودداري کنيد . چرا که اين گونه ورزش ها انرژي زيادي را از بدن مي گيرد در نتيجه فرد خسته شده و براي مطالعه انرژي کافي نخواهد اشت. اما ورزش مي تواند در تقويت مطاله اثر مثبت داشته باشد به گونه اي که صبح قبل از مطالعه يک ورزش کوتاه و سبک داشته باشيم و يا اين که بين ساعات مطالعه براي رفع خستگي مي توان از يک ورزش سبک استفاده کرد که اين گونه ورزش باعث افزايش ميزان يادگيري مي شود.

4- انجام فعاليت هاي لذت بخش :
 

انجام دادن بعضي از فعاليت هايي که آن ها را دوست داريم باعث مي شود که مطالعه ي مفيدي داشته باشيم، همان گونه که در نظر گرفتن فعاليت هاي مورد علاقه ي هر شخص يکي از ويژگي هاي برنامه ي خوب بود، در نظر گرفتن و انجام دادن آن ها در تقويت مطالعه اثر مثبت دارد. چرا که انجام دادن اين گونه فعاليت ها بين مطالعات و کلاسها باعث نشاط ذهني مي شود و در نتيجه کارايي مغز به ميزان زيادي افزايش پيدا مي کند.

شيوه ي صحيح مطالعه :
 

يکي از عواملي که باعث خستگي و نااميدي افراد از مطالعه کردن مي شود اين است که روش صحيح مطالعه را نمي دانند در نتيجه از وقتي که براي مطالعه صرف کرده اند، نتيجه ي مطلوب را نگرفته و اين خود باعث دلزدگي آنها مي شود.
و ما در اين جا روشي کلي و صحيح براي مطالعه را به شما ارائه مي دهيم که اين روش خود شامل چند مرحله مي باشد:

1- روش مطالعه ي درست :
 

در اين مرحله روشي به شما گفته مي شود که مي توانيد با به کار گيري آن به مطالعات خود جهت و نظم ببخشيد. که اين روش در چند مرحله خلاصه مي شود:
الف) پيش مطالعه :
در اين مرحله به مطالعه ي سرفصل ها، کليات و... هر بحث به صورت روزنامه وار بپردازيد. اين باعث مي شود يک نماي کلي از آنچه قرار است ياد بگيريد در ذهن شما ايجاد شود و يک آمادگي ذهني در شما بوجود آورد که باعث مي شود مطلب مورد نظر را سريع تر ياد بگيريد.
ب) سؤال درآوردن :
پس از مرحله پيش مطالعه سعي کنيد از آنچه فهميده ايد.سؤالاتي را در ذهن خودتان ايجاد کنيد.با اين کار شوق شما براي ادامه ي مطالعه بيشتر مي شود چرا که دوست داريد جواب سؤالات ايجاد شده را بيابيد.
پ) خواندن :
در اين مرحله شما شروع به خواندن مطالب مورد نظر مي کنيد. يعني تمام مطالب را به دقت مطالعه کنيد.
ت) تفکر :
پس از خواندن مطالب، در آنچه خوانده ايد کمي تفکر کنيد. اين باعث مي شود سؤالات بيشتر و جزئي تري در ذهن شما ايجاد شود و براي يافتن پاسخ اين سؤالات شما بايد از زواياي مختلفي به مطلب نگاه کنيد که اين خود باعث تثبيت بهتر و بيشتر مطالب در ذهن شما مي گردد.
ث) از برخواني :
در اين مرحله بايد مطالب را براي خود تکرار و مرور کنيم. اين باعث تثبيت هر چه بيشتر مطالب در ذهن شما مي شود.
ج) مرور مجدد :
در اين مرحله مطالب مورد نظر را از ابتدا تا به انتها يک بار مرور مي کنيم. به طوري که مطالب مهمي که قبلاً مشخص کرده ايم در الويت قرار گيرند که اين باعث مي شود مطالب مهمي که با احتمال زياد در امتحان مي آيد يک بار مرور شود.

2- روش معلم خواني :
 

پس از آنکه مطالب مورد نظرتان را به شيوه ي فوق مطالعه کرديد براي يادگيري بيشتر به سراغ روش معلم خواني برويد. در اين روش سعي کنيد خود را معلمي در نظر بگيريد که به دانش آموزان فرضي درس مي دهد. که اين روش بسيار جذاب و کارآمد است. البته به شرط آنکه وقت کافي داشته باشيد.

3- مرور و ارزيابي :
 

در اين مرحله ي پاياني مطالب را يک بار ديگر مرور کنيد. سپس به ارزيابي بپردازيد که براي اين کار مي توانيد از سؤالات امتحاني سال قبل استفاده کنيد.

و در پايان گفتن چند نکته ضروري است :
 

- خلاصه نويسي :
 

سعي کنيم براي درس هايي که مطالب بسيارند و ممکن است فراموش شوند از خلاصه نويسي استفاده کنيم. اين کار بهتر است با زبان و ادبيات خودمان نوشته شود و خلاصه نويسي را زماني انجام دهيد که تقريباً بر مطالب مسلط شده ايد. در اين صورت مي توانيد خلاصه اي جامع و مفيد از کليه ي مطالب بنويسيد. خلاصه نويسي به شما کمک مي کند در زماني که وقت کافي براي مطالعه نداريد از اندوخته هاي قبلي خود استفاده کنيد و در حداقل زمان مطالب مهم و کاربردي را مرور کنيد.

- افزايش تمرکز :
 

براي اين کار مي توانيد 1/30سانتي متر از دو قطعه نخ رنگي با رنگهاي متفاوت را انتخاب کنيد و آنها را در يک زمينه با رنگ مخالف نصب کنيد. سپس شروع کنيد يکي از نخ ها را با چشم دنبال کنيد تا جايي که تمرکزتان به هم بخورد که در اين صورت از ابتدا شروع کنيد و اين کار آن قدر ادامه دهيد تا به پايان نخ برسيد و اين کار هر چند وقت يک بار تکرار کنيد.
افزايش تمرکز باعث مي شود در هنگام مطالعه ذهن شما به مسائل ديگر مشغول نشود و تمام ذهن و حواس شما به مطالعه اختصاص يابد و اين خود نوعي صرفه جويي در وقت و زمان است.
همان گونه که ديديد نظم و برنامه ريزي نه تنها در مطالعه کردن بلکه در انجام تمام امور زندگي مي تواند چقدر مفيد باشد. که در ادامه به اهميت نظم و برنامه ريزي در سخنان بزرگان مي پردازيم.
اولياي بزرگ اسلام، رعايت نظم و برنامه ريزي را از جمله مهم ترين مسائل در زندگي انسان شمرده، آن را مورد تاکيد قرار داده اند.
امام علي (ع) در ضمن وصيت خود، خطاب به امام حسن و امام حسين عليها السلام مي فرمايند:«اوصيکما و جميع ولدي و اهلي و من بلغه کتابي بتقوي الله و نظم امرکم»(3).«شما وهمه ي فرزندانم و هر کس که نامه ام به او مي رسد را به ترس از خدا و نظم در کارهايتان سفارش مي کنم.»
براي هر انساني شايسته است در همه ي کارهاي زندگي برنامه منظمي داشته باشد تا بتواند از عمر خويش بهترين بهره را ببرد.
يکي از نشانه هاي نظم و برنامه ريزي اين است که انسان اوقات شبانه روز را بر نيازمندي هاي خويش تقسيم کند و زيربناي زندگي را که نظم است، محکم تر سازد و از بي نظمي که ضايع کننده عمرو بر باد دهنده استعدادهاست، دوري کند.

آثار نظم و برنامه ريزي در زندگي :
 

1- بهره گيري بيشتر از زندگي :
 

استفاده بهتر و بيشتر از زندگي و جلوگيري از هدر رفتن سرمايه و استعداد، نيازمند برنامه ريزي دقيق و رعايت نظم در تمامي فعاليت ها است.

2- نتيجه بخشي کارها :
 

حاکم کردن نظم و انظباط در کارها موجب مي شود که هر کاري به جا و به موقع انجام پذيرفته، نتيجه بخش و سودمند باشد.

3- تنظيم افکار :
 

از جمله عوامل مؤثر در نظم فکري انسان، رعايت نظم در رفتار فردي و اجتماعي است.امام خميني رحمه الله نظم فکري را نتيجه نظم در رفتار دانسته ، مي فرمايد: اگر در زندگي مان، در رفتار و حرکتمان نظم بدهيم، فکرمان بالطبع نظم مي گيرد، وقتي فکر نظم گرفت يقيناً از آن نظم فکري کامل الهي برخوردار خواهد شد.

پي نوشت ها :
 

1- بحر المعارف ، مولي عبد الصمد همداني ، قم : بيدار ، اول ، 1375 ، ص12.
2- تحف العقول ، ص483.
3- نامه 47.
 

/ن