از شهرها و روستاهای ایران به ویژه منطقه آذربایجان نیز اسناد فراوانی در ترکیه وجود دارد که مؤلف مقاله حاضر، با بیرون کشیدن یکی از آنها و ترجمه آن از ترکی به فارسی، به تفصیل از آن سخن گفته است.
این سند، وقفنامه خانقاهی در یکی از روستاهای تابعه شهر خوی است که به زاویه پیر سالتوق معروف است. نویسنده با تحقیقات خود، مشخص کرده که وی از اولاد حاجی بکتاش (از صوفیان سده هفتم) است. در این وقفنامه از روستایی که این خانقاه در آن واقع شده و صورت مالیات کالاهای مختلف آن سخن رفته است.
کلید واژه
زاویه بکتاشی، مالیات در عصر عثمانی، حاجی بکتاش، پیر سالتوق، زاویه
مقدمه
در بررسی گذشته تاریخی هر منطقه، علاوه بر مطالبی که از لابه لای کتاب های تاریخی به دست می آید، اسناد قدیمی نیز دارای ارزش فراوانی هستند. حتی از منظری ارزش این اسناد بیش از کتاب های تاریخی است؛از آن رو که بر خلاف کتاب های تاریخی که با اغراض و اهدافی مشخص و بعضاً سوء نگاشته شده اند، سندها غالباً از این امر مبرّا و تنها گویای واقعیت ها هستند. واقعیت هایی که باید با بررسی های دقیق و تطبیقی از درون متون اسناد بیرون کشیده شوند.
در این میان، بر خلاف کشور ما که آتش جنگ های مختلف و تغییر مداوم سلسله های حکومتگر و حتی تغییر پی در پی پایتخت ها مجالی برای حفظ و نگهداری اسناد آرشیوی از گذشتگان دور ـ آن گونه که باید ـ نداده است،
وجود حکومتی 600 ساله در سرزمین آناتولی و مناطق اطراف آن به مرکزیت استانبول سبب گردیده است امروزه محققان با خزانه ای شگرف از اسناد و آرشیوهای قدیمی از نقاط مختلف امپراتوری عثمانی (1299 ـ 1922م) روبرو باشند.
اداره آن امپراتوری عظیم که از مرکز اروپا تا شمال آفریقا و بخش عظیمی از خاورمیانه را شامل می شد، مستلزم داشتن آگاهی های دقیق و کامل به ویژه در حوزه مالیات و درآمدها بود. «عثمانی ها هر منطقه ای را که تصرف می کردند، دفاتری متضمن فهرست آبادی ها و میزان مالیات آنها و نام های ساکنان آنها (خانه به خانه) تهیه می کردند»(2)
این دفاتر که «طاپو (3)ـ تحریر دفترلری» خوانده می شدند، ضمن آنکه در زمان خود کاربرد داشتند، بعدها نیز دور ریخته نمی شدند، بلکه در آرشیوهای مستقلی نگهداری می شدند و خوشبختانه تا به امروز محفوظ مانده و به دست پژوهشگران رسیده اند.
امروز در «آرشیو عثمانی نخست وزیری در استانبول (4)» تعداد زیادی از این دفاتر موجود است که بررسی دقیق محتویات آنها می تواند در شناخت زیرساخت های اجتماعی ـ اقتصادی جامعه عثمانی و شناخت زوایای ناشناخته مناطق غربی ایران ـ که روزگاری در تصرف عثمانیان بود ـ بسیار سودمند باشد.
در میان این دفاتر، دو دفتر به شماره های 896 و 911 وجود دارد که برگ هایی از آنها موضوع نوشته حاضر است. اینکه این دو دفتر چگونه پدید آمده اند خود حکایتی جالب و غمناک دارد:
جنگ میان دولت های حاکم بر دو سرزمین ایران و آناتولی پیشینه ای طولانی دارد. قبل از آنکه دو دولت صفوی و عثمانی به بهانه اختلافات مذهبی درگیر جنگ های بیهوده و درازمدت شوند ، دولت های دو سوی سلسله کوه های زاگرس هم سال ها به لشکرکشی علیه همدیگر مشغول بودند.
تاریخْ حکایت های فراوانی از جنگ های آشوریان و مادها و ایرانیان و رومیان در خود دارد. شاید بزرگ ترین و دردناک ترین این نبردها جنگ چالدران باشد که بین دو دولت مقتدر مسلمان صفوی و عثمانی روی داد و ضربات سنگینی بر پیکره دنیای اسلام وارد آورد.
آخرین این نبردها در واپسین سال های حکومت صفوی اتفاق افتاد؛ آنگاه که سلطان بی کفایت صفوی، شاه سلطان حسین، با تشدید اختلافات مذهبی و سوءتدبیرهای پی در پی موجبات حمله افغان ها به اصفهان و سقوط سلسله صفوی را فراهم آورد.
در پی این اتفاق، روس ها و عثمانی ها نیز از فرصت استفاده کردند و به فکر تصرف بخش هایی از ایران افتادند؛ چنان که روس ها گیلان را متصرف شدند و دولت عثمانی که در رأس آن سلطان احمد سوم قرار داشت،
در پی اشغال مناطق غربی برآمد و برای تحقق این امر از سه جبهه به ایران حمله کرد. عبدالله پاشا کوپرولی زاده مأمور تصرف خوی و تبریز بود. نویسنده دائره المعارف اسلام ترکی جریان این لشکرکشی را این گونه بیان می کند:
در جبهه وان، عبدالله پاشا کوپرولی زاده قلعه خوی را که شهبازخان [دُنبُلی] از آن دفاع می کرد به مدت 53 روز محاصره کرد. در این اثنا دو بار نیروهای امدادی طهماسب را ـ که از نخجوان به تبریز می آمدند ـ مغلوب ساخت. او خوی را با حمله (12 شعبان 1136 / 7 مه 1724) و چورس (5)را با امان دادن متصرف شد. در آگوست 1724 عبدالله پاشا به سوی تبریز حرکت کرد. در تسوج پیش قراولان قزلباش را مغلوب ساخت و سپس حاکم تبریز را شکست داد.
با آنکه قلعه را به مدت 29 روز از راه دور محاصره کرد، اما به دلیل ناکافی بودن آمادگی برای انجام محاصره، عقب نشست و سال بعد با همراه داشتن نیروهای کمکی به تبریز حمله برد و آن را به تصرف خود درآورد (17 ـ 20 ذی القعده 1137 / 27 ـ 30 جولای 1725). با دعوت و تهدید عبدالله پاشا که تبریز را ضبط کرده بود، حاکم قره داغ و مردم اردبیل مجبور شدند به اطاعت عثمانیان گردن نهند (6)
در این میان حکایت دفاع جانانه مردم خوی به رهبری شهبازخان دُنبُلی خود داستانی خواندنی و مهیج است. داستانی که با شهادت حاکم پیر و بسیاری از مدافعان قلعه خوی به پایان می رسد (7)
اشغال آذربایجان تا محرم 1143 که نادرشاه افشار تبریز را آزاد ساخت ادامه داشت. حتی بعد از آن نیز در اثر بی کفایتی شاه طهماسب، نیروهای عثمانی باز تبریز را به اشغال خود درآوردند که این اشغال تا جمادی الاولی 1146 به طول کشید.
دو دفتر مذکور مالیاتی نیز در همین سال های اشغال و در عرض سه سال (1137 ـ 1140ق) به رشته تحریر درآمده اند. نگارنده به واسطه دو کتاب تاریخ خوی (8) و یونس امره و تصوف (9)
از وجود این دفترها در آرشیو نخست وزیری ترکیه اطلاع داشت، اما سال گذشته که دو تن از اساتید دانشگاه ارزروم (دکتر علی سنان بیلگیلی (10) و دکتر احمد بِشه (11)) با استفاده از این دو دفتر، در مقاله ای متن وقفنامه «زاویه پیر سالتوق» از فرزندان حاجی بکتاش واقع در خوی را به همراه توضیحات منتشر کردند، اطلاعات بیشتری به دست آورد (12)
دفتر شماره 896 : دارای تاریخ تحریر 1140 (1728 میلادی)، جلددار و بدون کاغذ ابر و باد و در اندازه 20×55 سانتی متر است و 69 صفحه دارد. ذیل عبارت «اوقاف شیخ صفی الدین اسحاق قدس الله سره العزیز ...» در صفحه اول،
اوقاف بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و در صفحات 61 ـ 66 ذیل عبارت «اوقاف متفرقه در ایالت تبریز»، اوقاف بعضی زوایا و مساجد ایالت تبریز (اورمیه، خوی، گرگر، خلخال و شهر تبریز) آمده است. در همین قسمت و در صفحات 62 ـ 63، وقفنامه زاویه پیر سالتوق وجود دارد.
ابتدا اقلام درآمدی زاویه و سپس شرطنامه ابقای وقف از سوی دولت عثمانی قید شده است.دفتر شماره 911 : این دفتر مفصل دارای جلد و بدون کاغذ ابر و باد و در اندازه 21×53 سانتی متر است و 452 صفحه دارد. محتوی آمار نفوس و اراضی لواهای خوی، قاپان (قپان) و قره داغ است.
وقفنامه زاویه پیر سالتوق در صفحات 72 ـ 73 این دفتر قرار دارد. اطلاعات آن مانند دفتر قبلی است، اما شرطنامه وقف در آن وجود ندارد.ترجمه متن شرطنامه ابقای وقف زاویه پیر سالتوق و اقلام درآمدی آن (13)
در قریه مذکورِ زاویه، فردی به نام پیر سالتوق ـ از اولاد حاجی بکتاش و از اهل سنت و جماعت ـ زاویه ای بنا [کرده] و محصول و مالیات حاصل از قریه مزبور و مزرعه زری رود (؟)
و [روستاهای] شیره‌کی و چرتاوا ـ سه عدد قریه و یک مزرعه ـ به شرط اِطعام آینده و روندگانِ زاویه مذکور، به اولادش بر اساس شروط در قدیم وقف شده است. کسی بعدها نمی تواند مانع قُری و اراضی مزرعه و اهالی آن شود. اسناد متعددی را که از ملوک ماضیه اسلامیه مبنی بر معاف و مسلم بودن از تکالیف عرفیه و شاقه و سایر، مِن کلّ الوجوهِ تکالیف و ... (14)
در دست داشتند اظهار [کردند] و با ابراز فرامین صادره از محافظینْ مُشعِر بر ابقای آنها، به موجب حجج شرعیه، اوقاف اصحاب خیرات که از اهل سنت و جماعت هستند کما فی الاول ابقا و به موجب فرمان عالی شان صادره اَقدَم، اوقاف مزبور بر قرارِ سابق از تکالیف عرفیه و شاقه و سایر من کل الوجوه ... معاف و مسلم شده و به شرط اِطعام آینده و رونده برای اولادش بر اساس شروط ابقا و ثبت دفتر شد (15)
وقف زاویه پیر سالتوق عن اولاد حاجی بکتاش در قضای خوی
قریه زاویه نام دیگر زیوه (16) عن وقف مزبور تابع خوی
عن اولاد
شیخ میرحاجی ولدِ سیدخان (جفت)
پیر محمد ولد سیدخان (جفت)
آقا محمد ولد سیدخان (مجرد)
قاضی ولد شاه بوداق (بنّاک)
شیخ محمد ولد میرزاخان (بناک)
عبدالله ولد شاه محمد (بناک)
محمدحسن ولد کلب محمد (جفت)
میر جعفر برادرِ او (جبه)
حاجی محمد ولد ابراهیم (جفت)
حاصل مزرعه زری رود در سنور (مرز) قریه مزبور محسوب است.
حاصل خمس غلات
|
بناک 7 |
جبه 3 |
مجرد 1 |
حنطه کیله 40 |
شعیر کیله 20 |
|
ارزن کیله 8 |
کرسنه (گاودانه، ماشک) کیله 4 |
زکرک (تخم کتان) کیله 4 |
عشر پنبه من 4 |
عشر کواره80 |
|
عشر بستان 60 |
عادت اغنام 42 |
رسم کتان مع یونجه 40 |
رسم قشلاق مع آغل 100 |
رسم اوتلاق مع چاییر 150 |
|
رسم عروسانه باکره 120 |
بهای کاه 60 |
دشتبانی و طاپوی زمین 200 |
نیابت و جرم و جنایت و باد هوا و عبدِ عابق و یاوه و قاچقون 400 |
|
|
یکون (حاصل جمع) 4400 |
||||
|
قریة چِرتاوا وقف زاویة پیر سالتوق تابع مزبور است. |
||||
قریه شیره‌کی وقف زاویه پیر سالتوق تابع مزبور
شهسوار ولدِ نوروز (بنّاک)
سلیمان ولد آقا شیر (بناک)
گوللو ولد میرزاخان (بناک)
عبدالرحمن برادر او (جبه)
تیمور ولد نوروز (بناک)
مصطفی ولد او (مجرد)
گمه‌گو (Güegü) (؟) ولد زینل (بناک)
آشیان ولد علیخان (جبه)
قدیم قلی ولد اصبار (جبه)
شاه مراد ولد بهادر (بناک)
حاصل خمس غلات
توضیحات درباره وقف نامه مزبور و بررسی بیشتر آن
روستای زاویه در کجا قرار دارد؟
با قرینه ای که در وقفنامه وجود دارد مشخص می شود. در آنجا علاوه بر روستای زاویه، به دو روستای دیگر نیز اشاره می شود : شیره‌کی و چرتاوا (17) روستای شیره‌کی امروزه در جنوب خوی و در محدوده شهرستان سلماس واقع است و نزدیک ترین روستای «زاویه »نام بدان، زاویه شیخلر (شیخلر زاویه‌سی) است. زاویه شیخلر روستای کوچکی است .
در 25 کیلومتری جنوب شهر خوی و در فاصله 9 کیلومتری جاده خوی ـ اورمیه. اهالی آن همانند دیگر روستاهای مجاورش از طایفه کوره‌سونلی ها هستند ـ ترکان سنی مذهبی که در روستاهایی چون استران، یزدیکان، بابکان، کورپیلان، شیره‌کی، قولنجی و ... (واقع در شهرستان های خوی، سلماس و اورمیه) ساکن هستند.
.jpg "وقفنامه زاویه بکتاشی در خوی")
زاویه و خانقاه مورد اشاره در وقفنامه نیز در فاصله حدود 500 متری روستا و در دامنه تپه ای مشرف بر روستا قرار دارد. به گفته اهالی تا چند سال پیش ساختمان قدیمی و بزرگ تری در آنجا وجود داشته که به دلیل مخروبه شدنش، بنای آجری و ساده فعلی به جای آن ساخته شده است.
کسی از اهالی روستا از هویت واقعی فرد مدفون در داخل بنا خبر ندارد و سنگ قبری هم که به تازگی در آنجا قرار داده شده حاوی هیچ نامی نیست (رک: تصاویر پیوست)(19)
پیر سالتوقِ مدفون در زاویه کیست؟
بر اساس اشاره وقفنامه، پیر سالتوق (20) از اولاد حاجی بکتاش است. حاج بکتاش (متوفی 699 هجری) از صوفیان قرن هفتم و پیر طریقت بکتاشیه در سرزمین آناتولی است.گویا از اهالی نیشابور خراسان، از احفاد امام موسی کاظم (علیه السلام) و از مریدان خواجه احمد یسوی (پیر ترکستان) بوده است که به اشاره او به آسیای صغیر آمده و سرانجام در قریه قره اویوک (در قیرشهر ترکیه) سکنی گزیده و همانجا نیز وفات یافته است.
بعدها بر اساس آموزه های او طریقت بکتاشیه در آناتولی تاسیس شده که حتی تا اروپا نیز گسترش یافته است. امروزه هم در ترکیه و هم در آلبانی خیل کثیری از پیروان او وجود دارند (21)
نکته قابل توجه آنکه در مورد وجود فرزندانی از نسل حاجی بکتاش اختلاف هست. برخی از بکتاشی ها یعنی چلبی ها معتقدند حاجی بکتاش با قادین‌جیق آنا (قوتلو ملک) ازدواج کرده و از او فرزندی به نام سیدعلی سلطان (تیمورتاش) به وجود آمده است.
چلبی ها خود را «بِل اولادی» (اولاد صلبی) حاجی بکتاش می دانند. در مقابل باباها (دده ها) معتقدند حاجی بکتاش هرگز ازدواج نکرده و آنها «یول اولادی» (اولاد طریقتی) حاجی بکتاش هستند.
.jpg "وقفنامه زاویه بکتاشی در خوی")
در متن وقفنامه به زمان حیات پیر سالتوق اشاره ای نشده است، اما از آنجا که درباره فرزندان او اشاره کرده است که «اسناد متعددی از ملوک ماضیه اسلامیه ... در دست داشتند» می توان حدس زد که پیر سالتوق در دوره جلایریان و قویونلوها زندگی می کرده است. از آنجا که در دفتر شماره 896 عبارت «ملوک ماضیه اسلامیه» بیشتر مشعر به حکومت های قره قویونلو و آق قویونلو (22) است .
و حتی در قیدهای دیگرِ دفتر، درباره دیگر زاویه ها به وضوح عبارت «از ازمنه ملوک ماضیه جهان شاه و حَسن پادشاه» به کار رفته است، می توان پنداشت که پیر سالتوق در دوره حکومت این دو پادشاه (جهان شاه حک. 841 ـ 872 و اوزون حسن حک. 857 ـ 882) می زیسته است. این نکته نیز که اوزون حسن آق قویونلو خود به اهل تصوف ارادت داشته و در گستره فرمانروایی اش حدود 4000 تکیه و زاویه بنا کرده بوده، می تواند تأییدی باشد بر این حدس (23) شروط وقف زاویه پیر سالتوق
خوی از دیرباز بر سر راه های بزرگ تجارتی شرق به غرب و شمال به جنوب منطقه قرار داشته است، به گونه ای که شعبه ای مهم از جاده ابریشم از آن عبور می کرده است. امروزه نیز در افواه مردمی این راه به «ایپک یولو» (راه ابریشم) معروف است.
این واقعیت مستلزم آن بوده که امکانات پذیرایی از مهمانان و مسافران در منطقه بر قرار باشد. از سوی دیگر، بسیاری از طریقت های صوفیه برای ترویج عقاید خود و تحکیم مبانی مورد اعتقاد، در نقاط مختلف دست به ایجاد خانقاه ها و زوایایی می زدند که این محل ها، مکانی مناسب برای بیتوته مسافران بود؛ چرا که این زوایا به دلیل داشتن منابع درآمدی وقفی، به طور رایگان از آنها پذیرایی می کردند.
بر اساس شرطنامه، زاویه پیر سالتوق نیز به همین سبب ایجاد شده است تا «آیندگان و روندگان را اطعام کند». بر اساس همین شرط است که برای حفظ و نگهداری موقوفه، حق تصرف اراضی وقف شده (هم محصول و هم مالیات آن) و نیز انتقال موقوفه به فرزندان پیر سالتوق اجازه داده شده است.
برای تأمین هزینه های موقوفه نیز درآمد حاصل از محصولات و مالیات روستاهای زاویه، شیره‌کی و چرتاوا و مزرعه زری رود بدان اختصاص یافته است. بر اساس بندی از شرطنامه، منتسبان زاویه ـ که نامشان در وقفنامه ذکر شده ـ
در مقابل خدمت به مسافران، از هرگونه تکالیف عرفیه و شاقه و دیگر مالیات های عرفی معاف بوده اند، اما به رغم وجود چنین موضوعی، بر اساس قید دفتر، چهار جفت، سه بناک، یک جبه و یک مجرد از فرزندان پیر سالتوق موظف به پرداخت مالیات (رسم جفت و دیگر رسم ها) بوده اند. دلیل وجود چنین تضادی در شرطنامه و قیدهای دفتر معلوم نیست، شاید از مالیاتی به نام عوارض دیوانیه ـ که در شرطنامه بدان اشاره نشده است ـ سرچشمه گرفته باشد (24)
درآمدهای موقوفه
درآمدهای موقوفه شامل مالیات های مختلفی بوده که از افراد و محصولات سه روستای زاویه، شیره‌کی و چرتاوا و مزرعه زری رود گرفته می شده است:1ـ مالیات موسوم به «رسم جفت (= چفت)» و گونه های مختلف آن نظام مالیاتی «رسم جفت» موجود در عثمانی در اوقاف زاویه پیر سالتوق نیز اعمال می شده است. «قانوناً هر زمینی که با دو گاو نر قابلیت شخم داشت، بدان جفت (=چفت) می گفتند»(25) (Pakalin, 1971, C. 3, s. 30).
بر این اساس از کسانی که زمینی به اندازه یک جفت (یک جفتلیک) در تصرف داشتند، 50 آقچه رسمِ (مالیات) جفت اخذ می شد. کسانی که زمینی کمتر از نیم جفت در اختیار داشتند، 18 آقچه به عنوان «رسمِ بنّاک» می پرداختند.
کسانی که زمینی را با سند مربوطه (طاپو) در اختیار نداشتند و بر روی اراضی دیگران و یا سپاهیان کار می کردند، 12 آقچه به عنوان «رسم جبه» می دادند. افراد مجردِ صاحبِ کار و درآمد نیز موظف به پرداخت 6 آقچه به عنوان «رسم مجرد» بودند. کسانی که نام آنان به عنوان جفت، بناک و جبه ثبت شده بود همگی متأهل بودند.
2ـ مالیات مأخوذ از محصولات زراعی
در اراضی سه روستای مذکور محصولاتی مانند جو، گندم، ارزن، کَرسنه (گاودانه)، زَکَرَک (تخم کتان)، پنبه، یونجه، کتان و صیفی‌جات (بستان) کشت می شده است.در زمان ثبت در دفتر، هر کیله (26) گندم 40 آقچه، هر کیله شعیر (جو) 30 آقچه، هر کیله ارزن، تخم کتان و کرسنه 20 آقچه، و هر من پنبه 100 آقچه قیمت داشته است. بنابراین مالیات اخذ شده از گندم 4000 آقچه، جو 1500 آقچه، ارزن 400 آقچه، کرسنه 200 آقچه، تخم کتان 200 آقچه و پنبه 1000 آقچه بوده است (27)
حاصل جمع مالیات مأخوذ از محصولات زراعی 7680 آقچه بوده است.
3ـ مالیات مأخوذ از حیوانات و زنبورداری
از کسانی که به زنبورداری (پرورش زنبور عسل) مشغول بودند، 200 آقچه به عنوان «رسم کوّاره» و از صاحبان گوسفند و بز، 210 آقچه به عنوان «عادت اغنام» مالیات گرفته می شد. کسانی نیز که از بیرون آمده، بر روی زمین یک سپاهی کار می کردند (و سند زمین به نام آنها نبود)،510 آقچه مالیات به عنوان «رسم قشلاق، آغل، اوتلاق (مرتع) و چاییر (چمن زار)» به خاطر گوسفندان و بزهایشان می پرداختند. حاصل جمع مالیات مأخوذ از این طریق 920 آقچه بود.
4ـ مالیات های متفرقه (بادِ هوا)
با توجه به موارد مذکور، مالیات کل مأخوذ از دو روستای زاویه و شیره‌کی و مزرعه زری رود 10900 آقچه بوده است. مالیات مأخوذ از روستای چرتاوا نیز ـ بدون آن که به جزئیات آن اشاره شود ـ 1000 آقچه قید شده است. با محاسبه مالیات اخیر، جمع کل درآمد مالیاتی زاویه پیر سالتوق 11900 آقچه بوده است که در مقایسه با درآمدهای دیگر موقوفه های موجود در جغرافیای ایران، یک درآمد متوسط محسوب می شود (31)
جداول توصیفی درآمدهای موقوفه زاویه پیر سالتوق
|
نام روستا |
جفت |
بناک |
جبه |
مجرد |
||||
|
تعداد |
آقچه |
تعداد |
آقچه |
تعداد |
آقچه |
تعداد |
آقچه |
|
|
زاویه |
4 |
200 |
3 |
54 |
1 |
12 |
1 |
6 |
|
شیره‌کی |
ـ |
ـ |
7 |
126 |
3 |
36 |
1 |
6 |
|
جمع |
4 |
200 |
10 |
180 |
4 |
48 |
2 |
12 |
|
نام روستا |
حنطه |
شعیر |
ارزن |
کرسنه (گاودانه) |
زکرک(تخم کتان) |
پنبه |
||||||
|
کیله |
آقچه |
کیله |
آقچه |
کیله |
آقچه |
کیله |
آقچه |
کیله |
آقچه |
من |
آقچه |
|
|
زاویه |
60 |
2400 |
30 |
900 |
12 |
240 |
6 |
120 |
6 |
120 |
6 |
600 |
|
شیره‌کی |
40 |
1600 |
20 |
600 |
8 |
160 |
4 |
80 |
4 |
80 |
4 |
400 |
|
جمع |
100 |
4000 |
50 |
1500 |
20 |
400 |
10 |
200 |
10 |
200 |
10 |
1000 |
|
نام روستا |
بستان |
یونجه |
بهای کاه |
کواره |
عادت اغنام |
قشلاق و آغل |
اوتلاق و چاییر |
عروسانه |
دشتبانی و طاپوی زمین |
باد هوا |
||||||||
|
زاویه |
60 |
60 |
100 |
120 |
168 |
100 |
160 |
180 |
300 |
600 |
||||||||
|
شیره‌کی |
60 |
40 |
60 |
80 |
42 |
100 |
150 |
180 |
200 |
400 |
||||||||
|
جمع |
120 |
100 |
160 |
200 |
210 |
200 |
310 |
360 |
500 |
1000 |
||||||||
|
نوع مالیات |
جمع (آقچه) |
|
«رسم جفت (=چفت)» و گونههای مختلف آن |
440 |
|
مأخوذ از محصولات زراعی |
7680 |
|
مأخوذ از حیوانات و زنبورداری |
920 |
|
مالیات های متفرقه (بادِ هوا) |
1860 |
|
روستای چرتاوا |
1000 |
|
جمع |
11900 |
پی نوشت ها :
(1) نویسنده:علیرضا مقدم :محقق و عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام.
(2) ریاحی، محمدامین، تاریخ خوی (1378، تهران: طرح نو)، ص 145.
(3) طاپو Tapu : کلمه ای است ترکی به معنی اطاعت و انقیاد که به معنای کاغذ و سند تصرف به کار برده می شد. ر.ک:
Pakalin, 1971, C. 3, s. 399.
(4) istanbul Basbakanlik Osmanli Arsivi.
(5) چورس Chors امروزه روستایی در شمال خوی و از توابع شهرستان چایپاره است. در آن روزگار و به دلیل خرابی خوی در اثر حملات عثمانیان، حاکم نشین منطقه بود و حاکمان دنبلی در آنجا اقامت داشتند.
(6) Kütükoglu, 1970, C. 11, s. 649.
(7) برای آگاهی بیشتر رک: تاریخ خوی، ص 130 ـ 134 و دیگر منابع مذکور در آنجا.
(8) ص 146.
(9) Golpinarli, Abdülbaki Yunus Emre ve Tasavvuf (Remzi Kitabevi, istanbul, 1961), s. 40
مرحوم گولپینارلی بر اساس دفتر شماره 896 به وجود زاویه پیر سالتوق در خوی اشاره کرده است.
(10) دانشیار گروه آموزش علوم اجتماعی دانشکده آموزش کاظم قارابکیر دانشگاه آتاتورک ارزروم.
(11) استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشکده ادبیات دانشگاه آتاتورک ارزروم.
(12) مقاله مزبور اساس نگارش این مقاله است، اما با توجه به اینکه در آن آگاهی هایی وجود داشت که بعضاً برای خواننده ایرانی از بدیهیات بود، یا اینکه سود کمتری می توانست داشته باشد، از ترجمه آن خودداری شد و نوشته حاضر که دارای برخی آگاهی هاست که در آن مقاله وجود ندارد، فراهم آورده شد. لازم است از آقای دکتر بیلگیلی که به درخواست نگارنده اطلاعات بیشتری در مورد وقفنامه ارسال داشتند کمال تشکر و قدردانی را داشته باشم.
(13) برای تصویر اصل شرطنامه وقف و اقلام درآمدی آن ر.ک: تصاویر پایان مقاله.
(14) به جای ... در دو جای متن وقف نامه، کلمه ای نوشته شده که قرائت صحیح آن مشخص نشد: «سنجروداندن» یا «سنجووداندن». دکتر بیلگیلی با اشاره به اینکه این کلمه بیانگر معاف بودن از نوعی مالیات است، آن را مختص منطقه ایران دانسته است. در دیگر اسناد به صورت «سنجووات» قید شده است. احتمالاً با کلمات سنج و سنجیدن مرتبط باشد. نکته قابل توجه آن که امروزه در شهر زنجان ترازو را سنجَده Sanjada می گویند.
(15) «مذکور زاویه نام قریه‌ده مدفون حاجی بکتاش اولادیندان اولوب اهلِ سنت و الجماعتدن پیر سلتوق نام کیمسَنه قریه مزبورده زاویه بنا و قریه مزبوری و زری رود (؟) نام مزرعه و شیره‌کی و چرتاوا نامان اوچ عدد قریه و بیر مزرعه حاصل اولان محصول و رسومی زاویه مذکورده آینده و رونده‌یه اطعام و طعام ائتمک شرطیله اولادینه و مشروطیه اوزره قدیمده وقفی اولوب قرا و مزرعه اراضیلرینه و اهالی‌لرینه آخردن بیر فرد مانع اولمیوب تکالیف عرفیه و شاقه و سایر من کل الوجوه تکالیف و ... دن معاف و مسلم اولدوقلارینی یدلرینه ملوک ماضیه اسلامیه‌دن متعدد سنداتلاری اظهار و حجج شرعیه‌لرین و موجبلرینجه ابقالارینا مشعر محافظیندن وئریلن فرمانلارین ابراز ائتمه‌لریله اهل سنت و الجماعتدن اولان اصحاب خیراتین اوقافی کما فی الاول ابقا اولونماق اوزره بوندان اقدم صدور ایدن فرمان عالی شان موجبینجه اوقافِ مزبور بر قرارِ سابق تکالیف عرفیه و شاقه و سایر من کل الوجوه ... دن معاف و مسلم اولوب، آینده و رونده‌یه اطعام و طعام ائتمک شرطیله اولادینه و مشروطونون اوزره ابقا و ثبت دفتر اولوندی».
(16) دکتر بیلگیلی این کلمه را «زبون» (ناتوان، ضعیف و عاجز) قرائت کرده اند و معتقدند مأموران دولت عثمانی، هماهنگ با روح تصوفی زاویه این نام را بدان داده اند، اما از آنجا که امروزه نیز مردم خوی روستاهای زاویه نام را زیوه Zeyva می خوانند، به نظر می رسد قرائت فوق درست تر باشد.
(17) دکتر ریاحی نام این روستا را برتاوا قرائت کرده اند. رک: تاریخ خوی، ص 146.
(18) همان، ص 146.
(19) لازم است از آقایان محمد مقدم (برادرم)، حسن زمانلو و رامین عسکری که موجبات دیدار از زاویه مزبور را فراهم آوردند تشکر و سپاسگزاری کنم.
(20) سالتوق در ترکی یعنی کسی که به خدا سپرده و حواله شده است.
(21) عروج‌نیا، پروانه، «بکتاش ولی»، دانشنامه جهان اسلام، (زیر نظر غلامعلی حداد عادل، 1378، بنیاد دائره المعارف اسلامی، تهران)؛ رسولی، اختر، «بکتاش ولی»، دانشنامه ادب فارسی (در آناتولی و بالکان)، (1383، به سرپرستی حسن انوشه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران)، ج 6، ص 188-190.
(22) برخی عشیره های منسوب به دولت آق قویونلو با همان اسم آق قویونلو در قرن دوازدهم (هیجدهم میلادی) نیز در منطقه آذربایجان حضور داشته اند. این موضوع را از ص 148 دفتر حریر، ش 911 می توان دانست. ر.ک:
Bilgili, Ali Sinan ve Ahmet Bese (2009), ‘’iranda Haci Bektas Veli Evladindan Pir Saltuk Zaviyesi Vakfi’’, Türk Kültürü ve Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, s. 62.
(23) ibid., s. 61-62.
(24) ibid., s.63.
(25) Pakalin, Mehmet Zeki, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terim-leri sozlügü, )1971, Milli egitim basimevi, istanbul( , s. 63.
(26) در صفحه 57 دفتر شماره 896، ارزش من و کیله به کار برده شده مشخص شده است. منظور از کیله، کیله استانبول و منظور از من، منِ تبریز بوده است. بر اساس اندازه های امروزی هر کیله استانبول 215/24 کیلوگرم و هر من تبریز 3 کیلوگرم است. ر.ک:,
Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri sozlügü, s. 64.
(27) برای جزئیات بیشتر رک: جدول های پیوست.
(28) تعبیری درباره مالیاتی که از مردان تازه ازدواج کرده اخذ می شد. این مالیات نسبت به مسلمان یا مسیحی بودن و نیز باکره یا ثَیِّبه (بیوه یا مطلّقه) بودن زن متغیر بود. ر.ک:
Pakalin, Mehmet Zeki (1971), Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri sozlügü, Milli egitim basimevi, istanbul. s. 29.
(29) مالیاتی که از حیوانات بی صاحبِ پیداشده گرفته می شد.
(30) «آبِق» تعبیری شرعی درباره غلامی است که از سرورش فرار کرده باشد (Pakalin, 1971, C. 3, s. 6).
(31) ‘’iranda Haci Bektas Veli Evladindan Pir Saltuk Zaviyesi Vakfi’’, Türk Kültürü ve Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, s. 65.
1- رسولی، اختر (1383)، «بکتاش ولی»، دانشنامه ادب فارسی (در آناتولی و بالکان)، جلد ششم، به سرپرستی حسن انوشه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
2- ریاحی، محمدامین (1378)، تاریخ خوی، انتشارات طرح نو، تهران.
3- عروج‌نیا، پروانه (1378)، «بکتاش ولی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دائره المعارف اسلامی، تهران.
4- Bilgili, Ali Sinan ve Ahmet Bese (2009), ‘’iranda Haci Bektas Veli Evladindan Pir Saltuk Zaviyesi Vakfi’’, Türk Kültürü ve Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi, S. 50, s. 57 – 76
5- Golpinarli, Abdülbaki (1961), Yunus Emre ve Tasavvuf, Remzi Kitabevi, ,stanbul.
6- Kutukoglu, Bekir (1970), ‘’ TahmaspII’’, islam Ansiklopedisi, C.11, Milli Eggitim Bak.,istanbul, s. 649 655.
7- Pakalin, Mehmet Zeki (1971), Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri sozlügü, Milli egitim basimevi, istanbul
منبع:
فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 70
نویسنده:علیرضا مقدم
این مقاله در تاریخ 11403/1/20 بروز رسانی شده است
