عَلم چوبی یا علامت هم یکی از وسیله‌های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی از جنس درخت سپیدار به ارتفاع بلندی که سر آن پنجه‌ای برنجین، به حالت نمادی که یاد آور دست فداکار حضرت ابوالفضل العباس(علیه السلام) می‌باشد، می‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌بندند. علم چوبی، توسط شخصی بنام علم‌دار حمل می‌شود. علم چوبی هم نوعی علم یا علامت برای استفاده در ایام محرم و به پا داری عزاداری که بیشتر با چوب درخت سپیدار تولید می‌شود. که در شهرهای مختلف ایران، با اداب و فرهنگ ویژه خود، جهت برپایی مراسم های سوگواری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بیشتر بقعه‌ها روز اول محرم، مراسم علم بندی بر پا می شود. غذای مفصلی تهیه می‌کنند و سینه زنان پس از سینه زدن چوب عَلم را می آورند و عده‌ای به خانه متولی می‌روند و پنجه علم و بقچه هایی که در آنها انواع پارچه های رنگین قیمتی است می‌آورند. پنجه را به سر چوب علم نصب می‌کنند و پارچه را یکی پس از دیگری بر چوب علم گره می زنند، علم از حالت لاغری بیرون می‌آید و هیکل قطور و تنومندی پیدا می‌کند. بعد آن را در جلو در ورودی بقعه به یکی از ستونها می‌بندند در طول دهه محرم علم نیز در آداب و رسوم عزاداری سهم دارد و هرکس پارچه ای که نذر آن کرده است می‌آورد و روی سایر پارچه‌ها می بندد. سرانجام روز علم واچینی(باز کردن پارچه های که به علم آویخته شده) می‌رسد. معمولاً علم را روز سوم امام(علیه السلام)، یعنی سیزدهم محرم یا روز قتل امام حسن(علیه السلام) که روز بیست و هشتم صفر است، می‌چینند. واچیدن نیز نظیر عَلَم بستن آدابی دارد، غذایی آماده می‌کنند، سینه‌ای می‌زنند و پارچه ها را یکی پس از دیگری از چوبه علم باز می کنند و در بقچه‌ها می‌گذراند و به خانه متولّی می‌برند. بیشتر امامزادگان، عَلَمی مخصوص دارند از ستون‌های جلو ایوان امامزاده دو ستون را مزیّن و منقّش می‌کنند و چوب منقش افقی بر بالای بدنه آنها می‌کوبند و چوب چهار الی پنج متری کنده کاری شده علم را روی آنها قرار می‌دهند.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 63)
انواع علم چوبی در شهرهای مختلف ایران
دکتر منوچهر ستوده با مشاهده این گونه علم‌ها به توصیف آنها پرداخته است: علم قدیمی بقعه آقا سیّد زکریا، علم مسجد جامع امشه، علم بقعه آقا سیّد مهدی و علم بقعه سیّد علی کیا که همگی از توابع استان گیلان می‌باشند، که بیشتر شباهت را به نقش ترنج دارد از علم‌های ظریف و دیدنی است. بقعه میرشاه محمود بن امام موسی الکاظم(علیه السلام) که در روستا لشت‌نشاه بود، چوب علم این بقعه، به صورت ستون چوبی گرد، یا چهار نبش که بدنه آن کنده‌کاری بود و جای آن در ایوان شرقی است، دیده شد.(از آستارا تا از استارباد جلد اول صفحه ۴۳۴، ۱۰).
علم چوبی، فرمی است شبیه به درخت سرو که معمولاً روی آن را با پارچه ای مشکی می‌پوشانند و در بالای آن یک تیغه علم، پنجه یا قبه وصل کرده و پارچه های رنگی نیز از آن می‌آویزند. در شهر خور و بیابانک که از توابع شهرستان نائین در استان اصفهان می‌باشد در ماه محرم از شب پنجم به بعد دو علم سیاهپوش در جلو دسته و نخل حرکت می‌کند طوق یا سر یکی از علم‌های چوبی نقش تاج است و دیگری نقـــش دست که آنها را بنا بر شـهادت نوشته روی آن سید رضا فرزند سید شهـاب موسـوی خوری در سال ۹۸۳ قمری بر حسینیه خور وقف کرده است(تعزیه در خور، صفحه ۲). بجز این فرم ، یعنی علم چوبی که به وسیله پارچه پوشانیده می‌شود در منطقه نیشابور علم دیگری نیز وجود دارد که روی آن را نقاشی می‌کنند. در ماه محرم و صفر این علم‌ها را در داخل مسجد یا مکانی که عزاداری برپاست در داخل زمین فرو می‌کنند و بعد از اتمام مراسم آن را بر می‌دارند.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 66)
تاریخچه علم‌های چوبی
قدمت علم‌های چوبی حدود چهارصد سال می‌باشد و گذشته آن به دوره شاه عباس می‌رسد. آموختن این هنر در برخی خانواده به صورت موروثی بوده است.
انواع مختلف این نوع عَلَم چوبی
1)علم ساده: علمی است که روی آن نقاشی می‌شود و داخل آن با کنده کاری تو خالی می‌شود.
2)علم کردی: طرز کار بر روی این علم و تزیینات آن شبیه به علم ساده است با این تفاوت که از چوب یک تکه ساخته می‌شود و به اصطلاح توپر است.
3)علم جریده: از چوب یک تکه ساخته می‌شود ولی باریک‌تر است و نقاشی‌ها و تزیینات آن ساده‌تر از دو نوع دیگر است و در روستاهایی که از نظر مالی در مضیقه‌اند معمولاً از علم جریده استفاده می‌شود، زیرا از نظر هزینه مقرون به صرفه است.
شکل و فرم عَلَم
شکل: شکل و فرم این علم شبیه به درخت سرو می‌باشد به این ترتیب که طرف بالایی آن باریک‌تر و قسمت پایین آن پهن تر است.
جنس: جنس این علم از چوب سفید که همان چوب درخت سپیدار است می‌باشد.
طول: در گذشته طول این علم‌ها پنج متر بوده و از پنج گویک(یکی از وسایل اصلی در ساخت این علم است که به صورت حلقه‌های چوبی توپری می‌باشد که وسط آن به اندازه قطر محور علم خالی شده است) برای ساخت آن استفاده می‌شده است ولی امروزه طول این علم‌ها سه متر و هشتاد سانت است و از سه گویک استفاده می شود.
نقوش: از خطوط مختلف ایرانی و اسلامی، بخصوص نسخ، ثلث و نستعلیق که شامل احادیث و اشعار محتشم است و نیز طرح‌های سنتی گل و بوته استفاد می‌شود.
مراحل ساخت
مراحل ساخت این علم‌ها به ترتیب عبارت است از:
خرّاطی، اتصال گویک، اتصال تخته‌ها، فرنگی‌کشی، کرباس‌کشی، بتونه‌کشی و صیقل‌کاری، تقسیم بندی و ته رنگ، واشور زنی، اجرای طرح قلم گیری به وسیله رنگ سیاه رنگ گذاری، جلا‌کشی.
علم های چوبی با درخت سپیدار
ابتدا چوبی به اندازه سه متر و هشتاد سانتی‌متر که قطر یک سر آن حدود ده سانتی‌متر و سر دیگر آن هشت سانتی‌متر می‌باشد خرّاطی می‌کنند و پس از این که آن را به سه قسمت در اندازه های ۹۰ سانتی متری تقسیم کردند گویک‌هایی را که قبلاً برای این کار آماده کرده اند، در فاصله های ۹۰ سانتی متری قرار می‌دهند و به وسیله میخ آنها را به محور اصلی متصل می‌کنند آنگاه فاصله بین گویک‌ها را با تخته های نازکی که از جنس چوب سپیدار و قطر آن یک سانتی متر است پر می‌کنند به طوری که هیچ فاصله ای بین آنها وجود نداشته باشد و پس از این کار برای استحکام بخشیدن علم، شیارهایی به صورت مایل در حد فاصل تخته ها با اره ایجاد می‌کنند و داخل آنها را با تخته های نازکی پر می‌کنند که به این کار فرنگی کشی می‌گویند پس از آن ، سطوح برجسته تخته ها را رنده می‌کشند تا همسطح تخته های اصلی شود و به صورت کاملاً صاف و گرد در آید سپس تمام سطح علم را با بتونه ای که از مخلوط خاک اره و سریش تهیه شده است می پوشانند به طوری که سطح علم به علت وجود خاک اره‌ها حالت زبری پیدا کند.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 66).
کرباس‌کِشی علم‌های چوبی
پارچه‌ای را که از جنس کرباس (کتان یا پارچه نخی) است و به اندازه طول و عرض علم بریده شده در مایع سریش می‌خوابانند و بعد از آغشته شدن در روی علم می‌کشند لازم به تذکر است که به هنگام چسبانیدن پارچه، سطح علم باید زبر باشد و به این عمل کرباس‌کِشی می‌گویند.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 67).
گونه‌کِشی علم‌های چوبی
با گچ نرم و سریشم(چسبی طبیعی‌ست) حیوانی خمیری تهیه می‌کنند و به قطر ۴ تا ۵ سانتی‌متر برروی کرباس می‌کشند پس از خشک شدن دوباره آن را مرطوب می‌کنند و با کاردک تیز لایه مزبور را تراش می‌دهند تا این که سطح کار یکدست شود و سپس آن را صیقل می‌دهند. مرحله بعدی، تقسیم سطح کار به پنج قسمت است سه قسمت بزرگ آن طلایی و دو قسمت دیگر را که پُر کننده فاصله بین سه قسمت اصلی است ته رنگ نقره ای می‌زنند مخلوطی از زرده تخم مرغ و آب قند درست می‌کنند و روی سطح کار را کاملاً به وسیله این مخلوط آغشته می‌کنند، به این مرحله از کار گونه کِشی می‌گویند.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 67).
رنگهای مورد استفاده از علم چوبی
طرح مورد نظر را که روی کاغذ کشیده شده است به وسیله سوزن سوراخ می‌کنند و سپس طرح را در محل‌های مورد نظر بر روی عَلَم قرار می‌دهند و به وسیله گرده زغال طرح را بر روی علم پیاده می‌کنند که اثر آن بر روی رنگ طلایی و نقره‌ای باقی می‌ماند سپس با رنگ مشکی شروع به قلم گیری طرح‌ها می‌کنند و مرحله بعد رنگ گذاری است که هر رنگی در جای مخصوص به خود قرار می‌گیرد رنگ‌هایی که در علم مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارت است از: طلایی، نقره ای، سبز متالیک، لاجورد، صورتی و سفید.
خط ثلث، نسخ و نستعلیق
طرح‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد به این صورت است که در قسمت‌های طلایی بالا و پایین علم، حدیث معروفی از یکی از علما به خط خوش مورد استفاده قرار می‌گیرد:
مَنْ بَکَى أَوْ أَبْکَى اَوْ تَباکَى فَلَهُ الجَنّة: کسی که بگرید یا دیگری را بگریاند یا شکل گریستن به خود گیرد بهشت برای اوست. (کتاب معالی السبطین فی احوال الحسن و الحسین) در دو قسمت نقره ای علم، از اشعار بند اول ترکیب بند محتشم کاشانی و در قسمت (وسط) شکم علم از خط ثلث، نسخ و نستعلیق و طرح‌های سنتی گل و بوته استفاده می‌شود گاهی در بین این گلها آیینه هایی گرد در شکم علم به کار می‌برند که این عمل در هنگام نجّاری انجام می‌گیرد.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 67).
عَلَم خبری
یکی از مراسمی که مربوط به این علم‌ها می‌شود علم خبری است به این صورت که مراسم شبیه گردانی یا تعزیه در هر روستایی که قرار است برگزار شود هر دسته و یا روستایی علم مخصوص به خود دارد که به این مراسم می‌رود و هر یک در جای مخصوص به خود قرار می‌گیرد و همه افرادی که علم را بلند می‌کنند در کنار علم‌های مربوط به روستای خود می‌ایستند، ولی امروزه همه این علم‌ها یک فرم و طرح تکراری دارد.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 68).
تزیینات علم چوبی
ابتدا حتی فرم اصلی خود علم هم با علم‌های امروزی متفاوت بوده که یک نوع آن معروف به علم خیاره است و طرح‌های آن به جای این که به صورت افقی بر روی علم پیاده شود به صورت عمودی یعنی هم جهت با خود علم بر روی آن پیاده می‌شده است. ضمنا در گذشته به جای رنگ طلایی که امروزه از اکلیل استفاده می‌شود از ورقه‌های طلا استفاده می‌شده است که این ورقه‌های طلا بر روی علم چسبانده می‌شده سپس مراحل بعدی بر روی آن انجام می‌گرفته است. تزیینات مورد استفاده بر روی این علم‌ها معمولاً در قسمت بالای علم از یک پنجه یا تیغه کوچک و یا قبه و نیز از پارچه های رنگی و یا سوزن‌دوزی شده استفاده می‌شود(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 68).
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
