علم چوبی توغ

توغ چوبی
تُوغ، عَلَمی به شکل و شمایلی خاص که شیعیان بعضی مناطق ایران در مراسم سوگواری معصومین(علیهم السلام) به ویژه در سوگواری محرم بر پا می‌کنند و آن را با خود در محله‌ها می‌گردانند. این علم در مواقع دیگر سال در تکیه، حسینیه، قهوه‌خانه و یا خانه یکی از بزرگان محله نگهداری می‌شود توغ، در گذشته کاربردهای دیگری نیز داشته است. توغ، در زمان صفویه در زمرۀ علم‌های مقدس دینی در ایران قرار گرفت. توغ واژه‌ای ترکی و در لهجه اویغوری «تغ» و برگرفته از «تو»ی چینی است. که به صورت طوغ، طوق و توق نیز آمده است.(دورفر، جلد ۲، صفحه ۶۲۱)

توغ، نمادی مذهبی در عصر صفوی
پس از رسمی شدن مذهب تشیع در زمان شاه اسماعیل صفوی در ایران، نوعی توغ با این مفهوم نمادین نقش مذهبی یافت و به تجمعات مذهبی و طریقت‌های عرفانی راه پیدا کرد و در زمرۀ علم‌های مقدس دینی قرار گرفت. توغ‌هایی از دورۀ صفوی بازمانده که کاربُرد مذهبی داشته است و وقف تکیه‌ها و مراسم عزاداری امام حسین(علیه السلام) بوده‌اند؛ از جمله کهن‌ترین آنها، توغ اهدایی شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل، مؤسس سلسلۀ صفویه به تکیۀ اردبیل بوده است که شاه طهماسب آن را به قزوین آورد.(گلریز، ص۳۸۰- ۳۸۱)

توغ چوبی در اصفهان و کاشان
از توغ‌های کتیبه‌دار با تاریخ دوره صفوی، توغ‌های موجود در حسینیه‌های کاشان و اصفهان هستند، مانند:
1)توغ چوبی محله سیغن کاشان با تاریخ ۱۰۲۰ ق
2)توغ چوبی حسینیه محلۀ تودۀ بیدگل کاشان، ۱۱۰۰ ق
3)توغ چوبی شهشهان اصفهان، ۱۱۱۳ ق
4)توغ چوبی حسینیه خانقاه بیدگل، ۱۰۹۵ق.(معتمدی، ج۱، ص۵۷۹-۵۸۰، ۵۸۳)

توغ گردانی
در ایام عزاداری، مردم هر محله توغ مخصوص محلۀ خود را که نشان و امتیاز محله‌شان به شمار می‌رفت، حرکت می‌دادند و پیشاپیش دستۀ سینه زن در شهر می‌گرداندند. توغ را پیش از حرکت دادن با انداختن چند تخته طاق شال ترمه و چند قواره پارچۀ سبز بر روی محور افقی آن می‌آراستند(کتاب علی بلوکباشی، قهوه خانه‌ها، ص۱۷۳)

زمان حرکت توغ در کاشان
توغ را در روزهای خاصی حرکت می‌دهند. مثلاً در کاشان توغ را در شب و روز عاشورا، روز هفتِ امام حسیــن(علیه السلام)، در روز رحلت پیامبـر(صلی الله علیه و آله و سلم) در ۲۸ صفر و روز شهادت حضرت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) در ۲۱ رمضان از محلۀ خود بیرون می‌آورند و در پای آن سینه می‌زنند و بعد آن را در محلات قدیمی و بازار می‌گردانند. توغ کشان توغ را به نشانۀ کشته شدن حضرت ابوالفضل عباس(علیه السلام)، علمدار امام حسین(علیه السلام) و واژگون شدن علم او، به طور خمیده حمل می‌کنند.(معتمدی، ج۱، ص۵۷۶)

زمان حرکت توغ در شاهرود
در شاهرود هر ساله مراسم توغ بندان و توغ گردان روز پنجم ماه محرم برگزار می‌شود. در این روز پیر غلامان محلۀ تکیه زنجیری بازار، توغ‌ها را از خانه‌های محله‌ها جمع می‌کنند و به مساجد و تکیه‌های محله‌های خود می‌برند. بعداً توغ‌ها را از آنجا به محلۀ قلعه ولووا منتقل می‌کنند و در آنجا آنها را به یکدیگر وصل می‌کنند و دسته‌های «طوق بندان» یا «توغ بندان» تشکیل می‌دهند و با سینه زنی و نوحه خوانی آنها را به مزار کهنه می‌برند و باز می‌گردانند.(شریعت زاده، ص۲۹۲-۲۹۵)

پاتوغ چوبی
در قدیم، در برخی از شهرها، هر محله توغی داشت که آن را در تکیه، حسینیه و قهوه‌خانه یا در خانۀ یکی از بزرگان و روحانیان یا سر محله‌ها نگهداری می‌کردند. مثلاً شهر قم پنج توغ تاریخی داشت که هر یک به یکی از محله‌های پنج گانۀ قدیمی شهر تعلق داشت. محله‌های قدیمی شهر کاشان نیز هر یک توغ مخصوص خود داشتند. توغ‌ها علامت و نماد محله‌ها و جماعت ساکن در آنها بودند. جاها و محله‌هایی را که توغ در آنها نگهداری می‌شد، پاتوغ می‌نامیدند.(بلوکباشی، نخل گردانی، ص۱۰۲)
در تهران پیش از دورۀ قاجار و در دورۀ شاه طهماسب، فقط یک پاتوغ به نام «پاتوغ دانگی»، در شمال محلۀ یهودی‌ها معروف بود. در دورۀ مظفرالدین شاه، شهر تهران را به پنج محله، و هر محله را به چند پاتوغ، و هر پاتوغ را به چند گذر تقسیم کردند؛ هر محله را به یک کد خدا، و هر پاتوغ را به نایبی با چند مامور سپردند.(آمار دارالخلافه تهران، صفحه 354)
پاتوغ، محل نگهداری توغ‌ها(لغت‌نامه دهخدا جلد ۱۲ صفحه ۱۱).
نظریه استاد فقیهی درباره توغ در این مورد به این صورت است که قدیمی ترین تاریخی که وجود دارد زمان سلجوقیان است و در کتاب سیاحت نامه هم به آن اشاره شده است. ظاهراً توغ علمی بوده است مخصوص سپهسالاران و هر کجا که توغ نصب می‌شده نشان دهنده آن بود که سپهسالاری از جایی به جای دیگر می رود.

معنای کلمه توغ
خود کلمه توغ به معنای هیزم یا چوب درخت تاغ است. این درخت هنوز هم وجود دارد و در اطراف شهر قم می‌توان آن را یافت چوب بسیار محکمی دارد و به همین مناسبت پایه توغ را از چوب درخت تاغ تهیه میکردند و به آن توغ میگفتند در واقع توغ و تاغ یکی است و با هم فرقی ندارد، یعنی هم توغ و هم تاغ به آن درخت به خصوص اطلاق شده است.

قدیمی‌ترین توغ ها در شهر قم
در عصر صفویه، توغ جزو تجهیزات دسته عزاداری بود. با این تفاوت که زبانه نداشت زبانه توغ از دوران صفویه به بعد دیده شده است. احتمالاً از اواخر صفویه یا اوایل قاجاریه توغ به آن صورت که اکنون در شهر قم هست در هیچ کجای دیگر یافت نمی‌شد. البته چیزهایی شبیه به آن هست، ولی عین آن نیست. قدیمی ترین توغ متعلق به زمان آقا محمدخان است(حدود سال ۱۲۰۳هـ ق) قابل ذکر است که در شهر قم تنها ۶ محله حق دارند که در مراسم عزاداری از توغ استفاده کنند و مهمترین توغ در میان آنها توغ سیغا است که مردم به آن اعتقاد دارند. گویا سازنده‌اش و یا کسی که دستور ساخت آن را داده شخصی بوده به نام «سیف الله» این توغ را که زبانه بسیار بلندی دارد در محله امامزاده موسی مبرقع نگهداری می‌کنند و فقط در روز عاشورا بیرون می‌آورند.(کیهان فرهنگی سال سوم شماره ۶ صفحه ۸). دکتر بروجردی در مورد توغ چنین می‌گوید: یکی از ادواتی که در مراسم عزاداری حضرت امام حسین(علیه السلام) بسیار جالب توجه است «توغ» است. باید یاد آور باشیم که قدیمی ترین «توغ» که در عزاداری‌ها به کار برده می‌شده در شهر قم است.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

علم چوبی توغ

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته