سنگ‌زنی یا چوبزنی عاشورایی، یکی از آیین‌های عزاداری در ایران است که به باور برخی از مردم، این آیین واکنش به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر بدن شهدای کربلا و کنایه از ماتم سنگ و چوب، و به صدا در آمدن آن‌ها است. ابزاری که به هم می‌کوبند دو قطعه چوب خرّاطی شده به شکل نیم کره است اگر چه در فارسی سنگ‌زنی گویند ولی از جنس چوب ساخته شده است. آیین سنگ‌زنی با نا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌م‌ها و اشکال متفاوت در ایران رایج است.
چوب زنی در شهرهای مختلف
در زفرۀ اصفهان، جاق‌جاقی یا چق‌چقی می‌نامند / در لاهیجان، کربزنی یا کارب‌زنی می‌نامند؛ در هرمزگان و استهبان فارس، چک‌چکو می‌نامند؛ در آران کاشان: سنجزنی می‌نامند؛ در سمنان و سبزوار، سنگ‌زنی می‌نامند؛ و در نائین، چق‌چقی‌زدن می‌نامند، و این عمل رواج دارد. در روستاهای شهرستان میبد یزد این مراسم را جغجغهزنی می‌نامند و پیران و پیش‌کسوتان در کنار جوانان آن را اجرا می‌کنند. در روستای ابیانه، به آن چاق‌جاقازنی می‌گویند، که صبح روز تاسوعا آن را در صف و با زدن دو چوب خراطی‌شده اجرا می‌کنند. مردم زفرۀ کوهپایۀ اصفهان به سنگ‌زنی، جاق‌جاقی یا چق‌چقی می‌گویند و تا اوایل دهۀ ۱۳۳۰ شمسی، این آیین را با دو قطعه چوب خراطی‌شده، به شکل نیم‌گوی، اجرا می‌کردند. این مراسم سنتی به گواهی اسناد تاریخی، قدمتی طولانی دارد.
چوبزنی در زفرۀ اصفهان
سنگ‌زنی در زفرۀ اصفهان: سنگزنان دو‌به‌دو مقابل هم پیرامون دایرهای در حسینیه میایستند. اگر سنگزنان بیش از ۷۰-۸۰ تن باشند، دو دایرۀ متحد‌المرکز تشکیل می‌دهند. شخصی که مرثیه میخواند «واقعهخوان» نامیده می‌شود. او در وسط دایره است و با تکان‌دادن دست خود یا برسینهزدن، سنگزنان را هدایت میکند. طبال و علم‌دار نیز در وسط دایرهاند. علم یا کتل چوب بلندی است به طول حدود ۵ متر که نخست آن را کفن می‌کنند و سپس در فاصلههای معین، به آن چارقد‌الوان می‌بندند و وقتی علم را تکان می‌دهند، چارقدها چیندار می‌شود. علم‌دار شالی به کمر می‌بندد و پایۀ علم را بر روی شال در جلو شکم میگذارد و آن را با دو دست می‌گیرد و بالای سر سنگزنان میگرداند. ممکن است سنجزن هم باشد که در وسط دایره قرار می‌گیرد. سنگزنان در هر بند از واقعهخوانی، دو به دو مقابل هم، سنگ را به هم می‌کوبند و چون بند تمام شد، به هوا میجهند و سنگها را یک بار بالای سر خود به هم می‌کوبند و در برگشت، به حالت اول میایستند. سنگزن این بار رو به روی کسی میایستد که وقتی بندی(ابیاتی) از واقعه را میخواندند، پشت به او بود. باز در این بند، سنگ به هم میزنند تا بند مرثیه تمام شود و باز هم میجهند و یک بار بالای سر خود سنگها را به هم می‌کوبند و باز عقبگرد می‌کنند(پشت به کسی میایستند که در این بند روبه روی هم بودند). در بیشتر بندهای یک واقعه که خوانده می‌شود، سنگها را معمولی به هم می‌کوبند. هر بند واقعه وزن مخصوص دارد و معمولاً هر مصراع ۲ یا ۳ یا ۴ ضربه است؛ یعنی در هر مصراع، ۲ یا ۳ یا ۴ بار سنگها را به هم می‌کوبند. واقعهخوانی ۳ نوع، و هر‌کدام به مناسبت شهادت امامی است که در آن روز به شهادت رسیده است(عاشورا، ۲۸ صفر، و ۲۱ رمضان)؛ واقعهها نیز دو نوعِ مفصل و مختصر دارد: اگر وقت مناسب نباشد، از نوع مختصر استفاده می‌کنند که حدود ۳۰-۴۰ بیت است.(بنجامین، سمیوئل گرین ویلر، ایران و ایرانیان، ترجمۀ رحیم رضازادۀ ملک، تهران، ۱۳۶۳ ش)
نوحهخوان با چوب یا عصا، نظم سنگ‌زنی را به عهده دارد، به‌طوری‌که همراه با پایین‌آمدن عصا، سنگها یکنواخت به هم میخورد. نوحهخوان شعری را در دستگاه نوا بهصورت بریدهبریده و مقطع میخواند. آهنگ نوحه تنها شامل دو میزان موسیقایی از نوع ۸/ ۶ است. از‌آنجا‌که هر میزان ۸/ ۶ دارای دو ضرب است، در‌نتیجه، هر مصراع شعر طی ۴ ضرب ادا میگردد. در ۳ ضرب نخست، موسیقی همراه شعر است، ولی از ضرب چهارم، موسیقی قطع می‌شود و کلام همچنان ادامه دارد، البته با شدت کمتر و بهصورت خفیف؛ به عبارتی، هجای پایانی همۀ مصراع‌ها شنیده نمیشود؛ کلمات «فاطمه»، «واهمه»، «کربلا» و «خیمهها» نیز بهصورت ناقص «فا»، «وا»، «کر» و «خی» شنیده می‌شود که شاید نمادی از شدت تأثر و اندوه باشد و نوحهخوان با این طرز خواندن که تعمدی هم هست، می‌خواهد با مصیبت دیدگان آن واقعه همراه گردد.(روزنامۀ ایران، تهران، ۱۳۷۶ ش)
نحوه اجرای چوبزنی شهرهای مختلف
پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی، در گزارشی از ایران مربوط به سال‌های ۱۰۲۶-۱۰۳۲ ق / ۱۶۱۷-۱۶۲۳ م، اشاره به کسانی دارد که در ماه محرم، به نشانۀ خون شهدا، بدن خود را به رنگ قرمز در می‌آورند و همه با هم در مصائب امام حسین(علیه السلام) آهنگ‌های غم‌انگیز می‌خوانند و دو قطعه چوب را به یکدیگر می‌کوبند که صدای حزن‌انگیزی از آن خارج می‌شود. در بیشتر مناطق ایران، در عصر روز عاشورا، سنگ‌زنی انجام می‌گیرد. در زفرۀ اصفهان این مراسم در روز عاشورا، ۲۸ صفر و ۲۱ رمضان و در سبزوار در رمضان انجام میشده است. در استان سمنان، مراسم سنتی سنگ‌زنی همه‌ساله در عصر روز عاشورا در روستای کهنآباد گرمسار، روستاهای جزن و صالحآباد، دامغان، اعلاء سمنان، بیارجمند شاهرود و شهر بسطام برگزار می‌شود. منحصر‌به‌فرد‌بودن شکل عزا، صدای حاصل از رفتار و گفتار عزاداران و صدای برخورد سنگها و چوب‌ها، نوعی موسیقی در دستگاه نوا را که بسیار مهجور بوده است، یادآور می‌شود. زمان برگزاری آن در شهرستان سامان، سالی یک بار و آن هم در سپیدهدم عاشوراست. سنگزنان در این مراسم، دو چوب خراطی‌شده و یا به گفتۀ هانری ماسه، دو دندۀ کوچک حیوانی را، که به شکل نیم‌کرۀ کوچک به اندازۀ کف دست است، به دست می‌گیرند و با هدف عزاداری، همراه با آهنگ نوحه و در دو شیوۀ تک‌ضرب و سه‌ضرب به هم میزنند. در شهر استهبان، عزاداران سنگها یا چوب‌ها را بالا میبرند و در بالای سر، دو سنگ یا دو چوب را به هم میزنند و بعد هم‌زمان با ضرب‌آهنگ نوحه، خم میشوند و سنگها را میان دو پایشان به یکدیگر میزنند؛ سپس بهصورت هماهنگ، یک گام به جلو و یک گام به عقب برمیدارند و دم یا بیت ترجیع نوحه را تکرار می کنند.(اعظم واقفی، حسین، میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۶ ش)
سنگ‌زنی و چوبزنی
اصطلاح سنگ برگرفته از مهرههای مکعب‌شکل چوبی است که بندی چرمی دارد که انگشت میانی در آن جای می‌گیرد و تسمههای دارد که دور مچ میپیچند. سنگ‌زنی مستلزم نیروی جسمانی قابل توجه از سوی مجریان است. ظاهراً به‌سبب ضایعات ناشی از پرتاب تکههای سنگ، بهتدریج چوب جای سنگ را گرفته، و به جای «سنگ‌زنی»، عبارت جغجغهزنی جایگزین آن شده است. در هنگام اجرای مراسم، هر نفر در هر دست یک سنگ دارد که با آهنگ نوحه بدن را یک بار به جلو خم میکند و دو سنگ را به هم می‌زند؛ بار دیگر در طرف چپ، بار سوم در طرف راست و سرانجام در بالای سر سنگها را به هم می‌زند. هر حرکت دست با حرکت بدن هماهنگ است؛ اگر دست به چپ رفت، بدن نیز به چپ متمایل می‌شود. به‌همین‌ترتیب، وقتی که به جلو میروند، پای راست به جلو میرود و وقتی دست‌ها را بالای سر بردند، پاها جفت می‌شود.(مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی/مرکز پژوهش‌ها).
چوبزنی، از هرمزگان تا قم و فارس
در هرمزگان، این مراسم در کوچهها و محله‌ها انجام می‌شود و به هنگام رسیدن به در خانهای، همه یک‌صدا، در‌حالی‌که سنگها یا چوب‌ها را در بالای سر و بین پاها به هم میزنند و گامی به جلو و گامی به عقب برمیدارند، می‌گویند: «چک‌چکو ماه محرم رسید»؛ صاحب‌خانه با شنیدن این نوا خبردار می‌شود و این روند ادامه پیدا میکند تا همۀ محله را بگردند. سنگ‌زنی گاه مختص برخی اصناف بوده است، چنان‌که در قم، صنف کلاهمالها این مراسم را اجرا می‌کردند. این رسم در میان برخی اصناف فارس نیز دیده شده است. گویا در گذشته، لباس آنان نیز مخصوص بوده است. نوشتهاند که در اواخر دورۀ قاجار، دست‌های از سنگزنان کاشی با لباس متحدالشکل دیده میشدند؛ لباسی با یک شال کرمانی و کلاهی شبیه کلاه خاص بود و هر‌یک دو تکه چوبِ هشتگوشۀ قطوری را با تسمه به کف دست‌های خود می‌بستند.(مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی/مرکز پژوهش‌ها).
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "علم چوبی توغ")
.jpg "نخل عزاداری")
.jpg "هنر منبت‌کاری عاشورایی")
