مقدمه:
حضرت فاطمه معصومه(س) در سال 173 هجری قمری به دنیا آمد و حضرت امام موسی کاظم (ع)183 هجری به شهادت رسید، از این رو حضرت معصومه(س) در عصر شهادت پدر بزرگوارش ده سال و برادر ارجمندش حضرت امام رضا(ع) سی وپنج سال داشتند.در سال ٢٠٠ هجری قمری در پی اصرار و تهدید مامون عباسی سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این که کسی از بستگان و اهل بیت خود را همراه ببرند، راهی خراسان شدند.
حضرت معصومه(س) یک سال پس از هجرت امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ هجری قمری، به شوق دیدار برادر به سمت خراسان حرکت کرد.
در میان خاندان طهارت و امامت فرزندان توسط بزرگان خانواده آموزش داده می شدند و علوم الهی را از پدر، مادر و برادر فرا می گرفتند. مقام و منزلت ایشان آنقدر بالاست که از ایشان به عنوان فاطمه دوم یاد می شود.
در این مختصر اشاره ای به علل تعدد فرزندان امام کاظم علیه السلام ، شخصیت مادر حضرت معصومه(س) ، درخشش حضرت معصومه سلام اللَّه علیها در میان امامزادگان دیگر خواهیم داشت.
همچمین به مقام فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها شفیعه روز جزا و شباهت حضرت معصومه به حضرت زینب علیهماالسّلام و شباهت های حضرت معصومه و حضرت زهراء سلام الله علیهما اشاره ای خواهیم داشت.
جایگاه و عظمت حضرت معصومه (س) در میان امام زادگان
خاندان امام کاظم(ع)
در تعداد اولاد امام کاظم(ع) اختلاف است. چنانکه یعقوبی برای آن حضرت هیجده پسر و بیست وسه دختر ذکر می کند. (1) و برخی از کتب انساب مانند «عمدة الطالب » والمجدی امام کاظم(ع) را دارای شصت فرزند می دانند که بیست وسه نفر از آنها پسر و سی وهفت تن دختر می باشند (2) در هرحال بر ما روشن می شود که امام کاظم(ع) اولاد بسیاری داشتند.علل عمده این امر به چند مساله برمی گردد:
1- همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(ص) گفته می شود، امام نیز به پیروی از پیامبر اکرم(ص) می خواسته با ازدواج با خانواده های مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق سازد.
و یا اگر با خانواده های شیعی ازدواج می کرد، در صدد بود با توجه به نابسامانی اقتصادی جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشی می شد، آن خانواده ها را علاوه بر پوشش فرهنگی و رهبری سیاسی، پوشش اقتصادی دهد.
2- علت دیگر فراوانی فرزندان امام کاظم(ع) شاید از این جهت باشد که امام(ع) جو سیاسی وقت را مخالف سادات و علویان می دید، به گونه ای که با زندانی کردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.
3- شاید امام(ع) می خواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت خاص واقع می شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن می رفت در آینده کسی جز وصی وی، از اسرار آل محمد(ص) آگاهی نداشته باشد تا آن را منتشرسازد.
4- فرزندان امام کاظم(ع) پس از وی، یاران صمیمی امامت در عصر امام رضا(ع) شدند و امام کاظم(ع) به این مساله توجه داشت.
مادر حضرت معصومه(س)
حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(ع) به همسری فرزندش امام صادق(ع) درآمده بود. امام صادق درباره مقام والای همسرش که مادر امام کاظم(ع) شد فرماید:حمیدة مصفاة من الادناس کسبیکة الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتی ادیت الی کرامة من الله لی، والحجة من بعدی » (3)
«حمیده مانند شمش طلای خالص، از ناپاکی ها و ناخالصی ها، پاک است، فرشتگان او را همواره نگهداری کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتی که خدا نسبت به من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(ع)) عنایت فرمود. »
حمیده بانویی آگاه و حدیث دان بود و احادیثی را که از امام صادق(ع) و دیگران شنیده بود، همچون یک راوی مورد اعتماد به مردم نقل می کرد و درواقع یکی از اساتید مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب می شد (4).
وی در حوزه آموزشی خویش با دختری از اهالی مغرب به نام «نجمه » آشناشد. نجمه علوم اسلامی را از همسر امام صادق(ع) فرامی گرفت و نشانه های عقل و هوشیاری و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملی وی مشهودبود.
حمیده گوید: روزی که نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبر(ص) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (ای حمیده نجمه را به پسرت موسی(ع) ببخش و همسر او کن، همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد می شود. من به این دستور عمل کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنیا آمد» (5)
نجمه به اندازه ای از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره برد که در ایام شیردادن به امام رضا(ع) نمی توانست چون سابق به اعمال عبادی خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک کنید.
از او سؤال شد، مگر شیرت کم شده است؟
در پاسخ گفت:
«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن علی ورد من صلاتی وتسبیحی، وقدنقص منذ ولدت »(6)
«سوگند به خدا دروغ نمی گویم، شیرم کم نشده، ولی برای من ذکرهایی از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستاری و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده است »
درخشش حضرت معصومه سلام اللَّه علیها در میان امامزادگان
در میان امامزادگان بزرگوار و واجب التعظیم، چند امامزاده بسیار ممتازند، آنان امامزادگان عالیقدر و والامقامی اند که گوی سبقت را در فضایل و مناقب و کرامت نفس و بزرگواری از سایر امامزادگان ربوده اند و مقامات عالیه آنان به شرح و بیان نمی آید و قلم از نگارش رتبه والایشان عاجز و ناتوان است.از جمله این چند نفر امامزاده ممتاز و والامقام، حضرت سیده علیا، فاطمه مدفون در قم معروف به حضرت معصومه سلام الله علیها است.
در جلالت قدر و رفعت مقام و مرتبه والای آن بانوی آسمانی همین بس که مورد احترام و تقدیس حضرات امامان معصوم و پیشوایان آسمانی سلام اللَّه علیهم اجمعین بوده و چنانکه قبلاً اشاره کردیم، پیش از آنکه پا به دنیا نهد، از فضایل و مکرمتهایش سخنها گفته اند و سفارش زیارت قبر شریفش را به دوستان و محبّان کرده اند.
مدح و ثنایی که از لسان عصمت، تراوش کند و صادر شود، بزرگترین شرف و افتخار است.از جمله مناقب و شرافتهای افتخارآمیز آن بزرگوار، ورود یک صورت زیارت یا به تعبیر معروف، یک زیارتنامه مخصوص برای حضرت معصومه علیهاالسّلام از ناحیه امامان صلوات اللَّه علیهم اجمعین می باشد.
آری، ورود دستور خاص در کیفیت زیارت آن بانوی بهشتی، حکایت از شأن عظیم و مقام رفیع و رتبه والای او می کند.
از جمله فضایل و مناقب حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها علاوه بر انتساب بسیار نزدیک به خانه وحی و تنزیل و حضرت رسول اکرم صلّی اللَّه علیه وآله وسلّم و نیز ابوالائمة الطاهرین، حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام، انتساب بی واسطه به سه نفر از امامان معصوم وحجج بالغه الهیّه است که نشانگر عالیترین شرف خانوادگی آن مجلّله گرانقدر، به شمار می رود.
آری آن سیّده والا مقام، دخت بلنداختر حجة اللَّه الاعظم، حضرت ابا ابراهیم موسی بن جعفر ارواحناله الفداه، امام هفتم شیعیان جهان است و نیز خواهر عزیز و گرامی ولیّ اعظم پروردگار، حضرت علی بن موسی الرضا علیه آلاف التّحیة والثنا،
امام هشتم شیعیان عالم است و همینطور عمّه محترمه و گرانقدر حجّة اللَّه علی العباد، حضرت امام محمّدتقی، جواد، علیه السّلام نهمین امام مفترض الطاعه شیعیان در اقطار جهان است.
و این فضیلت بزرگ، راهگشا به سوی فضیلت و جلالت دیگری است و آن مشابهت به حضرت علیا معظّمه، زینب کبری سلام اللَّه علیها است، زیرا او بانویی است که این سه جهت و این سه امتیاز در وی جمع شده است.
آری، حضرت زینب کبری دختر حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام است چنانکه خواهر حضرت امام حسن و حضرت امام حسین علیهماالسّلام است و نیز عمه حضرت امام زین العابدین علیه السّلام می باشد.
باری، مطلب فوق یعنی انتساب بسیار نزدیک و بلاواسطه حضرت معصومه سلام اللَّه علیها نکته ای جالب و روحبخش را در پی دارد و آن این است که این انتساب به مثلّث شریف و مقدّس و ارتباط به سه امام معصوم علیهماالسّلام، مقتضی آنست که بزرگداشت و تکریم مقام والای آن خانم با جلالت صبغه دیگری پیدا کند.
و روشن تر آنکه بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسّلام بزرگداشت مقام این سه امام بزرگوار است و طبیعی است که تکریم و احترام از شخصی، تکریم افراد بسیار نزدیک آن خانواده مانند پدر و برادر و دیگر نزدیکان اوست.
و به تعبیر دیگر، بزرگداشت آن مکرّمه، بزرگداشت آن حضرت در مرحله نخستین و بزرگداشت مقام رفیع آن سه بزرگوار در مرحله دوم و بزرگداشت کلّ خاندان پیامبر و بیت جلیل و رفیع رسالت و امامت است؛ چه آنکه حضرت معصومه دسته گل زیبای بی مثالی از باغ رسالت و بوستان ولایت صلوات اللَّه علیهم اجمعین است.
مطلبی که در نشان دادن مقام والا و باعظمت حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها نقش مهمّی دارد، فقره ای از زیارت آن حضرت است که می فرماید: اِنِّ لَکِ عِنْدَاللَّهِ شَأناً مِنَ الشّأنِ؛ (7) حقّاً که برای تو در نزد خداوند شأنی از شأن معهود و مخصوص است.
این جمله درخور دقت و توجّه فراوان است و می سزد که اهل معرفت پیرامون آن بیندیشند و ما در این مقام به ذکر مختصری که فراخور بحث کوتاه ماست اکتفا می کنیم.
چنانکه مشهود است در این جمله دو مرتبه کلمه شأن به کار رفته است که نخستین رابه صورت نکره آورده و دومی را به صورت معرفه یعنی بالفظ "الف و لام".
اکنون نکره آوردن شأن اول برای تفخیم و تعظیم است و گویا فرموده است: برای تو در نزد خدا شأنی بس بزرگ و بلندپایه می باشد و از حدّ وصف و بیان خارج است و به شرح نمی آید.
به نظر می آید که مقصود از شأن دوم که با الف و لام تعریف آمده است، شأن ولایت و امامت و عصمت باشد؛ یعنی از برای تو شأنی عظیم و موقعیتی رفیع از نوع شیون امامت و ولایت و عصمت و یا سهمی مهم از آن مقام والاست (هرچند بالقوّه باشد و بر اثر حکمتهایی به مرحله بروز و ظهور نرسیده باشد).
فاطمه معصومه مولود بیت وحی و تنزیل و نشأت گرفته از سلسله امامت و عصمت است. بنابراین ریشه های عمیق ولایت و امامت در جان آن حضرت هست و از این رو نفوذ و تأثیر معنوی و روحانی حضرت معصومه در اعماق جان پیروان خاندان عصمت از نوع تأثیر و نفوذ امامان پاک و معصوم می باشد.
و آن بزرگوار به اذن اللَّه تصرف در جهان و در جان مردم دارند و می توانند در قضای حوایج و رفع گرفتاریها و اصلاح امور با عنایت حضرت حق سبحانه وتعالی اثر مستقیم داشته باشند.
با این بیان می توان گفت: خداوند بر حسب حکمت بالغه خود کلّاً امامت و رسالت را در طبقه زنان قرار نداده است و اگر حکمت الهی ایجاب و اقتضا می کرد و این منصب مقدّس را برای زنان نیز مقرّر می فرمود، حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها، زمینه ای بسیار مساعد داشت و نور ولایت و عصمت در درون پاک آن سیده جلیله به ودیعت نهاده شده و گوهر ذات مقدّس و وجود مطهّر بانوی عظیم الشأن دودمان وحی و رسالت فوق العاده نورانی و باصفا بوده و تلألؤ ویژه ای داشته است.
عالم بزرگوار جناب آقای میانجی نقل کردند: که مرحوم آیةاللَّه آقای میرزا رضی تبریزی رضوان اللَّه علیه از مجتهدین بزرگ، برای فاتحه جناب زکریا بن آدم که در قبرستان شیخان قم مدفون است به آنجا رفته بودند.
در حال قرائت فاتحه به این فکر می روند که آیا زکریا بن آدم با آن جلالت قدر و رفعت مقام و روایاتی که در شأن او از ائمه طاهرین علیهم السّلام وارد شده، بالاتر است یا حضرت معصومه سلام اللَّه علیها؟
ناگهان یک نفر که کلاه نمدی بر سر داشته پیش می آید و به ایشان می گوید: آن بالا را بخوان. ایشان اعتنا نمی کند. بعد که آن مرد می رود ایشان نگاه می کند می بیند در آنجا نوشته شده است:
اَلسَّلامُ عَلی اَرْواحِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الأرْواحِ اَلسَّلامُ عَلی اَجْسادِ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فِی الأجْسادِ؛ یعنی سلام بر ارواح محمّد و آل محمّد در میان ارواح و سلام بر اجساد محمّد و آل محمّد در میان اجساد.
در این هنگام متوجّه شدم که آن شخص به ظاهر معمولی درون مرا خوانده و از فکر من راجع به افضلیت زکریا بن آدم یا حضرت معصومه آگاهی داشته و با امر کردن به قرائت از موضع مخصوص خواسته است تا مشکل مرا رفع کند و مسأله مرا پاسخ دهد که حضرت معصومه از آل محمّد صلوات اللَّه علیهم اجمعین است و حساب او جداست و هیچ کس را نمی توان با آل محمّد علیهماالسّلام مقایسه کرد. (8)
بر اساس این بیانی که راجع به جمله فَاِنِّ لَکِ عِنْدَاللَّهِ شَأناً مِنَ الشّأنِ تقدیم شد می توان به این نتیجه رسید که دلدادگی به حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها شرط در پذیرش و قبولی ولایت معصومین پاک و امامان معصوم شیعه است و بدون علاقه به آن بزرگوار، ولایت آن بزرگواران به ثمر نمی رسد و مقبول دربار الهی واقع نخواهد گردید.
احتمال دیگری در جمله مورد بحث است، بدین بیان که مقصود از شأن دوم، مقام والای شفاعت باشد که حضرت معصومه علیهاالسّلام را از آن سهمی مهم و شایسته و وافری است.
شباهت حضرت معصومه به حضرت زینب علیهماالسّلام
در میان خواتین با جلالت و بانوان بیت رسالت و امامت، دو بانوی آسمانی اند که از جهات گوناگون شبیه به یکدیگرند و وجه شباهت و قدر مشترک بین آن دو فراوان است. آن دو بزرگوار، یکی حضرت زینب کبری، عقیله بنی هاشم علیهاالسّلام است و دیگری حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها.و اما وجه تشابه و جهت مشابهت و مشارکت آن دو بانوی گرانقدر الهی و آسمانی:
1- هردو سرافرازند که دختر امام معصوم و آسمانی اند. زینب کبری دخت بلنداختر حضرت امیرالمؤمنین، علی علیه السّلام و حضرت معصومه دخت والاگهر حضرت موسی بن جعفر صلوات اللَّه علیها وعلیهم اجمعین.
2- هردو بزرگوار مفتخرند که خواهر امام معصوم اند. یکی خواهر دو حجّت خدا، حسن و حسین صلوات اللَّه علیهما و دیگری خواهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه الصّلاة والسّلام است.
3- هر دو بانوی خاندان وحی، افتخار دارند که عمه امام معصوم می باشند؛ یکی عمه امام زین العابدین علیه السّلام و دیگری عمه حضرت جوادالائمه علیه السّلام.
4- هر دو مورد تقدیس و تکریم امام معصوم قرار گرفته و حجّت بالغه الهی زبان به مدح و ثناو ستایش آن دو گوهر گرانبها گشوده است.
5- هر یک از این دو بانوی بزرگ اسلام، مورد تعظیم و احترام سه امام مفترض الطاعة قرار گرفته اند؛ حضرت زینب علیهاالسّلام از ناحیه پدر بزرگوارشان امیرمؤمنان حضرت علی علیه السّلام و از سوی برادرشان حضرت سیدالشّهدا، امام حسین علیه السّلام و از ناحیه برادر زاده شان حضرت امام زین العابدین علیه السّلام مورد ستایش قرار گرفتند.
حضرت معصومه سلام اللَّه علیها نیز از ناحیه جدّ بزرگوارشان حضرت امام صادق علیه السّلام و از جانب برادر گرانقدرشان حضرت رضا علیه السّلام، و از سوی فرزند برادرشان حضرت جوادالائمه علیه السّلام مورد مدح و ثنا واقع شده اند.
6- هرکدام از این دو بانوی با جلالت، شدّت علاقه نسبت به برادر عزیز و والامقام خود داشتند؛ حضرت زینب علیهاالسّلام نسبت به امام حسین علیه السّلام و حضرت معصومه علیهاالسّلام نسبت به امام علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام.
7- هر دو معظّمه به خاطر علاقه به برادرشان، خانه و زندگی خویشتن را رها کرده، وطن را ترک گفتند و رنج سفر را بر خود هموار نمودند؛ حضرت زینب سلام اللَّه علیها از مدینه به عراق و بالاخره به شام رفتند و حضرت معصومه سلام اللَّه علیها از مدینه به ایران و بالاخره در سرزمین قم رحل اقامت افکندند.
8- هردو بانوی بزرگوار، زادگاهشان مدینه، ولی مدفنشان نقطه ای دور از زادگاهشان است؛ حضرت زینب سلام اللَّه علیها در شام یا مصر، علی المشهور، و حضرت معصومه سلام اللَّه علیها در ایران و شهر مقدّس قم.
9- مدفن و مضجع هر یک از این دو بانوی بهشتی، زیارتگاه عاشقان و علاقمندان خاندان پیغمبر است و مرقد مطهّر و منوّر هر یک از آنان، دلدادگان بی شمار دارد و مردم مسلمان حتّی از شهرهای دور برای زیارت آنها با تمام اشتیاق سفر نموده، به تشرّف به اعتاب مقدّسه آنان فخر و مباهات می کنند.
10- هر کدام از این دو مکرّمه، دو محلّ زیارت دارند. حضرت زینب سلام اللَّه علیها در مصر و در شام و حضرت معصومه سلام اللَّه علیها در بیت النّور، محلّ اقامت و عبادتشان - مدرسه ستّیه - و دیگر مدفن مقدّس و حرم مطهّر آن بانوی با جلالت.
فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها شفیعه روز جزا
یکی از معتقدات شیعه و از مباحث کلامی، موضوع شفاعت است که اصل آن از قرآن کریم به خوبی استفاده می شود.پیروان مکتب تشیّع و دادادگان خاندان پیغمبر علیهم السّلام با اتکای به آیات کریمه قرآنی و روایات شریفه، این موضوع را حتمی دانسته و بدان اعتقاد قلبی دارند.
خداوند در قرآن کریم خطاب به رسول اکرم صَلّی اللَّه عَلَیْهِ وَآلِه وِسَلَّم می فرماید:
وَ مِنَ الَّلیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ (9) پاسی از شب را از خواب برخیز و به قرآن و نماز بگذران. این یک وظیفه اختصاصی برای توست. امید است که پروردگارت تو را به مقامی قابل ستایش برساند.
در تفسیر آیه از اهلبیت عصمت علیهم السّلام آمده که مقصود از این مقام محمود، مقام شفاعت است. (10)
شفعاء یوم القیامه متعددند و در رأس همه، رسول خدا، پیامبر خاتم صَلّی اللَّه عَلَیْهِ وَآلِه وِسَلَّم می باشند. چنانکه علاوه بر آیه فوق روایات متعدّد دلالت بر این موضوع دارد و نیز ائمه طاهرین، جزء شفعای عنداللَّه می باشند.
و این مقتضای آبرومندی آنان در نزد خدای تعالی و رأفت آنان نسبت به بندگان خداست و در زیارت حضرت امام حسین علیه السّلام می خوانیم: اَلَّلهُمَّ ارْزُقْنی شَفاعَةَ الْحُسَیْنِ یَوْمَ الْوُرُودِ...بارخدایا! شفاعت حسین علیه السّلام را در روز ورود بر خودت روزیم فرما.
بالاخره در طبقه مردان، انبیا و اوصیا و ائمه طاهرین و برخی دیگر شفاعت می کنند و نیز در میان زنان و طبقه بانوان کسانی هستند که دارای مقام والای شفاعتند و شخصیّتهای گرانقدری که به اذن اللَّه تعالی در قیامت، شفاعت می کنند.
و آنچه که در اینجا مسلّم است، اینست که دو معظّمه دوران و افتخار بانوان جهان، دو شخصیّت بی نظیرِ فاطمه نام، یکی حضرت صدّیقه طاهره، فاطمه زهرا صلوات اللَّه علیها وعلی ابیها وبعلها وبنیها و دیگری کریمه آل محمّد و بضعه حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام، حضرت فاطمه معصومه علیهاالسّلام صاحب مقام شفاعتند.
آنچه که حکایت از مورد اوّل می کند، روایات بسیاری است که در ابواب معاد و قیامت و نیز در ابواب فضایل حضرت فاطمه زهرا علیهاالسّلام
رسیده است و از جمله روایت جابر از حضرت باقر علیه السّلام است که در یکی از فقراتش آمده است: ای جابر! واللَّه که فاطمه شیعیان و محبّان خود را التقاط می کند آنگونه که مرغ دانه های خوب و سالم را از میان دانه های بد، جدا نموده و انتخاب می کند. (11)
و اما راجع به حضرت فاطمه معصومه علیهاالسّلام بعضی از روایات که از خاندان پیغمبر نقل شده، صریح در این معناست. چنانکه سید عالم شهید مرحوم قاضی نوراللَّه شوشتری رضوان اللَّه علیه نقل فرموده است که حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند:
"آگاه باشید که برای خدا حرمی است و آن مکّه است و برای رسول خدا صَلّی اللَّه عَلَیْهِ وَآلِه وِسَلَّم حرمی است و آن مدینه است. آگاه باشید که برای امیرالمؤمنین علیه السّلام حرمی است و آن کوفه است. آگاه باشید که حرم من و حرم فرزندان من، بعد از من، قم است.
آگاه باشید که قم کوفه کوچکی است. آگاه باشید که برای بهشت هشت در است که سه تای آن به سوی قم مفتوح می باشد."
بعد فرمودند: تُقْبَضُ فیها امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدی وَاَسْمُها فاطِمَةُ بِنْتُ مُوسی تَدْخُلُ بِشَفاعَتِها شیعَتی الْجَنَّةَ بِاَجْمَعِهِمْ؛ (12) در سرزمین قم، زنی از فرزندان من که نام او فاطمه و دختر موسی بن جعفر است از دنیا خواهد رفت و شیعیان من همگی به برکت شفاعت او داخل بهشت خواند گردید.
و نیز در زیارت آن مکرّمه سلام اللَّه علیها که خود از امام علیه السّلام، مأثور است می خوانیم: یا فاطِمَةُ اشْفَعی لی فِی الْجَنَّةِ... ای فاطمه!برای من در مورد بهشت، شفاعت کن... بنابراین، حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها همچون جدّه معظّمه اش فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها از شفعای محشر است.
آنچه در اینجا بسیار قابل توجّه است این است که برحسب ظاهر روایاتی که در دو مورد، ذکر شد، نه تنها آن دو حبیبه خداوند، صاحب مقام شفاعتند، بلکه شفاعت آنان در سطحی وسیع و گسترده می باشد.
چنانکه در روایت مربوط به حضرت معصومه سلام اللَّه علیها کلمه "اَجْمَعِهِمْ" به کار رفته که کاملاً ظاهر در این است که همه شیعیان به شفاعت آن بزرگوار می رسند و عامّه شیعه از آن بهره مند و برخوردار خواهند گردید.
این تعبیر، بسیار ارزشمند است، زیرا از یک سو مقام والای حضرت فاطمه بنت موسی را ابراز می دارد که شفاعت آن حضرت نوع خاصی از شفاعت است؛ گروهی نیست و طایفی نمی باشد، بلکه فراگیر و عمومی است و به کافّه شیعه خواهد رسید.
و از دیگر سو تعبیر امیدبخش و فرح انگیز است و نور امید در دلهای همه شیعیان ایجاد می کند. شفاعت حضرت معصومه سلام اللَّه علیها شعاع رحمت واسعه الهیه است که همه را زیر پروبال خود خواهد گرفت.
بنابراین اگر در زیارت آن مکرّمه بی بدیل می خوانیم: یا فاطِمَةُ اشْفَعی لی فِی الْجَنَّةِ و درخواست شفاعت از آن خزینه رحمت الهی می کنیم، تقاضایی به جا و به مورد است که او صاحب شفاعت کبری و تامّه است و دامنه شفاعتش آن قدر گسترده و وسیع است که به هرکسی که در زیر لوای مقدّس تشیّع باشد خواهد رسید.
بله! در اینجا نباید یک مطلب را از یاد برد و آن این است که در همان روایت مخصوص، می فرماید: "شیعیان من به شفاعت او داخل بهشت خواهند گردید" و اکنون باید همه در حال خود فرو رویم و بنگریم که آیا در زمره شیعیان امام صادق علیه السّلام هستیم؟
و آیا این عنوان و واژه درباره ما صادق است؟ و آیا آن امام بزرگوار، تشیّع ما را امضا می کند؟ اگر خدای نخواسته این مطلب مورد تردید قرار گرفت یا این عنوان منتفی شد، حکم و اثر آن نیز در پی آن منتفی خواهد گردید.
ملاک شیعه بودن را ما خود نمی توانیم تفسیر کنیم و به دست بدهیم، ملاک آن طبق تفسیر خاندان پیغمبر علیهم السّلام باید در عمل روشن گردد و عمل ماست که معیار تشیّع ما خواهد بود.
بالاخره فیض، فیضی مستعدّ است و اقتضای شمول آن نسبت به همه افراد شیعه، محقّق است. اکنون بکوشیم که حداقل در ردیف ضعفای شیعه - از نظر فکر و عمل - باشیم تا مشمول لطف عمیم حضرت فاطمه معصومه سلام اللَّه علیها قرار بگیریم.
استعداد ذاتی و علمی حضرت معصومه:
استعداد ذاتی، طهارت روح و برخورداری از استادان معصوم که از علوم الهی بهره وافی دارند، وی را به مرحله ای از کمال علمی رساند که روزی جمعی از شیعیان وارد مدینه شدند و تعدادی پرسش در نامه ای نوشته و به خاندان امامت بردند.حضرت موسی بن جعفر(ع) در سفر بود و امام رضا(ع) در مدینه تشریف نداشت. هنگامی که آن گروه از مدینه قصد عزیمت داشتند، از اینکه خدمت امام رضا(ع) نرسیده بودند و دست خالی بدون پاسخ به سؤالات علمی و دینی خویش به وطن برمی گشتند، بسیار اندوهگین بودند.
حضرت فاطمه معصومه(س) که در آن ایام هنوز به سن بلوغ نرسیده بود، از مشاهده غم و اندوه آنان متاثر شده و پاسخ پرسشهای آنان را نوشت و به آنها عنایت فرمود. شیعیان مدینه را با سرور و شادی ترک کردند، در بیرون مدینه با امام کاظم(ع) مواجه شده و واقعه را به اطلاع حضرت رساند و دستخط حضرت معصومه(س) را به امام ارائه دادند.
حضرت امام کاظم(ع) پس از مطالعه جواب سؤالات، شادی و ابتهاج خود را با این جمله بیان فرمودند: «فداها ابوها; پدرش به فدایش ».
از این رو حضرت معصومه(س) در عصر رضوی علاوه بر اینکه از خاندان امام کاظم(ع) شناخته می شد، از بانوان دانشمند، محدثه و پارسای عصر خویش محسوب می گشت و با وجود ناآرامی ها و ناملایمات فراوان چهار روایت از آن بانوی مکرمه به دست ما رسیده که در محور اصول اعتقادی شیعه و تاکید به وصایت حضرت امیرالمؤمنین و تثبیت جایگاه غدیر در فرهنگ تشیع است.
شباهت های حضرت معصومه به حضرت زهراء علیهما السلام
در این نوشتار ما به ۴ مورد از شباهت های حضرت معصومه و حضرت زهراء سلام الله علیهما اشاره ای کوتاه خواهیم داشت(13)۱- دارای مقام عصمت
بر اساس روایتى که مرحوم سپهر در «ناسخ» از امام رضا علیه‌السلام روایت کرده، لقب «معصومه» را به حضرت معصومه، امام هشتم اعطا کرده‌اند. طبق این روایت امام رضا علیه السلام فرمودند:
«من زار المعصومه بقم کمن زارنى؛ هرکس حضرت معصومه را درقم زیارت کند، همانند کسى است که مرا زیارت کرده باشد.»
با توجه به این که حضرت معصومه علیهاالسلام نام شریفشان «فاطمه»است و در حال حیات به «معصومه» ملقب نبودند، تعبیر امام علیه السلام دقیقا به معناى اثبات عصمت است، زیرا بر اساس قاعده معروف "تعلیق حکم به وصف مشعر بر علیت است" دلالت حدیث شریف برعصمت آن بزرگوار بىتردید خواهد بود.
واز آن جایی که هیچگاه امام علیه‌السلام در سخنانش به گزافه گویی و غلوّ نمی‌پردازد، این سخن گهربارش بر عصمت حضرت معصومه علیهاالسلام دلالت دارد.
تشریف فرمایی دو شخص ناشناس که به احتمال قوی امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام بودند ـ برای مراسم تجهیز و نماز این بانوی بزرگوار(14)، تأیید واضحی بر عصمت وی می‌باشد. زیرا مطابق اعتقاد قطعی شیعه «جنازه معصوم را فقط معصوم به خاک می‌سپارد»
البته تردیدی نیست که عصمت نیز مانند کمالات دیگر انسانی دارای مراتب و درجاتی است که عالیترین درجه آن را پیامبر خاتم صلی‌الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام و دوازده جانشین پیامبر علیهم السلام دارا هستند.
۲- شفاعت گسترده
بالاترین جایگاه شفاعت، از آن رسول گرامى اسلام است که در قرآن کریم از آن به «مقام محمود» تعبیر شده است. و گستردگى آن باجمله بلند «وَ لَسَوْفَ یُعْطیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى»(15) بیان گردیده است.
دو تن ازبانوان خاندان رسول مکرم شفاعت گستردهاى دارند که بسیار وسیع و جهان شمول است و مىتواند همه اهالى محشر را فراگیرد:
۱- خاتون محشر، صدیقه طاهره، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها.
۲- شفیعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام.
در مورد شفاعت گسترده حضرت زهرا سلام الله علیها همین بس که شفاعت، مهریه آن حضرت است و به هنگام ازدواج پیک وحى طاقهای ابریشمى از جانب پروردگار آورد که در آن، جمله «خداوند مهریه فاطمه زهرا را شفاعت گنه‌کاران از امت محمد صلی الله علیه و آله قرار داد.» نقش بسته بود.
این حدیث از طریق اهل سنت نیز آمده است.بعد از فاطمه زهرا سلام الله علیها از جهت گستردگى شفاعت،هیچ بانویى به شفیعه محشر، حضرت معصومه سلام الله علیها نمىرسد.
امام صادق علیه‌السلام می فرمایند: «اَلا وِ اِنّ قُم، الْکُوفَهُ الصّغیرهُ، اَلا اِنّ لِلْجَنَّهِ ثَمانِیَهَ اَبْوابٍ ثَلاثَهٌ مِنْها اِلی قُمْ، تُقْبَضُ فیها اِمْرَأهٌ مِنْ وُلْدی اسمُها فاطِمَه بنتَ مُوْسی، و تُدْخَلُ بشفاعَتِها شیعَتی الْجَنَّهَ بِاَجْمَعِهِمْ؛(16) قم کوفه ی کوچک است و بهشت هشت در دارد، سه در از آن ها به روی قم باز است و بانویی از فرزندان من در آن جا دفن خواهد شد که فاطمه دختر موسی نام دارد. و با شفاعت وی همه ی شیعیان وارد بهشت می شوند».
۳- فداها ابوها
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله برای تجلیل و قدردانی از دخترش زهرا علیهاالسلام و مقامات او، بارها درباره اش این جمله را بیان فرموده بود که: «فَداها اَبُوها»(17) پدرش قربانش گردد.
پدر بزرگوار حضرت معصومه علیهاالسلام ، امام کاظم علیه السلام ، نیز درباره ی وی چنین جمله ای فرموند.جمعی از شیعیان برای دریافت پاسخ به سؤال های خود، وارد مدینه شدند تا به محضر امام کاظم علیه السلام برسند، آن حضرت در مسافرت بود. آن ها ناگزیر بودند، از آن سفر مراجعت کنند. پرسش های خود را نوشتند و به افراد خانواده ی امام کاظم علیه‌السلام تحویل دادند تا در سفر بعد به جواب آن نائل شوند.
هنگام خداحافظی، دیدند حضرت معصومه علیهاالسلام (که حدود شش سال داشت) پاسخ سؤالات آن ها را نوشته و آماده نموده است.
بسیار شادمان شدند و آن نامه را گرفتند. هنگام مراجعت، در راه با امام کاظم علیه‌السلام که از سفر باز می گشت، ملاقات کردند و ماجرا را به عرض امام رساندند، امام علیه السلام آن نوشته را از آن ها طلبید و مطالعه کرد.
و پاسخ های حضرت معصومه علیهاالسلام را درست یافت، آن گاه به نشان تمجید از حضرت معصومه علیهاالسلام و تصدیق او سه بار فرمود: «فَداها اَبُوها: پدرش فدایش باد»(18).
این حادثه ی جالب بیانگر آن است که حضرت معصومه علیهاالسلام چون زهرا مرضیه، عالمه غیرمعلّمه است و در خردسالی از رشد، شناخت، علم و کمال بالایی برخوردار است.
۴- بارگاه حضرت معصومه علیهاالسلام تجلّی‌گاه مرقد حضرت زهرا علیهاالسلام
مرحوم آیت الله سیّد شهاب الدین نجفی مرعشی رحمه الله می فرمود:
«پدرم ـمرحوم آیه الله علاّمه سیّد محمود مرعشی رحمه الله که در نجف اشرف می‌زیستـ بسیار علاقه‌مند بود، محلّ قبر شریف جدّه‌اش حضرت زهرا علیهاالسلام را بیابد، برای این مقصود، ختم مجرّبی انتخاب نمود، چهل شب به آن مداومت کرد تا شاید از محلّ مرقد شریف حضرت زهرا علیهاالسلام آگاه گردد.
شب چهلم بعد از انجام ختم و توسّل فراوان، به بستر خواب رفت در عالم خواب به محضر امام باقر (یا امام صادق) علیهما السلام رسید.
امام علیه‌السلام به او فرمود: «عَلَیْکَ بِکَرِیمَهِ اَهْلِ الْبَیْتِ» به دامن کریمه اهل بیت چنگ بزن.ایشان تصوّر کرد، منظور امام علیه السلام از این جمله، حضرت زهرا علیهاالسلام است.
عرض کرد: «آری قربانت گردم، من نیز ختم را برای همین گرفتم که محل قبر شریف آن حضرت را دقیق‌تر بدانم، و زیارتش کنم» امام علیه السلام فرمود: «منظور من قبر شریف حضرت معصومه علیهاالسلام در قم است».
سپس افزود: به خاطر مصالحی، خداوند اراده فرموده است که قبر حضرت زهرا برای همیشه برای همگان مخفی باشد، از این رو قبر حضرت معصومه علیها السلام را تجلّی‌گاه قبر شریف حضرت زهرا علیهاالسلام قرار داده است.
مرحوم آیه الله سید محمود مرعشی، وقتی از خواب برخاست، تصمیم گرفت به قصد زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام به قم مهاجرت کند.
او بی‌درنگ با همه ی اعضای خانواده اش از نجف اشرف، عازم قم شد و به زیارت مرقد مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام مشرّف گردید. (19)
امام خمینی ره مقام آن حضرت را آن قدر ارجمند می‌دانست که در قصیده‌ای حضرت معصومه علیهاالسلام را با حضرت زهرا علیهاالسلام مقایسه کرده و هر دو را بک نواخت ستوده است که بیانگر شباهت این دو بانوی برگزیده الهی است. (20)
اشعاری از این قصیده زیبا:
نور خدا در رسول اکرم پیدا؛ کرد تجلی ز وی به حیدر صفدر
وز وی تابان شده به حضرت زهرا؛ اینک ظاهر ز دخت موسی جعفر
آبروی ممکنات جمله از این نور؛ گر نبدی باطل آمدند سراسر
دختر چون این دو از مشیمه قدرت؛ نامد و ناید دگر هماره مقدر
آن یک، امواج علم را شده مبدأ، وین یک افواج حلم را شده مصدر
لم یلدم بسته لب و گرنه بگفتم، دخت خدایند این دو نور مطهر
آن یک بر ملک لایزالی، تارک؛ وین یک بر عرش کبریایی، افسر
آن یک خاک مدینه کرده مزین؛ صفحه قم را نموده این یک، انور
پی نوشت:
1- تاریخ یعقوبی ، ج 2، ص 421.2-عمدة الطالب »، ص 196-197، «المجدی »، ص 106.
3.اصول کافی، ج 1، ص 477.
4.علاوه بر حوزه علمیه ای که توسط رسول اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) بنیان نهاده شد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوی و دین شناس به جامعه اسلامی عرضه کرد، در همان ردیف حوزه های علمی بانوان از سوی رسول اکرم(ص) و حضرت فاطمه زهرا(س) تاسیس گردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبری کرده و به واسطه خویشی با امامان و بهره گیری از لحظه لحظه حیات پربارشان در هر عصری از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوع کنید به: «مسند فاطمه معصومه(س) از همین قلم.
5.اعلام الوری »، ص 302.
6.عیون اخبارالرضا(ع)، ج 1، ص 15
7. این جمله در زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام، نیز ذکر شده است.
8. حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمایند: لا یُقاسُ بِآلِ مُحِمَّدِ مِنْ هذِهِ الاُمَّةُ اَحَداً وَ لا یُسَوّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ اَبَداً هُمْ اَساسُ الدّینِ وَ عِمادُ الْیَقینِ، نهج البلاغة، خطبه 2 یعنی احدی از این امت را با آل محمّد صلّی اللَّه علیه وآله وسلّم، مقایسه نتوان کرد و کسانی که ریزه خوار نعمت آل محمّد اند، با آنان برابر نخواهند شد. آنان اساس دین و پایه های یقین اند.
9. سوره اسراء، آیه 79.
10. تفسیر عیّاشی، ج 2، ص 314، تفسیر برهان، ج 2، ص 440، تفسیر صافی، ج 1، ص 585.
11. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، ج 8، ص 52.
12. قاضی نوراللَّه شوشتری، مجالس المؤمنین، ج 1، ص 83.
13. برگرفته از مقاله ویژگی های حضرت معصومه سلام الله علیها ؛ هادی دانشور؛ با کمی دخل و تصرف
14. اعیان الشّیعه، ج ۸،ص ۳۹۱ به نقل از تاریخ قم، تألیف حسن بن محمد؛ بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۹؛ ناسخ التواریخ، جلد امام کاظم علیه السلام جلد ۷، ص ۳۳۷
15.سوره مبارکه ضحی ، آیه ۵
16. بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۲۸
17. بحارالانوار،ج ۴۳، ص ۸۶
18. حضرت معصومه فاطمه دوم، محمد محمدی اشتهاردی، ص ۱۳۳
19. حضرت معصومه فاطمه دوم محمد محمدی اشتهاردی، ص ۱۴۰ ـ ۱۴۱
20. دیوان امام خمینی رحمه الله ، ص ۲۵۷ ـ
منابع:
مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، 1387، دانستنیهای کریمه اهل بیت (علیها السلام)/ معاونت پژوهش مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان.اصفهان:https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/60681/1
https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/60678/1
https://www.jahannews.com/sound/439116
https://qomshenasi.ir/7299
