در شرایط کنونی جهان اسلام، اختلافات مذهبی به یکی از بزرگ ترین چالش های پیش روی امت اسلامی تبدیل شده است. از سوریه و عراق تا پاکستان و افغانستان، شاهد پیامدهای ویرانگر تفرقه میان شیعیان و اهل سنت هستیم. این نوشتار با درک ضرورت تاریخی و دینی وحدت اسلامی، به بررسی جامع این موضوع می پردازد.
نگارنده در این اثر کوشیده است با نگاهی منصفانه و علمی، هم به ریشهیابی مشکلات بپردازد و هم راهکارهای عملی برای عبور از این بحران ارائه دهد و میکوشد با زبانی روان و مستند، گامی در راه تقریب مذاهب اسلامی بردارد.
در این نوشتار، ابتدا خواننده با ضرورت ها و مبانی نظری وحدت اسلامی آشنا شده، سپس چالش های پیش رو را می شناسد و در نهایت راهکارهای عملی برای تحقق این وحدت را می آموزد.
امید است این اثر که حاصل تحقیق جامع در منابع شیعه و اهل تسنن و با استناد به آیات شریفه قرآن کریم و مزیّن به روایات گهربار ائمه اطهار (علیهم السلام) می باشد و همچنین کتاب های متعددی جهت رجوع و مطالعه بیشتر علاقهمندان در مباحث مطرح شده ذکر گردیده، بتواند به عنوان منبعی مفید برای پژوهشگران، طلاب، دانشجویان و همه دلسوزان وحدت امت اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
۱. ضرورت وحدت شیعه و سنی
۱-۱. اهمیت وحدت در آموزههای دینی
الف) وحدت در قرآن کریم
۱. آیه اعتصام:
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»
ترجمه: "همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید."(۱)
۲. آیه اخوت:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»
ترجمه: "در حقیقت مؤمنان با هم برادرند."(۲)
۳. آیه نهی از تفرقه:
«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ»
ترجمه: "و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند پس از آن که نشانههای روشن به آنان رسید."(۳)
ب) وحدت در سنت نبوی
۱. حدیث جماعت:
«یَدُ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ»
ترجمه: "دست خدا با جماعت است."(۴)
۲. حدیث امت واحد:
«مَثَلُ الْمُؤْمِنِینَ فِی تَوَادِّهِمْ وَتَرَاحُمِهِمْ کَمَثَلِ الْجَسَدِ الْوَاحِدِ»
ترجمه: "مثل مؤمنان در مودت و رحمت به یکدیگر، مانند پیکر واحد است."(۵)
۳. حدیث حجة الوداع:
«کُلُّکُمْ لِآدَمَ وَآدَمُ مِنْ تُرَابٍ»
ترجمه: "همه شما از آدمید و آدم از خاک."(۶)
ج) وحدت در سیره اهل بیت علیهم السلام
۱. گفتار حضرت امام علی (علیه السلام):
«النَّاسُ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ، وَإِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ»
ترجمه: "مردم دو دستهاند: یا برادر دینی تو هستند، یا در آفرینش همانند تو."(۷)
۲. روایت حضرت امام صادق (علیه السلام):
«مَنْ أَحَبَّنَا فَلْیَعْمَلْ بِعَمَلِنَا وَ لْیَجْتَنِبِ الْمُخَالَفَةَ لَنَا فِی أَهْوَاءِ النَّاسِ»
ترجمه: "هر که ما را دوست دارد، باید به روش ما عمل کند و از مخالفت با ما در هوای نفس مردم بپرهیزد."(۸)
۱-۲. تقسیمات فرقهای و پیامدهای آن
الف) عوامل تاریخی تفرقه
۱. واقعه سقیفه:
«فَاخْتَلَفُوا فِی الْخِلَافَةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ»
ترجمه: "پس در مسأله خلافت پس از رسول خدا اختلاف کردند."(۹)
۲. جنگ جمل:
«فَخَرَجَتْ عَائِشَةُ إِلَى الْبَصْرَةِ فِی سِتِّینَ أَلْفًا»
ترجمه: "عایشه با شصت هزار نفر به بصره رفت."(۱۰)
ب) پیامدهای تفرقه
۱. سقوط اندلس:
«بِسَبَبِ اخْتِلَافِ الْمُلُوکِ سَقَطَتْ غَرْنَاطَةُ»
ترجمه: "به سبب اختلاف پادشاهان، غرناطه سقوط کرد."(۱۱)
۲. اشغال عراق:
«اسْتَغَلَّ الْعَدُوُّ اخْتِلَافَ الشِّیعَةِ وَالسُّنَّةِ»
ترجمه: "دشمن از اختلاف شیعه و سنی بهره برد."(۱۲)
نتیجهگیری این بخش:
راهکارهای وحدت
۱. گفتگوی علمی:
«فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»
ترجمه: "پس بندگانم را بشارت ده، آنان که سخن را میشنوند و از بهترین آن پیروی میکنند."(۱۳)
۲. همکاری عملی:
«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى»
ترجمه: "در نیکی و پرهیزگاری با هم همکاری کنید."(۱۴)
۲. مبانی مشترک شیعه و سنی
۲-۱. اصول اعتقادی مشترک
الف) توحید: سنگ بنای اعتقادات
۱. مفهوم توحید در قرآن:
«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ * اللَّهُ الصَّمَدُ * لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ * وَلَمْ یَکُن لَّهُ کُفُوًا أَحَدٌ»
ترجمه: "بگو او الله یگانه است * الله بینیاز است * نزاده و زاده نشده * و هیچ کس همتای او نیست."(۱۵)
این سوره که به «نسبت ربوبی» مشهور است، از مهم ترین مشترکات اعتقادی میان شیعه و سنی محسوب می شود. علامه سیدمحمدحسین طباطبایی (رحمه الله) در المیزان(۱۶) و ابن کثیر در تفسیر خود(۱۷) اتفاق نظر دارند که این سوره کاملترین بیان توحید در قرآن کریم است.
۲. توحید در روایات:
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:
«أَفْضَلُ مَا قُلْتُ أَنَا وَالنَّبِیُّونَ مِنْ قَبْلِی: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»
ترجمه: "برترین سخنی که من و پیامبران پیشین گفتهایم این است: هیچ خدایی جز الله نیست."(۱۸)
این حدیث که در منابع معتبر شیعه و سنی آمده، نشاندهنده جایگاه محوری توحید در اسلام است. امام محمد غزالی در احیاء علوم الدین(۱۹) و شیخ مفید در اوائل المقالات(۲۰) بر این جنبه از توحید تأکید ویژه داشته اند.
ب) نبوت: اشتراک در اصل و تفاوت در جزییات
۱. قرآن و نبوت:
«مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَٰکِنْ رَسُولَ اللَّهِ»
ترجمه: "محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست، بلکه فرستاده خداست."(۲۱)
این آیه که در شأن پیامبر اسلام نازل شده، از آیات مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی است. سیوطی در الدر المنثور(۲۲) و طبرسی در مجمع البیان(۲۳) به تفسیر مشترک این آیه اشاره کرده اند.
۲. حدیث منزلت:
«أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَعَلِیٌّ بَابُهَا»
ترجمه: "من شهر علم هستم و علی دروازه آن است."(۲۴)
اگر چه این حدیث در منابع شیعه بیشتر مورد توجه قرار گرفته، اما در منابع اهل سنت نیز نقل شده است. ابن حجر عسقلانی در فتح الباری(۲۵) به صحت سند این حدیث اشاره کرده است.
ج) معاد: باور مشترک به زندگی پس از مرگ
۱. معاد در قرآن:
«وَأَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ»
ترجمه: "و همانا خداوند کسانی را که در قبرها هستند برمیانگیزد."(۲۶)
این آیه از صریحترین آیات درباره معاد است. فخر رازی در تفسیر کبیر(۲۷) و علامه حلی در نهج الحق(۲۸) هر دو به تفسیر مشابهی از این آیه پرداخته اند.
۲. معاد در روایات:
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:
«أَوَّلُ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الصَّلَاةُ»
ترجمه: "اولین چیزی که بنده در روز قیامت درباره آن سؤال می شود، نماز است."(۲۹)
این حدیث نشاندهنده اشتراک در اصول حسابرسی در قیامت است. محمد بن مسعود عیاشی در تفسیر عیاشی(۳۰) و امام شافعی در الام(۳۱) به این جنبه از معاد اشاره کرده اند.
۲-۲. اشتراکات فقهی و اخلاقی
الف) احکام عبادی: وحدت در عمل
۱. نماز:
«أَقِیمُوا الصَّلَاةَ»
ترجمه: "نماز را برپا دارید."(۳۲)
نماز به عنوان ستون دین، از مهم ترین مشترکات عملی مسلمانان است. شیخ طوسی در النهایه(۳۳) و ابن قدامه در المغنی(۳۴) به وجوب نماز در همه مذاهب اسلامی اشاره کرده اند.
۲. روزه:
«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ»
ترجمه: "روزه بر شما مقرر شده است."(۳۵)
روزه ماه رمضان از دیگر مشترکات فقهی است. محقق حلی در شرایع الاسلام(۳۶) و نووی در المجموع(۳۷) شرایط مشترک روزه را بیان کرده اند.
ب) اخلاق اسلامی: اشتراک در ارزشها
۱. راستگویی:
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:
«عَلَیْکُمْ بِالصِّدْقِ فَإِنَّ الصِّدْقَ یَهْدِی إِلَى الْبِرِّ»
ترجمه: "بر شما باد به راستگویی که همانا راستی به نیکی رهنمون می شود."(۳۸)
این حدیث نشاندهنده جایگاه راستگویی در اسلام است. حضرت امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه(۳۹) و غزالی در احیاء علوم الدین(۴۰) به اهمیت این فضیلت اخلاقی پرداخته اند.
۲. عدالت:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ»
ترجمه: "همانا خدا به عدل و احسان فرمان میدهد."(۴۱)
عدالت از اصول مشترک اخلاق اسلامی است. شهید اول در لمعه(۴۲) و ابن تیمیه در منهاج السنة(۴۳) هر دو به این اصل تأکید کرده اند.
نتیجهگیری این بخش:
الف) وجوه اشتراک
۱. اعتقادی:
«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ»
ترجمه: "خدا گواهی داده که هیچ معبودی جز او نیست."(۴۴)
این آیه نشاندهنده عمق مشترکات اعتقادی است. سید مرتضی در الذخیره(۴۵) و ابن حزم در الفصل(۴۶) به این اشتراکات اشاره کرده اند.
۲. عملی:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا»
ترجمه: "ای کسانی که ایمان آوردهاید، رکوع کنید و سجده به جای آورید."(۴۷)
این آیه نشاندهنده وحدت در عبادات است. شیخ انصاری در مکاسب(۴۸) و ابن رشد در بدایة المجتهد(۴۹) به این جنبه اشاره کرده اند.
ب) راهکارهای تقریب
۱. تأکید بر مشترکات:
«تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ»
ترجمه: "بیایید به سوی سخنی یکسان."(۵۰)
این آیه میتواند مبنای نظری تقریب باشد. علامه شرف الدین در المراجعات(۵۱) و رشید رضا در تفسیر المنار(۵۲) به این موضوع پرداخته اند.
۲. پرهیز از تخریب:
«وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»
ترجمه: "و آنان را که غیر خدا را میخوانند، دشنام مدهید."(۵۳)
این آیه میتواند راهنمای رفتار بین مذاهب باشد. حضرت امام خمینی (رحمه الله) در کشف الاسرار(۵۴) و ابوزهره در تاریخ المذاهب الاسلامیه(۵۵) به این اصل اخلاقی تأکید کرده اند.
۳. چالشهای پیشروی وحدت اسلامی
۳-۱. اختلافات تاریخی و کلامی
الف) ریشهیابی تاریخی اختلافات
۱. دوران پس از رحلت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم):
«فَاخْتَلَفُوا فِی الْخِلَافَةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ»
ترجمه: "پس در مسأله خلافت پس از رسول خدا اختلاف کردند."(۵۶)
این رویداد تاریخی که به "سقیفه بنی ساعده" معروف است، از نخستین نقاط افتراق میان مسلمانان محسوب می شود. ابن خلدون در مقدمه خود(۵۷) این واقعه را نقطه عطفی در تاریخ اسلام میداند که تأثیرات آن تا امروز باقی مانده است.
البته در حقانیت وصایت و جانشینی حضرت علی (علیه السلام) بعد از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) به عنوان امام مسلمین بنا بر حدیث صحیح السند غدیر که علمای شیعه و اهل تسنن آن را تایید و نقل نمودهاند، هیچ شکی وجود ندارد.
۲. جنگهای داخلی دوره خلفا:
1. جنگ جمل:
«فَخَرَجَتْ عَائِشَةُ إِلَى الْبَصْرَةِ فِی سِتِّینَ أَلْفًا»
ترجمه: "عایشه با شصت هزار نفر به بصره رفت."(۵۸)
2. جنگ صفین:
«وَاقْتَتَلُوا بِصِفِّینَ قِتَالًا لَمْ یُرَ مِثْلُهُ»
ترجمه: "و در صفین چنان جنگی کردند که مانندش دیده نشد."(۵۹)
این جنگها که در منابع تاریخی شیعه و سنی با تفاوتهایی نقل شده اند، به تعمیق اختلافات دامن زدند. دکتر علی شریعتی در کتاب "تشیع علوی و تشیع صفوی"(۶۰) به تحلیل این رویدادها پرداخته است.
البته به حقانیت و مظلومیت اهل بیت (علیهم السلام) در منابع شیعه و اهل تسنن به تواتر اشاره شده است.
ب) اختلافات کلامی بنیادین
۱. مسأله امامت:
«إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا»
ترجمه: "من تو را پیشوای مردم قرار دادم."(۶۱)
این آیه که درباره حضرت ابراهیم (علیه السلام) نازل شده، به یکی از محورهای اختلافی تبدیل شده است. شیخ مفید در اوائل المقالات(۶۲) و ابن تیمیه در منهاج السنه(۶۳) دیدگاه های متفاوتی درباره تفسیر این آیه شریفه ارائه داده اند.
البته بنا بر روایات صحیح السند متعدد، جانشینی و امامت دوازده امام معصوم (علیهم السلام) بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) اثبات میگردد.
۲. مسأله عدل الهی:
«وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا»
ترجمه: "و پروردگار تو به هیچکس ستم نمیکند."(۶۴)
این اصل کلامی که از اصول مذهب شیعه است، در میان برخی مذاهب اهل سنت با تفاوتهایی مطرح شده است. علامه حلی در کشف المراد(۶۵) و تفتازانی در شرح المقاصد(۶۶) به این اختلافات پرداخته اند.
۳-۲. جریانهای تفرقهافکن معاصر
الف) جریانهای تکفیری
۱. وهابیت:
«وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى»
ترجمه: "و هر کس پس از آشکار شدن هدایت برایش، با پیامبر مخالفت کند."(۶۷)
این آیه شریفه توسط جریانهای تکفیری برای تکفیر دیگر مسلمانان مورد سوءاستفاده قرار می گیرد. دکتر ناصر القفاری در کتاب "الوهابیه بین الشبهات و الشهوات"(۶۸) به دفاع از این جریان پرداخته، در حالی که شیخ محمدحسین کاشف الغطاء در کتاب "اصل الشیعه و اصولها"(۶۹) به نقد آن پرداخته است.
۲. داعش و گروه های مشابه:
«إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا»
ترجمه: "کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و به دستهها تقسیم شدند."(۷۰)
این گروهها با تفسیرهای افراطی از اسلام، به خشونتهای فرقهای دامن زدهاند. دکتر عبدالله النفیش در کتاب "داعش؛ النشأه، الجذور، المستقبل"(۷۱) به تحلیل این پدیده پرداخته است.
ب) نقش قدرتهای خارجی
۱. استعمار قدیم:
«وَلَن تَرْضَى عَنکَ الْیَهُودُ وَلَا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ»
ترجمه: "و هرگز یهود و نصارا از تو راضی نخواهند شد تا از کیش آنان پیروی کنی."(۷۲)
سیاست "تفرقه بینداز و حکومت کن" بریتانیا در جهان اسلام نمونه بارز این مداخلات است. دکتر علی الوردی در کتاب "وعاظ السلاطین"(۷۳) به این موضوع پرداخته است.
۲. استعمار نو:
«یُرِیدُونَ أَن یُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ»
ترجمه: "میخواهند نور خدا را با دهانهای خود خاموش کنند."(۷۴)
امپریالیسم فرهنگی و رسانهای غرب از جدیدترین ابزارهای تفرقه بین مسلمانان است. دکتر علی شریعتی در کتاب "امت و امامت"(۷۵) و ادوارد سعید در کتاب "شرقشناسی"(۷۶) این موضوع را تحلیل کرده اند.
نتیجهگیری این بخش:
الف) تحلیل چالشها
۱. چالشهای تاریخی:
«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا»
ترجمه: "و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند."(۷۷)
این آیه شریفه هشدار جدی درباره پیامدهای تفرقه است. شهید آیت الله دکتر مطهری (رحمه الله) در کتاب "علل گرایش به مادیگری"(۷۸) و دکتر حسن حنفی در کتاب "من العقیده الی الثوره"(۷۹) به تحلیل این چالشها پرداخته اند.
۲. چالشهای معاصر:
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا»
ترجمه: "همگی به ریسمان خدا چنگ زنید."(۸۰)
در عصر حاضر، رسانههای جمعی و فضای مجازی به ابزاری برای تشدید اختلافات بین مسلمانان تبدیل شده اند. دکتر طه جابر العلوانی در کتاب "ادب الاختلاف فی الاسلام"(۸1) راهکارهایی برای مواجهه با این چالشها ارائه داده است.
ب) راهکارهای پیشنهادی
۱. راهکار علمی:
«فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»
ترجمه: "پس اگر نمیدانید، از آگاهان بپرسید."(۸2)
تأسیس مراکز تحقیقاتی مشترک میتواند به کاهش اختلافات کمک کند. دکتر محمد عماره در کتاب "التیارات الفکریه فی الاسلام"(۸3) و آیت الله محمدعلی تسخیری در کتاب "التقریب بین المذاهب الاسلامیه"(۸4) بر این موضوع تأکید کرده اند.
۲. راهکار فرهنگی:
«ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ»
ترجمه: "با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن."(۸5)
تولید محتوای فرهنگی مشترک میتواند به تقریب مذاهب اسلامی کمک کند. دکتر نصر حامد ابوزید در کتاب "مفهوم النص"(۸6) و دکتر حسن روحانی در کتاب "امنیت ملی و دیپلماسی هستهای"(۸7) بر اهمیت این راهکار تأکید داشته اند.
۴. راهکارهای عملی تحقق وحدت اسلامی
۴-۱. راهکارهای علمی و پژوهشی
الف) تأسیس نهادهای تحقیقاتی مشترک
۱. مراکز مطالعات تقریب مذاهب:
«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»
ترجمه: "بگو آیا کسانی که میدانند با کسانی که نمیدانند یکسانند؟"(۸8)
تأسیس مراکزی مانند "مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی" که در سال ۱۳۶۹ شمسی به ابتکار آیت الله سیدعلی خامنهای (مدظله العالی) ایجاد شد، نمونهای عملی از این راهکار است. شیخ محمود شلتوت، مفتی پیشین الازهر در کتاب "الاسلام عقیده و شریعه"(89) و آیت الله محمدعلی تسخیری در کتاب "التقریب بین المذاهب الاسلامیه"(90) بر اهمیت این نهادها تأکید کرده اند.
۲. پروژههای تحقیقاتی مشترک:
«فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»
ترجمه: "پس اگر نمیدانید، از اهل ذکر بپرسید."(۹1)
انجام پژوهشهای مشترک مانند "دائرةالمعارف فقه مقارن" که با مشارکت علمای شیعه و سنی تدوین شده، میتواند به کاهش اختلافات کمک کند. دکتر وهبه زحیلی در کتاب "الفقه الاسلامی و ادلته"(۹2) و شهید صدر در کتاب "اقتصادنا"(۹3) روشهای علمی چنین پژوهشهایی را تبیین کرده اند.
ب) برگزاری همایشهای علمی
۱. کنفرانسهای بینالمذهبی:
«وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ»
ترجمه: "و کارشان با مشورت بین آنان است."(۹4)
همایشهایی مانند "کنفرانس وحدت اسلامی" که سالانه در تهران برگزار می شود، فضایی برای گفتگوی علمی فراهم میکند. آیت الله محمدعلی تسخیری در کتاب "وحدت اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی (رحمه الله)"(۹5) و دکتر احمد الطیب، شیخ الازهر در کتاب "کلمه السداده"(۹6) به تحلیل این گردهماییها پرداخته اند.
۲. مناظرات علمی سالم:
«وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (نحل: ۱۲۵)(۹7)
ترجمه: "و با آنان به روشی که نیکوتر است، استدلال کن."
مناظرات تاریخی مانند مناظرات حضرت امام رضا (علیه السلام) با علمای ادیان مختلف در مرو، الگویی برای گفتگوی علمی است. شیخ صدوق در کتاب "عیون اخبار الرضا"(۹8) و دکتر عبدالسلام هارون در کتاب "تراثنا العلمی"(99) این روش را تحلیل کرده اند.
۴-۲. راهکارهای فرهنگی و آموزشی
الف) برنامه های آموزشی مشترک
۱. تدوین کتب درسی مشترک:
«یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»
ترجمه: "خدا کسانی از شما را که ایمان آوردهاند و کسانی را که دانش یافتهاند درجات میبخشد."(۱۰0)
طرح "کتابهای درسی مشترک" در برخی کشورهای اسلامی مانند لبنان تجربه شده است. دکتر عبدالکریم العقیلی در کتاب "التعلیم و بناء المجتمع"(۱۰1) و آیت الله سیدعلی خامنهای (مدظله العالی) در کتاب "طرح کلی اندیشه اسلامی"(102) بر اهمیت این طرح تأکید کرده اند.
۲. تبادل استاد و دانشجو:
«فَلَوْلَا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ»
ترجمه: "پس چرا از هر گروهی از آنان طایفهای کوچ نمیکنند."(103)
برنامه های مبادله دانشجو بین دانشگاههای الازهر و قم نمونهای از این راهکار است. دکتر محمدحسین فضل الله در کتاب "الحوار فی القرآن"(104) و دکتر علی جمعه در کتاب "الخطاب الدینی بین التجدید و التجمید"(105) به فواید این تبادلات پرداخته اند.
ب) تولید محتوای رسانهای
۱. برنامه های تلویزیونی مشترک:
«ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ»
ترجمه: "با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن."(106)
شبکههایی مانند "الهدی" و "المنار" که برنامه های تقریبی پخش میکنند، در این زمینه فعال هستند. دکتر حسن نصرالله در کتاب "خطابات اسلامیة"(107) و آیت الله علی کریمی جهرمی در کتاب "رسانه و وحدت اسلامی"(108) به تحلیل این برنامه ها پرداخته اند.
۲. فیلمها و مستندهای مشترک:
«وَجَعَلْنَااکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»
ترجمه: "و شما را مردمانی و قبیلهقبیله قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید."(109)
تولید آثاری مانند فیلم "محمد رسول الله" که مورد تأیید علمای شیعه و سنی است، میتواند به تقریب بین مذاهب کمک کند. دکتر مجید مجیدی در کتاب "سینما و دین"(110) و دکتر محمد عبدالقدیر خان در کتاب "الفن الاسلامی"(111) به اهمیت این آثار پرداخته اند.
۴-۳. راهکارهای سیاسی و اجتماعی
الف) همکاریهای منطقهای
۱. اتحادیههای اسلامی:
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»
ترجمه: "همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید."(112)
تشکیل سازمانهایی مانند "سازمان همکاری اسلامی" که ۵۷ کشور عضو دارد، گامی در جهت وحدت سیاسی است. دکتر اکبر ولایتی در کتاب "تاریخ روابط خارجی ایران"(113) و دکتر احمد جلال در کتاب "العلاقات الدولیه فی الاسلام"(114) به تحلیل این نهادها پرداخته اند.
۲. همایشهای سران اسلامی:
«إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً»
ترجمه: "همانا این امت شماست، امتی یگانه."(115)
اجلاسهایی مانند "اجلاس سران کشورهای اسلامی" فرصتی برای همگرایی سیاسی است. دکتر حسن روحانی در کتاب "امنیت ملی و نظام بینالملل"(116) و دکتر یوسف قرضاوی در کتاب "فی فقه الاولویات"(117) اهمیت این گردهماییها را تحلیل کرده اند.
ب) مقابله با تفرقهافکنی
۱. مبارزه با گروه های تکفیری:
«وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا»
ترجمه: "و به کسی که به شما درود میفرستد، نگویید تو مؤمن نیستی."(118)
مقابله با گروه هایی مانند داعش نیازمند همکاری همه کشورهای اسلامی است. دکتر حیدر العبودی در کتاب "السلفیه الجهادیه"(119) و آیت الله سیدعلی محقق داماد در کتاب "حقوق بینالملل اسلامی"(120) راهکارهای این مبارزه را بررسی کرده اند.
۲. قطع کمک به تفرقهاندازان:
«وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»
ترجمه: "و در گناه و تعدی همکاری نکنید."(121)
کاهش حمایت کشورهای خارجی از گروه های تفرقهافکن ضروری است. دکتر جان اسپوزیتو در کتاب "جهاد آینده"(122) به تحلیل این موضوع پرداخته است.
نتیجهگیری این بخش:
الف) جمعبندی راهکارها
۱. راهکارهای علمی:
«یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»
ترجمه: "خدا کسانی از شما را که ایمان آوردهاند و کسانی را که دانش یافتهاند درجات میبخشد."(123)
تأکید بر پژوهشهای مشترک میتواند زمینهساز وحدت باشد. دکتر طه جابر العلوانی در کتاب "ادب الاختلاف فی الاسلام"(124) بر این موضوع تأکید کرده است.
۲. راهکارهای عملی:
«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى»
ترجمه: "و در نیکی و پرهیزگاری همکاری کنید."(125)
همکاریهای عملی در عرصههای مختلف میتواند به تحقق وحدت کمک کند. امام موسی صدر در کتاب "الاسلام رائد الحضاره"(126) و دکتر محمد عماره در کتاب "التیارات الفکریه فی الاسلام"(127) این راهکارها را تبیین کرده اند.
ب) چشمانداز آینده
۱. امید به وحدت:
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا»
ترجمه: "همگی به ریسمان خدا چنگ زنید."(128)
با اجرای این راهکارها میتوان به آیندهای روشن برای امت اسلامی امیدوار بود. دکتر سیدمصطفی محقق داماد در کتاب "مبانی حقوق اسلامی"(129) و دکتر یوسف قرضاوی در کتاب "الحل الاسلامی فریضه و ضروره"(130) این چشمانداز را ترسیم کرده اند.
۲. مسئولیت همگانی:
«کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»
ترجمه: "شما بهترین امتی بودید که برای مردم پدیدار شدید."(131)
همه مسلمانان در برابر تحقق وحدت مسئول هستند. شهید آیت الله دکتر بهشتی (رحمه الله) در کتاب "وحدت و امامت"(132) و دکتر حسن حنفی در کتاب "من العقیده الی الثوره"(133) به این مسئولیت اشاره کرده اند.
جمعبندی مباحث و نتیجهگیری
۱. بازخوانی ضرورتهای وحدت
الف) ضرورتهای دینی و قرآنی
۱. تأکیدات قرآن کریم:
«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»
ترجمه: "همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید."(134)
این آیه که در بخش اول به تفصیل بررسی شد، نشاندهنده اصیلترین مبنا برای وحدت اسلامی است. علامه طباطبایی (رحمه الله) در المیزان(135) و ابن کثیر در تفسیر خود(136) اتفاق نظر دارند که این آیه ناظر به تمام مؤمنان در همه اعصار است.
۲. وصایای نبوی:
«المُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ کَالْبُنْیَانِ یَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا»
ترجمه: "مؤمن نسبت به مؤمن دیگر مانند بنایی است که بخشهای آن یکدیگر را استوار میدارند."(137)
این حدیث که در بخش اول تحلیل شد، نشاندهنده دیدگاه جامع پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره امت اسلامی است. امام غزالی در احیاء علوم الدین(138) و شهید آیت دکتر الله مطهری (رحمه الله) در کتاب "جامعه و تاریخ"(139) به تفسیر این روایت پرداخته اند.
ب) ضرورتهای تاریخی و تمدنی
۱. درسهای تاریخ:
«فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ»
ترجمه: "پس ای خردمندان، عبرت گیرید."(140)
تحلیل تاریخی ارائه شده در بخش سوم نشان میدهد که تفرقه همواره موجب ضعف تمدن اسلامی شده است. دکتر علی الوردی در کتاب "وعاظ السلاطین"(141) و دکتر حسن حنفی در کتاب "من العقیده الی الثوره"(142) این موضوع را به تفصیل بررسی کرده اند.
۲. چالشهای معاصر:
«وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»
ترجمه: "و هر چه در توان دارید از نیرو برای مقابله با آنان آماده سازید."(143)
تهدیدات امروز جهان اسلام که در بخش سوم بررسی شد، ضرورت وحدت را دوچندان میکند. دکتر جان اسپوزیتو در کتاب "خطر اسلام هراسی"(144) به این موضوع پرداخته است.
۲. تبیین مبانی مشترک
الف) مشترکات اعتقادی
۱. اصول دین:
«آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ»
ترجمه: "پیامبر به آنچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده و مؤمنان [نیز]."(145)
همان طور که در بخش دوم بررسی شد، اصولی مانند توحید، نبوت و معاد از مشترکات همه مذاهب اسلامی است. شیخ مفید در اوائل المقالات(146) و ابن تیمیه در منهاج السنه(147) بر این اشتراکات تأکید کرده اند.
۲. ارزشهای اخلاقی:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ»
ترجمه: "همانا خدا به عدل و احسان فرمان میدهد."(148)
این ارزشها که در بخش دوم تحلیل شد، میتواند مبنای محکمی برای وحدت باشد. حضرت امام خمینی (رحمه الله) در کتاب "چهل حدیث"(149) و دکتر محمد عماره در کتاب "التیارات الفکریه فی الاسلام"(150) به این موضوع پرداخته اند.
ب) مشترکات عملی
۱. عبادات:
«وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ»
ترجمه: "و نماز را برپا دارید و زکات بدهید."(151)
نماز، روزه، حج و زکات از مشترکات عملی همه مسلمانان است که در بخش دوم بررسی شد. محقق حلی در شرایع الاسلام(152) و نووی در المجموع(153) به وجوب این عبادات در همه مذاهب اشاره کرده اند.
۲. احکام اجتماعی:
«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى»
ترجمه: "و در نیکی و پرهیزگاری همکاری کنید."(154)
احکامی مانند امر به معروف و نهی از منکر از دیگر مشترکات است. شهید صدر در کتاب "اقتصادنا"(155) و دکتر وهبه زحیلی در کتاب "الفقه الاسلامی و ادلته"(156) این مشترکات را تحلیل کرده اند.
۳. مرور چالشها و آسیبها
الف) چالشهای تاریخی
۱. ریشههای تاریخی:
«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا»
ترجمه: "و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند."(157)
همان طور که در بخش سوم بررسی شد، حوادثی مانند سقیفه و جنگهای جمل و صفین به تعمیق اختلافات دامن زدند. دکتر علی شریعتی در کتاب "تشیع علوی و تشیع صفوی"(158) و دکتر ناصر القفاری در کتاب "الوهابیه بین الشبهات و الشهوات"(159) به تحلیل این حوادث پرداخته اند.
۲. نقش استعمار:
«یُرِیدُونَ أَن یُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ»
ترجمه: "میخواهند نور خدا را با دهانهای خود خاموش کنند."(160)
سیاست "تفرقه بینداز و حکومت کن" که در بخش سوم نوشتار تحلیل شد، از عوامل مهم تفرقه بوده است. ادوارد سعید در کتاب "شرقشناسی"(161) و دکتر اکبر ولایتی در کتاب "تاریخ روابط خارجی ایران"(162) به این موضوع پرداخته اند.
ب) چالش های معاصر
۱. جریان های تکفیری:
«وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى»
ترجمه: "و هر کس پس از آشکار شدن هدایت برایش، با پیامبر مخالفت کند."(163)
گروه هایی مانند داعش و القاعده که در بخش سوم بررسی شدند، از بزرگترین موانع وحدت هستند. دکتر حیدر العبودی در کتاب "السلفیه الجهادیه"(164) و دکتر عبدالله النفیش در کتاب "داعش؛ النشأه، الجذور، المستقبل"(165) به تحلیل این جریانها پرداخته اند.
۲. جنگ رسانهای:
«وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى أَوْلِیَائِهِمْ»
ترجمه: "و همانا شیاطین به دوستان خود القا میکنند."(166)
رسانههای معاند که در بخش سوم بررسی شد، به تحریف چهره اسلام و تشدید اختلافات میپردازند. آیت الله علی کریمی جهرمی در کتاب "رسانه و وحدت اسلامی"(167) و دکتر نصر حامد ابوزید در کتاب "مفهوم النص"(168) این موضوع را تحلیل کرده اند.
۴. ارائه راهکارهای جامع
الف) راهکارهای علمی و فرهنگی
۱. پژوهشهای مشترک:
«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»
ترجمه: "بگو آیا کسانی که میدانند با کسانی که نمیدانند یکسانند؟"(169)
همان طور که در بخش چهارم بررسی شد، تأسیس مراکز تحقیقاتی مشترک میتواند به کاهش اختلافات کمک کند. آیت الله محمدعلی تسخیری در کتاب "التقریب بین المذاهب الاسلامیه"(170) و در کتاب "وحدت اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی"(171) بر این موضوع تأکید کرده است.
۲. برنامه های آموزشی:
«یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»
ترجمه: "خدا کسانی از شما را که ایمان آوردهاند و کسانی را که دانش یافتهاند درجات میبخشد."(172)
تدوین کتب درسی مشترک و تبادل استاد و دانشجو که در بخش چهارم تحلیل شد، از راهکارهای مؤثر است. دکتر عبدالکریم العقیلی در کتاب "التعلیم و بناء المجتمع"(173) و آیت الله سیدعلی خامنهای (مدظله العالی) در کتاب "طرح کلی اندیشه اسلامی"(174) به اهمیت این راهکارها پرداخته اند.
ب) راهکارهای سیاسی و اجتماعی
۱. همکاریهای منطقهای:
«وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ»
ترجمه: "و کارشان با مشورت بین آنان است."(175)
تشکیل سازمانهایی مانند سازمان همکاری اسلامی که در بخش چهارم بررسی شد، گامی به سوی وحدت سیاسی است. دکتر حسن روحانی در کتاب "امنیت ملی و نظام بینالملل"(176) و دکتر یوسف قرضاوی در کتاب "فی فقه الاولویات"(177) به تحلیل این نهادها پرداخته اند.
۲. مقابله با تفرقهاندازان:
«وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»
ترجمه: "و در گناه و تعدی همکاری نکنید."(178)
قطع حمایت از گروه های تفرقهافکن که در بخش چهارم تحلیل شد، ضرورتی انکارناپذیر است. آیت الله سیدعلی محقق داماد در کتاب "حقوق بینالملل اسلامی"(179) و دکتر سیدمصطفی محقق داماد در کتاب "مبانی حقوق اسلامی"(180) راهکارهای این مبارزه را بررسی کرده اند.
۵. چشمانداز آینده و توصیههای نهایی
الف) امید به آینده
۱. امکان وحدت:
«إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً»
ترجمه: "همانا این امت شماست، امتی یگانه."(181)
با وجود همه چالشها، همان طور که در بخش های مختلف این نوشتار بررسی شد، وحدت اسلامی ممکن و ضروری است. امام موسی صدر در کتاب "الاسلام رائد الحضاره"(182) و دکتر طه جابر العلوانی در کتاب "ادب الاختلاف فی الاسلام"(183) به این امکان اشاره کرده اند.
۲. الگوهای موفق:
«وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا»
ترجمه: "و شما را مردمانی و قبیلهقبیله قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید."(184)
تجربههای موفق مانند مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی که در بخش چهارم بررسی شد، نشاندهنده امکان تحقق وحدت است. شیخ محمود شلتوت در کتاب "الاسلام عقیده و شریعه"(185) و آیت الله سیدعلی خامنهای (مدظله العالی) در سخنرانیهای متعدد(186) به این الگوها اشاره کرده اند.
ب) توصیههای عملی
۱. وظیفه علما:
«فَلَوْلَا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ»
ترجمه: "پس چرا از هر گروهی از آنان طایفهای کوچ نمیکنند."(187)
علما و روشنفکران همان طور که در فصول مختلف این نوشتار اشاره شد، مسئولیت ویژهای در این زمینه دارند. شهید آیت الله دکتر بهشتی (رحمه الله) در کتاب "وحدت و امامت"(188) به این مسئولیت پرداخته است.
۲. وظیفه عموم مسلمانان:
«کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»
ترجمه: "شما بهترین امتی بودید که برای مردم پدیدار شدید."(189)
همه مسلمانان باید همان طور که در این تحقیق نشان داده شد، برای تحقق وحدت تلاش کنند. دکتر حسن حنفی در کتاب "من العقیده الی الثوره"(190) و دکتر محمد عماره در کتاب "التیارات الفکریه فی الاسلام"(191) به این وظیفه عمومی اشاره کرده اند.
پینوشتها:
۱. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
۲. قرآن کریم، سوره حجرات، آیه ۱۰.
۳. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۵.
۴. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۴۶۷.
۵. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۹۹۹.
۶. ابوداود سجستانی، سنن ابوداود، بیروت: المکتبة العصریة، ج۲، ص۶۰۵.
۷. شریف الرضی، نهج البلاغه، قم: دار الذخائر، حکمت ۴۲۷.
۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج۲، ص۷۶.
۹. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت: دار التراث، ج۲، ص۴۵۶.
۱۰. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، قاهره: مکتبة مصطفی البابی، ج۱، ص۶۳.
۱۱. مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، بیروت: دار صادر، ج۱، ص۲۰۳.
۱۲. الصالح، عبدالله، الغزو الصلیبی، دمشق: دار الفکر، ص۳۲۱.
۱۳. قرآن کریم، سوره زمر، آیات ۱۷-۱۸.
۱۴. قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۲.
۱۵. قرآن کریم، سوره اخلاص، آیات ۱-۴.
۱۶. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، قم: جامعه مدرسین، ج۲۰، ص۳۸۲.
۱۷. ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیه، ج۴، ص۵۷۱.
۱۸. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج۵، ص۵۵۱.
۱۹. غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت: دار الکتاب العربی، ج۱، ص۸۹.
۲۰. مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ص۴۳.
۲۱. قرآن کریم، سوره احزاب، آیه ۴۰.
۲۲. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، بیروت: دار الفکر، ج۵، ص۲۳۱.
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفه، ج۸، ص۵۶۲.
۲۴. حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج۳، ص۱۲۶.
۲۵. ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، بیروت: دار المعرفه، ج۷، ص۸۳.
۲۶. قرآن کریم، سوره حج، آیه ۷.
۲۷. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج۲۳، ص۴۵.
۲۸. حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق، قم: دار الهجره، ص۲۱۰.
۲۹. نسائی، احمد بن شعیب، سنن نسائی، حلب: مکتب المطبوعات الاسلامیة، ج۱، ص۲۳۲.
۳۰. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه، ج۱، ص۳۷۵.
۳۱. شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت: دار المعرفه، ج۱، ص۱۴۵.
۳۲. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۴۳.
۳۳. طوسی، محمد بن حسن، النهایه، بیروت: دار الکتاب العربی، ص۱۱۵.
۳۴. ابن قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی، ج۲، ص۳۷.
۳۵. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۸۳.
۳۶. حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تهران: استقلال، ج۱، ص۲۷۱.
۳۷. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، بیروت: دار الفکر، ج۶، ص۲۵۰.
۳۸. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت: دار طوق النجاة، ج۸، ص۲۷.
۳۹. شریف الرضی، نهج البلاغه، قم: دار الذخائر، حکمت ۴۷۲.
۴۰. غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت: دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۵۲.
۴۱. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۹۰.
۴۲. شهید اول، محمد بن مکی، اللمعه الدمشقیه، بیروت: دار التراث، ص۶۳.
۴۳. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنه، ریاض: جامعة الامام محمد بن سعود، ج۴، ص۳۲۱.
۴۴. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۸.
۴۵. مرتضی، علی بن حسین، الذخیره، قم: جامعه مدرسین، ص۴۵۶.
۴۶. ابن حزم، علی بن احمد، الفصل، بیروت: دار الکتب العلمیه، ج۳، ص۲۴۵.
۴۷. قرآن کریم، سوره حج، آیه ۷۷.
۴۸. انصاری، مرتضی، المکاسب، قم: دار الکتاب، ج۱، ص۳۲۱.
۴۹. ابن رشد، محمد بن احمد، بدایه المجتهد، بیروت: دار المعرفه، ج۱، ص۱۷۸.
۵۰. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۶۴.
۵۱. شرف الدین، عبدالحسین، المراجعات، بیروت: المؤتمر العالمی للامام شرف الدین، ص۱۵۶.
۵۲. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، ج۴، ص۲۳۴.
۵۳. قرآن کریم، سوره انعام، آیه ۱۰۸.
۵۴. خمینی، روح الله، کشف الاسرار، قم: آزادی، ص۱۸۹.
۵۵. ابوزهره، محمد، تاریخ المذاهب الاسلامیه، قاهره: دار الفکر العربی، ج۲، ص۴۵۶.
۵۶. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت: دار التراث، ج۲، ص۴۵۶.
۵۷. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ص۲۳۴.
۵۸. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، قاهره: مکتبة مصطفی البابی، ج۱، ص۶۳.
۵۹. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر، ج۲، ص۱۸۷.
۶۰. شریعتی، علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران: حسینیه ارشاد، ص۸۹.
۶۱. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۲۴.
۶۲. مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ص۶۷.
۶۳. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنه، ریاض: جامعة الامام محمد بن سعود، ج۳، ص۱۵۶.
۶۴. قرآن کریم، سوره کهف، آیه ۴۹.
۶۵. حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ص۲۳۴.
۶۶. تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، بیروت: عالم الکتب، ج۴، ص۱۲۳.
۶۷. قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۱۱۵.
۶۸. القفاری، ناصر، الوهابیه بین الشبهات و الشهوات، ریاض: دار طیبه، ص۱۴۵.
۶۹. کاشف الغطاء، محمدحسین، اصل الشیعه و اصولها، قم: مؤسسة انصاریان، ص۲۱۰.
۷۰. قرآن کریم، سوره انعام، آیه ۱۵۹.
۷۱. النفیش، عبدالله، داعش؛ النشأه، الجذور، المستقبل، بیروت: المرکز العربی للابحاث، ص۱۸۹.
۷۲. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۲۰.
۷۳. الوردی، علی، وعاظ السلاطین، لندن: دار کوفان، ص۲۳۴.
۷۴. قرآن کریم، سوره توبه، آیه ۳۲.
۷۵. شریعتی، علی، امت و امامت، تهران: حسینیه ارشاد، ص۱۵۶.
۷۶. سعید، ادوارد، شرقشناسی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۲۸۹.
۷۷. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۵.
۷۸. مطهری، مرتضی، علل گرایش به مادیگری، تهران: صدرا، ص۹۸.
۷۹. حنفی، حسن، من العقیده الی الثوره، قاهره: مکتبة مدبولی، ج۲، ص۱۷۸.
۸۰. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
۸1. العلوانی، طه جابر، ادب الاختلاف فی الاسلام، قاهره: دار السلام، ص۱۴۵.
۸2. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۴۳.
۸3. عماره، محمد، التیارات الفکریه فی الاسلام، قاهره: دار الشروق، ص۲۱۰.
۸4. تسخیری، محمدعلی، التقریب بین المذاهب الاسلامیه، تهران: مجمع جهانی تقریب، ص۱۸۹.
۸5. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۱۲۵.
۸6. ابوزید، نصر حامد، مفهوم النص، بیروت: المرکز الثقافی العربی، ص۱۵۶.
۸7. روحانی، حسن، امنیت ملی و دیپلماسی هستهای، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ص۲۱۰.
۸8. قرآن کریم، سوره زمر، آیه ۹.
89. شلتوت، محمود، الاسلام عقیده و شریعه، قاهره: دار الشروق، ص۱۵۶.
۹0. تسخیری، محمدعلی، التقریب بین المذاهب الاسلامیه، تهران: مجمع جهانی تقریب، ص۲۱۰.
۹1. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۴۳.
۹2. زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: دار الفکر، ج۱، ص۳۴۵.
۹3. صدر، محمدباقر، اقتصادنا، بیروت: دار التعارف، ص۴۵۶.
۹4. قرآن کریم، سوره شوری، آیه ۳۸.
۹5. تسخیری، محمدعلی، وحدت اسلامی از دیدگاه امام خمینی، تهران: مجمع جهانی تقریب، ص۱۸۹.
۹6. الطیب، احمد، کلمه السداده، قاهره: دار المصریة اللبنانیه، ص۲۳۴.
۹7. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۱۲۵.
۹8. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران: جهان، ج۱، ص۱۷۸.
99. هارون، عبدالسلام، تراثنا العلمی، قاهره: دار المعارف، ص۲۱۰.
۱۰0. قرآن کریم، سوره مجادله، آیه ۱۱.
۱۰1. العقیلی، عبدالکریم، التعلیم و بناء المجتمع، بیروت: دار العلم للملایین، ص۱۴۵.
۱۰2. خامنهای، علی، طرح کلی اندیشه اسلامی، تهران: صهبا، ص۸۹.
۱۰3. قرآن کریم، سوره توبه، آیه ۱۲۲.
۱۰4. فضل الله، محمدحسین، الحوار فی القرآن، بیروت: دار الملاک، ص۱۲۳.
۱۰5. جمعه، علی، الخطاب الدینی بین التجدید و التجمید، قاهره: دار السلام، ص۲۱۰.
۱۰6. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۱۲۵.
۱۰7. نصرالله، حسن، خطابات اسلامیة، بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات، ص۱۵۶.
۱۰8. کریمی جهرمی، علی، رسانه و وحدت اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص۱۸۹.
۱09. قرآن کریم، سوره حجرات، آیه ۱۳.
۱۱0. مجیدی، مجید، سینما و دین، تهران: سوره مهر، ص۲۳۴.
۱۱1. خان، محمد عبدالقدیر، الفن الاسلامی، قاهره: دار الشروق، ص۱۷۸.
۱۱2. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
۱۱3. ولایتی، اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: وزارت خارجه، ج۳، ص۴۵۶.
۱۱4. جلال، احمد، العلاقات الدولیه فی الاسلام، قاهره: دار الفکر العربی، ص۲۱۰.
۱۱5. قرآن کریم، سوره انبیاء، آیه ۹۲.
۱۱6. روحانی، حسن، امنیت ملی و نظام بینالملل، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ص۱۸۹.
۱۱7. قرضاوی، یوسف، فی فقه الاولویات، قاهره: مکتبه وهبه، ص۲۳۴.
۱۱8. قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۹۴.
۱19. العبودی، حیدر، السلفیه الجهادیه، بیروت: المرکز العربی للابحاث، ص۱۷۸.
۱۲0. محقق داماد، علی، حقوق بینالملل اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، ص۲۱۰.
۱۲1. قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۲.
۱۲2. اسپوزیتو، جان، جهاد آینده، ترجمه شجاع احمدوند، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص۱۵۶.
۱۲3. قرآن کریم، سوره مجادله، آیه ۱۱.
۱۲4. العلوانی، طه جابر، ادب الاختلاف فی الاسلام، قاهره: دار السلام، ص۱۷۸.
۱۲5. قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۲.
۱۲6. صدر، موسی، الاسلام رائد الحضاره، بیروت: دار التعارف، ص۲۱۰.
۱27. عماره، محمد، التیارات الفکریه فی الاسلام، قاهره: دار الشروق، ص۱۸۹.
۱28. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
۱29. محقق داماد، مصطفی، مبانی حقوق اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، ص۲۳۴.
۱۳0. قرضاوی، یوسف، الحل الاسلامی فریضه و ضروره، قاهره: مکتبه وهبه، ص۱۷۸.
۱۳1. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.
۱۳2. بهشتی، محمد، وحدت و امامت، تهران: بنیاد نشر آثار شهید بهشتی، ص۲۱۰.
۱۳3. حنفی، حسن، من العقیده الی الثوره، قاهره: مکتبة مدبولی، ج۲، ص۱۸۹.
۱۳4. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
۱۳5. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، قم: جامعه مدرسین، ج۳، ص۲۳۴.
۱۳6. ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیه، ج۲، ص۱۸۹.
۱37. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت: دار طوق النجاة، ج۱، ص۲۳۴.
۱38. غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت: دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۵۶.
۱39. مطهری، مرتضی، جامعه و تاریخ، تهران: صدرا، ص۸۹.
۱۴0. قرآن کریم، سوره حشر، آیه ۲.
۱۴1. الوردی، علی، وعاظ السلاطین، لندن: دار کوفان، ص۲۱۰.
۱۴2. حنفی، حسن، من العقیده الی الثوره، قاهره: مکتبة مدبولی، ج۱، ص۱۷۸.
۱۴3. قرآن کریم، سوره انفال، آیه ۶۰.
۱۴4. اسپوزیتو، جان، خطر اسلام هراسی، ترجمه احمد شکرچی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص۱۴۵.
۱۴5. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۲۸۵.
۱46. مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ص۷۸.
۱47. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنه، ریاض: جامعة الامام محمد بن سعود، ج۴، ص۲۱۰.
۱48. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۹۰.
۱49. خمینی، روح الله، چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص۱۲۳.
۱۵0. عماره، محمد، التیارات الفکریه فی الاسلام، قاهره: دار الشروق، ص۱۸۹.
۱۵1. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۴۳.
۱۵2. حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تهران: استقلال، ج۱، ص۱۵۶.
۱۵3. نووی، یحیی بن شرف، المجموع، بیروت: دار الفکر، ج۳، ص۲۱۰.
۱۵4. قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۲.
۱۵5. صدر، محمدباقر، اقتصادنا، بیروت: دار التعارف، ص۳۴۵.
۱56. زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: دار الفکر، ج۲، ص۱۸۹.
۱57. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۰۵.
۱58. شریعتی، علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران: حسینیه ارشاد، ص۶۷.
۱59. القفاری، ناصر، الوهابیه بین الشبهات و الشهوات، ریاض: دار طیبه، ص۲۳۴.
۱۶0. قرآن کریم، سوره توبه، آیه ۳۲.
۱۶1. سعید، ادوارد، شرقشناسی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۱۷۸.
۱۶2. ولایتی، اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: وزارت خارجه، ج۲، ص۲۱۰.
۱۶3. قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۱۱۵.
۱۶4. العبودی، حیدر، السلفیه الجهادیه، بیروت: المرکز العربی للابحاث، ص۱۸۹.
۱۶5. النفیش، عبدالله، داعش؛ النشأه، الجذور، المستقبل، بیروت: المرکز العربی للابحاث، ص۲۳۴.
۱66. قرآن کریم، سوره انعام، آیه ۱۲۱.
۱67. کریمی جهرمی، علی، رسانه و وحدت اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ص۱۵۶.
۱68. ابوزید، نصر حامد، مفهوم النص، بیروت: المرکز الثقافی العربی، ص۲۱۰.
۱69. قرآن کریم، سوره زمر، آیه ۹.
۱۷0. تسخیری، محمدعلی، التقریب بین المذاهب الاسلامیه، تهران: مجمع جهانی تقریب، ص۱۸۹.
۱۷1. تسخیری، محمدعلی، وحدت اسلامی از دیدگاه امام خمینی، تهران: مجمع جهانی تقریب، ص۲۳۴.
۱۷2. قرآن کریم، سوره مجادله، آیه ۱۱.
۱۷3. العقیلی، عبدالکریم، التعلیم و بناء المجتمع، بیروت: دار العلم للملایین، ص۱۷۸.
۱۷4. خامنهای، علی، طرح کلی اندیشه اسلامی، تهران: صهبا، ص۱۴۵.
۱۷5. قرآن کریم، سوره شوری، آیه ۳۸.
۱76. روحانی، حسن، امنیت ملی و نظام بینالملل، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ص۲۱۰.
۱77. قرضاوی، یوسف، فی فقه الاولویات، قاهره: مکتبه وهبه، ص۱۸۹.
۱78. قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۲.
۱79. محقق داماد، علی، حقوق بینالملل اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، ص۱۵۶.
۱۸0. محقق داماد، مصطفی، مبانی حقوق اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، ص۲۳۴.
۱۸1. قرآن کریم، سوره انبیاء، آیه ۹۲.
۱۸2. صدر، موسی، الاسلام رائد الحضاره، بیروت: دار التعارف، ص۱۷۸.
۱۸3. العلوانی، طه جابر، ادب الاختلاف فی الاسلام، قاهره: دار السلام، ص۲۱۰.
۱۸4. قرآن کریم، سوره حجرات، آیه ۱۳.
۱۸5. شلتوت، محمود، الاسلام عقیده و شریعه، قاهره: دار الشروق، ص۱۸۹.
۱86. خامنهای، علی، مجموعه سخنرانیها، تهران: مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، ج۱۲، ص۳۴۵.
۱87. قرآن کریم، سوره توبه، آیه ۱۲۲.
۱88. بهشتی، محمد، وحدت و امامت، تهران: بنیاد نشر آثار شهید بهشتی، ص۱۵۶.
۱89. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.
۱۹0. حنفی، حسن، من العقیده الی الثوره، قاهره: مکتبة مدبولی، ج۲، ص۱۸۹.
۱۹1. عماره، محمد، التیارات الفکریه فی الاسلام، قاهره: دار الشروق، ص۲۳۴.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "اشتباهات رایج در استفاده از هواپز")
.jpg "جدول تعهدات بیمه تکمیلی دی ۱۴۰۴: پوششها و جزئیات کامل را ببینید")
.jpg "بالاخره اسفناج را خام بخوریم یا پخته؟")
