طرح مسأله و ضرورت بحث
در جهان امروز که به موازات پیشرفتهای فناورانه و ارتباطی، پیچیدگیها و بحرانهای فراوان اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و روانی جامعه بشری را به شدت تحت تاثیر قرار دادهاند، به ویژه در مواقعی که جنگی بر ملتی تحمیل میگردد، موضوع تابآوری و استقامت از بُعد شخصی و اجتماعی اهمیت بنیادی یافته است.تابآوری به معنای توانایی حفظ سلامت روان و عملکرد سازنده در برابر فشارهای زندگی، تهدیدات و بحرانهاست. این ظرفیت نه تنها به فرد کمک میکند از آسیبهای روانی جلوگیری کند، بلکه موجب پایداری و استمرار رشد اجتماعی نیز میشود.
در جوامع دینی، منابع غنی از آموزهها و الگوهای رفتاری برای بهبود تابآوری وجود دارد. در اسلام و به ویژه در تفکر شیعی، رفتار و سیره چهارده معصوم (علیهم السلام) سرشار از درسهای نفیس مقاومت، صبر، امید و همبستگی است.
سیره معصومین (علیهم السلام) طی قرون متمادی، مکتبی بینظیر برای مقابله با انواع مشکلات فردی و اجتماعی ارائه میدهد که میتوان آن را همراه با دانش روز روانشناسی و جامعهشناسی برای ارتقای تابآوری به کار گرفت.
این مقاله با رویکردی تحلیلی – تطبیقی تلاش میکند مفاهیم استقامت و تابآوری را در پرتو سیره اهل بیت (علیهم السلام) تبیین کرده و با استخراج راهکارهای کاربردی، مسیر عملی برای ارتقای تابآوری فردی و اجتماعی را نشان دهد، تا علاوه بر فهم درست آموزهها، راه حلهای مؤثر زمینهساز توسعه پایدار و سلامت روانی جامعه باشد.
۱. مفهوم استقامت و تابآوری در روانشناسی و جامعهشناسی
۱.۱. تعریف تابآوری و استقامت
تابآوری(1) به توانایی افراد یا جوامع برای «بازگشت سریع به وضعیت سالم یا بهتر» پس از تجربه فشار، آسیب و بحران گفته میشود.کارشناسان روانشناسی، تابآوری را به عنوان فرایندی پیچیده و چندبعدی تعریف میکنند که شامل توانایی مقابله با استرسها، ایجاد تغییرات سازنده، و رشد درخلال بحران است.
استقامت اما غالباً به «پایداری و تحمل متعهدانه» در برابر مشکلات و ناملایمات اطلاق میشود.
باوجود تفاوت اندک، هر دو مفهوم، ماهیتاً بههم وابستهاند و نشاندهنده ظرفیتهای درونی انسان برای مواجهه با شرایط دشواراند.
۱.۲. اهمیت تابآوری در جوامع امروزی
جامعه معاصر با حجم وسیعی از مشکلات و تهدیدات مواجه است: از بحرانهای اقتصادی، نارساییهای فرهنگی، بیماریهای روانی گسترده تا بحرانهای سیاسی و جنگ تحمیلی.تابآوری به عنوان ابزاری ضروری برای مقابله با این چالشها شناخته میشود. تحقیقها نشان دادهاند که جوامعی که از تابآوری بالاتری برخوردارند، نرخ بحرانهای روانی، خشونت و ناهنجاریهای اجتماعی در آنها پایینتر است.
تابآوری بالاتر افراد و گروهها موجب میشود که فرآیند بهبود و رشد پس از فشارهای روانی یا بحرانهای اجتماعی تسریع شود. بهعلاوه، ایجاد تابآوری، یکی از کلیدهای توسعه پایدار، تقویت سرمایه اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی است.
۱.۳. دستهبندی ابعاد تابآوری
از منظر روانشناسی و جامعهشناسی، تابآوری ابعادی چندگانه دارد:* تابآوری روانی: مقابله فرد با استرس، اضطراب و افسردگی براساس امکانات ذهنی و عاطفی
* تابآوری معنوی: تکیه بر اعتقادات دینی و ارزشهای معنوی برای ایجاد قدرت درونی
* تابآوری اجتماعی: وجود حمایت اجتماعی، پیوندهای خانوادگی و اعتماد متقابل در جامعه
* تابآوری اقتصادی: دسترسی به منابع و فرصتی که به کسب استقلال اقتصادی و پایداری کمک کند.
۱.۴. چالشهای کلان جوامع امروز که تابآوری را تهدید میکنند
چالشهای اجتماعی متعددی وجود دارند که تابآوری را بیش از پیش مورد آزمون قرار میدهند:* افزایش مشکلات اقتصادی: فقر، بیکاری و نابرابری اقتصادی موجب فشار روانی گسترده شده و تابآوری را تضعیف میکند.
* زوال نهادهای اجتماعی و فرهنگی: فروپاشی خانواده، کاهش انسجام اجتماعی و بحرانهای هویتی زمینهساز بیاعتمادی و ناامیدی است.
* افزایش بیماریهای روانی: افسردگی، اضطراب و گسست عاطفی از پیامدهای این بحرانها محسوب میشوند.
* فرهنگ مصرفی و فردگرایی افراطی: برهم زدن روابط جمعی و کاهش همبستگی اجتماعی آسیب زننده به تابآوری است.
* بحرانهای سیاسی و اجتماعی: ناامنی، تحریمها، و درگیریهای سیاسی و جنگ تحمیلی، موجب افزایش اضطراب جمعی و کاهش تابآوری میشود.
۱.۵. ضرورت تقویت تابآوری از منظر جامعهشناسی و روانشناسی
با توجه به آسیبها و چالشها، ضروری است که رویکردهای علمی- فرهنگی و دینی برای ارتقای تابآوری فرد و اجتماع توسعه یابد. منابع معنوی و تاریخی، مانند سیره اهل بیت (علیهم السلام) میتوانند به مثابه منبعی ارزشمند و کارآمد برای بازیابی و ارتقای این توانمندی عمل کنند.نکات کاربردی بخش اول:
* آموزش مهارتهای تابآوری در مدارس و دانشگاهها: آموزش مهارتهای مقابله با استرس، خودکنترلی، و مدیریت هیجانات براساس آموزههای روانشناسی و با حمایت ارزشهای معنوی* ترویج فرهنگ حمایت اجتماعی: نهادهایی برای کمک متقابل و همیاری رفع انزوای فردی و اجتماعی
* تقویت پیوندهای خانوادگی: ارتباط نزدیک والدین و فرزندان و آموزش سبک زندگی همراه با صبر و تحمل از سنین کودکی
* توجه به سلامت روان و کنترل بیماریهای روانی با کمک رویکردهای معنوی
۲. سیره معصومین؛ الگوی تابآوری در تاریخ اسلام
۲.۱. زندگی اهل بیت (علیهم السلام) در مرور تاریخی
چهارده معصوم (علیهم السلام) نمادهای بارز تابآوری فردی و اجتماعی در تاریخ اسلام هستند. زندگی آنان پر از سختیها، مصائب، هجمههای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود. اما آنچه این بزرگان را از دیگران متمایز میکند، حفظ تعادل روحی، پایداری معنوی و عمل به تکلیف در اوج فشارها بود.این سیره برای همگان به ویژه جوامع در شرایط بحران، چراغ راهی روشن است که نشان میدهد چگونه میتوان در برابر مشکلات و شکستها مقاوم و امیدوار ماند.
۲.۲. استقامت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در برابر دشمنیها
از آغاز بعثت، حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله) با مخالفتهای شدید و تحقیرهای اجتماعی مواجه شد. در شعب ابیطالب بیش از ده سال تحت محاصره و فشار شدید بود، اما هیچگاه ناامید نشد و دست از رسالت برنداشت.برخی نمونهها:
* تأکید قرآن کریم بر صبر و حلم پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) قبل و بعد از بعثت
* هجرت با خانواده برای حفظ دین، که خود نوعی استقامت و امید به امداد الهی بود.
۲.۳. حلم و صبر امام علی (علیه السلام) در مدیریت بحرانها
امام علی (علیه السلام) در دورهای آشفته از تاریخ اسلام، با دشواریهای فراوان روبرو شد. از جنگهای متعددی که علیه ایشان انجام شد، تا خیانتها و اختلافات داخلی، اما همواره با صبر، عدالت و بردباری، مقتدرانه مسیر اسلام را حفظ کرد. از دیدگاه امام علی (علیه السلام)، صبر، بهترین سرمایه است و توانایی بر تحمل دشواریها را افزون میکند.۲.۴. ایثار و پایداری امام حسین (علیه السلام) در واقعه کربلا
حادثه کربلا نقطه عطفی در تاریخ استقامت و مقاومت معنوی است. امام حسین (علیه السلام) حتی در شرایط نابرابر و فشارهای بیرحمانه، دست از اصول و حق نکشید و شهادت را بر ذلت ترجیح داد.نمونههای کلیدی تابآوری امام حسین (علیه السلام):
* حفظ ایمان و امید به نصرت الهی در آخرین لحظات
* تجلی مقاومت معنوی در سختترین شرایط جسمانی و روانی
* فرهنگ فداکاری و ایثار به عنوان پیامی به امت
۲.۵. سیره دیگر ائمه معصومین (علیهم السلام) در حفظ صبر و امید
دیگر معصومین (علیهم السلام) از جمله امام سجاد (علیه السلام)، امام باقر (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) که با وجود فشارها و محدودیتها، با دعا، تفکر و تعلیم مسائل اخلاقی و اعتقادی، مدل تابآوری معنوی را توسعه دادند.امام سجاد (علیه السلام) در فرازی از دعای مکارم الاخلاق میفرماید:
«اللَّهُمَّ أَنْتَ عُدَّتِی إِنْ حَزِنْتُ، وَ أَنْتَ مُنْتَجَعِی إِنْ حُرِمْتُ، وَ بِکَ اسْتِغَاثَتِی إِنْ کَرِثْتُ، وَ عِنْدَکَ مِمَّا فَاتَ خَلَفٌ...؛
خدایا! اگر اندوهگین شوم، تو ذخیره و مایه دلخوشی منی؛ و اگر از هر دری محرومم کنند، تو محلّ رفت و آمد منی؛ و اگر در فشار و سختی قرار گیرم، کمک خواهیام از وجود توست؛ و آنچه از دستم رود، عوض و بدلش نزد توست…»
نکات کاربردی بخش دوم:
* سرمشقگیری از سیره معصومین (علیهم السلام) برای آموزش تابآوری به نسلها* تبیین رفتارهای حکیمانه در مدیریت بحرانهای فردی و اجتماعی
* تقویت فرهنگ ایثار، صبر، و امید با تکیه بر سیره اهل بیت (علیهم السلام)
* استفاده از نیایش، تلاوت و تدبر در قرآن برای کسب آرامش در سختیها
۳. عوامل موثر بر ارتقای استقامت فردی و اجتماعی از منظر معصومین
استقامت و تابآوری افراد و جوامع، تأثیری شگرف از مجموعه عوامل درونی و بیرونی میپذیرد. سیره و آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان مکتبی کامل، ضمن تأکید بر ابعاد فردی، به بعد اجتماعی و معنوی نیز توجه ویژهای دارند.در این بخش، عوامل کلیدی که در پایداری و تابآوری نقش دارند را در پرتو آموزههای حضرات معصومین (علیهم السلام) و روایات گرانقدر ایشان تشریح میکنیم.
۳.۱. ایمان و توکل به خداوند؛ رکن اصلی تابآوری
از مهمترین فصلهای آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) میتوان به ایمان خالص و توکل عمیق به خداوند متعال اشاره کرد. ایمان راسخ، سرچشمه آرامش قلب و تقویت انگیزه برای تحمل دشواریهاست.امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«الثِّقَةُ باللّه ِ حِصنٌ لا یَتَحَصَّنُ فیهِ إلاّ مُؤمنٌ أمِینٌ؛
«اعتماد به خدا، دژى است که کسى جز مؤمن امین در آن پناه نگیرد.»(2)
این توکل همراه با عمل به وظایف، باعث میشود که افراد در مواجهه با مشکلات، دلگرم به رحمت و حکمت خداوند باشند و ناامید نشوند. توکل، درست به اندازه تلاش، در ساخت تابآوری نقش دارد و هر دو مکمل یکدیگرند.
در قرآن کریم نیز آمده است:
«وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ کَفَى بِاللَّهِ وَکِیلًا؛
«و بر خدا توکل کن؛ و کافی است که خدا نگهبان و کارساز [همه امور بندگان] باشد.»(3)
۳.۲. توسل و نیایش مداوم؛ آرامشبخش روان و جان
علاوه بر تقویت ایمان درونی، اهل بیت (علیهم السلام) عبادت، دعا و نیایش را به عنوان عنصر حیاتی در تابآوری معنوی مطرح کردهاند. نیایش و توسل باعث بازسازی مکرر انرژی روانی فرد میشوند و احساس امید و اطمینان به کمک الهی را تقویت میکند.امام سجاد (علیه السلام) که پس از کربلا دوران اسارت سختی را گذراند، با دعاهای پرعمق خود همچون دعای مکارم الاخلاق، سبب تقویت روح مطمئن به خدا میگردد.
همچنین دعای کمیل، توسل، و دعای عهد که از آموزههای ویژه اهل بیت (علیهم السلام) است، منابع بینظیری برای آرامسازی ذهن و تمدد اعصاب در سختیها هستند.
۳.۳. پرهیز از یأس و ناامیدی؛ سفارش تاکیدی اهل بیت (علیهم السلام)
وضعیتهای سخت ممکن است انسان را در دام یأس و ناامیدی بیندازد؛ اما اهل بیت (علیهم السلام)، این دو آفت را به شدت محکوم کردهاند.رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در حدیثی فرمود:
«الفاجِرُ الراجی لِرَحمَةِ اللّه ِ تعالى أقرَبُ مِنها مِن العابِدِ المُقَنَّطِ؛
«گنهکارِ امیدوار به رحمت خداوند متعال به رحمت نزدیکتر است، تا عابدِ ناامید.»(4)
امام علی (علیه السلام) نیز در مناجات شعبانیه به خداوند متعال عرضه میدارد:
«إلهی لم اُسَلِّطْ على حُسنِ ظَنِّی قُنوطَ الإیاسِ، و لا انقَطَعَ رَجائی مِن جَمیلِ کَرَمِکَ؛
الهى! ناامیدى و یأس را بر گمان نیکم [به تو] چیره نمىگردانم و امیدم را از بزرگوارى و بخشش زیباى تو، نمىبُرم.»(5)
این مفاهیم در زمانی که فرد یا جامعه با مشکلات گوناگون روبرو است، موجب میشود چراغ روشنی از امید در دل روشن بماند که بزرگترین مکمل صبر و تحمل است.
۳.۴. حفظ امید و ایمان به آینده روشن؛ پیام مثبت اهل بیت (علیهم السلام)
تابآوری به ویژه در جوامع نیازمند چشمانداز و آیندهنگری مثبت است. اهل بیت (علیهم السلام) همواره بر این نکته تأکید کردهاند که وضعیت فعلی نباید ملاک داوری نهایی باشد و خداوند در نهایت دست نصرت و رحمت خود را بر سر بندگان خواهد کشید.امام رضا (علیه السلام) در حدیثی میفرماید:
«إنّما یَجیءُ الفَرَجُ على الیَأْسِ؛
همانا فرج و گشایش، پس از ناامیدى مىآید.»(6)
امید به آینده بهتر، حتی در پیچیدهترین شرایط، موجب تقویت توانایی تحمل و انگیزش فردی و جمعی میشود.
۳.۵. همدلی و همبستگی اجتماعی؛ حمایت شبکههای انسانی
از منظر اهل بیت (علیهم السلام) تابآوری تنها امری فردی نیست، بلکه در بستر حمایت اجتماعی و تعاملات انسانی معنا مییابد. رابطههای خانوادگی مستحکم و همبستگی جمعی عامل مهمی برای کاهش اثر تنهایی و افزایش نیرو روانی است.پیامبر اکرم (صلّى الله علیه و آله) میفرماید:
«مَثَلُ المُؤمِنینَ فی تَوادِّهِمْ وَ تَعاطُفِهِمْ وَ تَراحُمِهِمْ مَثَلُ الجَسدِ؛ إذا اشتکى مِنهُ عُضوٌ تَداعى سائرُ الجَسَدِ بالسَّهَرِ و الحُمّى؛
مؤمنان در دوستى، عطوفت و مهرورزى نسبت بههم چونان یک پیکرند؛ که هرگاه عضوى از آن به درد آید، دیگر اعضا را بى خوابى و تب فرا مىگیرد.»(7)
همچنین امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«أحسَنُ الإحسانِ مُواساةُ الإخوانِ؛
بهترین احسان، همدردى با برادران است.»(8)
در آموزههای چهارده معصوم (علیهم السلام)، اهمیت حفظ پیوندها، یاری رساندن به نیازمندان و همکاری در مشکلات به منظور حفظ سلامت روان و استمرار قدرت جامعه بارها تأکید شده است.
۳.۶. تربیت اخلاقی و خودکنترلی؛ راهگشای تابآوری
تابآوری بدون کنترلی بر هیجانات، خشم و مشکلات رفتاری امکانپذیر نیست. اهل بیت (علیهم السلام) تربیت اخلاقی، مانند حلم، شکیبایی، فروتنی و صبر را شرط اساسی تابآوری میدانند. مدیریت درست هیجانات موجب میشود که فرد در برابر مشکلات نهتنها مقاومت کند، بلکه به حل معضلات نیز بپردازد.پیامبر اکرم (صلّى الله علیه و آله) میفرماید:
«وَ أَحْزَمُ النَّاسِ أَکْظَمُهُمْ لِلْغَیْظِ؛
و استوارترین مردم هم کسی است که خشم خود را فرو برد.»(9)
امام علی (علیه السلام) در توصیهای کاربردی میفرماید:
«بِئسَ القَرینُ الغَضَبُ: یُبدِى الْمَعائِبَ وَیُدْنِى الشَّرَّ وَ یُباعِدُ الخَیْرَ؛
خشم همنشین بسیار بدى است: عیبها را آشکار، بدىها را نزدیک و خوبىها را دور مىکند.»(10)
امام صادق (علیه السلام) نیز میفرماید:
«لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ غَضَبِهِ؛
کسى که هنگام خشم خوددار نباشد، از ما نیست.»(11)
نکات کاربردی بخش سوم:
* تبیین اهمیت ایمان و توکل در برنامههای تربیتی و فرهنگی برای ایجاد تابآوری واقعی* برگزاری جلسات دعا و نیایش گروهی در خانوادهها و اجتماعات برای تقویت روحیه جمعی
* تشویق به حفظ امیدواری و پرهیز از ناامیدی با ارائه داستانهای موفقیت اهل بیت (علیهم السلام)
* تقویت نهادهای حمایتی و خانوادهمحور جهت افزایش همبستگی اجتماعی
* آموزش مهارتهای خودکنترلی و برخورد حرفهای با هیجانات در مدارس و مراکز مشاوره روانشناسی- معنوی
۴. تابآوری معنوی؛ نقش ایمان و رابطه با خدا در مقابله با بحرانها
۴.۱. مفهوم تابآوری معنوی و اهمیت آن در مواجهه با بحرانها
تابآوری معنوی معنایی فراتر از مقاومت صرف روانی یا فیزیکی دارد. اگر تابآوری را توان بازیابی و ادامه مسیر پس از آسیبهای بیرونی تعریف کنیم، تابآوری معنوی بر توان حفظ عزت نفس، امید و آرامش درونی حتی در شرایط دشوار تأکید میکند.این بعد از تابآوری، از طریق ایمان به خدا، ارتباط برقرار کردن با او و تکیه بر معنویت حاصل میشود.
مطالعات روانشناسی معاصر تأیید میکند که معنویت یکی از مهمترین منابع سلامت روان و مقاومت در برابر استرس است.
در جهان اسلام نیز اهل بیت (علیهم السلام) در این زمینه آموزههای عمیقی ارائه دادهاند که راهکارهای عملی برای حفظ آرامش در بحرانها هستند.
۴.۲. ایمان و تسلیم به اراده خداوند؛ زیربنای تابآوری معنوی
مرکز تابآوری معنوی باور به کنترل قدرتمندانه خداوند بر امور است؛ باور به اینکه هر حادثهای، هرچند دردناک، تحت حکمت الهی رخ میدهد.امام صادق (علیه السلام) میفرماید:
«قَضاءُ الْحَوائِجِ اِلَى اللّهِ وَ اَسْبابُها ـ بَعْدَ اللّهِ ـ الْعِبادُ تَجْرى عَلى اَیْدیهِم فَما قَضَى اللّهُ مِنْ ذالِکَ فَاقبَلوا مِنَ اللّهِ بِالشُّکْرِ وَ ما زَوى عَنْکُم مِنْها فَاقْبَلوهُ عَنِاللّهِ بِالرِّضا وَ التَّسْلیمِ وَ الصَّبْرِ فَعَسى اَن یَکونَ ذالِکَ خَیْرا لَکُمْ فَاِنَّ اللّهَ اَعْلَمُ بِمایُصْلِحُکُم وَ اَنْتُمْ لا تَعْلَمونَ؛
برآورده شدن حاجتها در اختیار خداست و اسباب آن، بعد از خداوند ، بندگان هستند که به دست آنها اجرا مىشود. پس هر حاجتى را که خداوند برآوَرْد، سپاسگزارانه از خداوند بپذیرید و آنچه برآورده نساخت، آن را نیز با رضایت و تسلیم و صبر از او بپذیرید، زیرا بسا این براى شما بهتر است، چرا که خداوند به صلاحِ کار شما داناتر است و شما نمىدانید.»(12)
ایمان به حکمت خداوند موجب میشود انسان از ناامیدی رها شده و قدرت مواجهه با مشکلات را بیابد. این تسلیم نه به معنای انفعال، بلکه پذیرش مسئولیت با توکل و امید است که به استقامت پایدار منجر میشود.
۴.۳. ارتباط مستمر با خداوند؛ نیایش و بندگی تجدیدکننده قوا
علاوه بر باور، برقراری ارتباط مستقیم و زنده با خالق در قالب عبادت، نماز، دعا و مناجات تأثیر برجستهای در تابآوری معنوی دارد.حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) میفرماید:
«مَنْ أصْعَدَ إلَی اللهِ خالِصَ عِبادَتِهِ، أهْبَطَ اللهُ إلَیْهِ أفْضَلَ مَصْلَحَتِهِ؛
هر که عبادت خالصانه خود را به سوی خدا بالا فرستد، خداوند برترین مصلحت او را بر او فرو خواهد فرستاد.»(13)
این رابطه پیوند عمیق میان خدا و بنده است که نیرویی آرامشبخش و نیروبخش در سختترین لحظات ایجاد میکند.
۴.۴. بهرهمندی از آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) در تقویت معنویت
اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه امام رضا (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)، سیرههای عملی و راهکارهای معنوی فراوانی ارائه دادهاند که در شرایط بحرانهای روحی و جسمی به کار میآید. از جمله سفارش به مراقبت از ذکر دائمی خداوند، شکرگزاری حتی در گرفتاریها و امیدواری مداوم.امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«ذِکرُ اللّهِ رَأسُ مالِ کُلِّ مُؤمِنٍ، و رِبحُهُ السَّلامَةُ مِنَ الشَّیطانِ؛
یاد خدا، سرمایه هر مؤمن است و سود آن، به سلامت ماندن از شیطان است.»(14)
همچنین آن حضرت میفرماید:
«إِنَّ اللّهَ ـ سُبحانَهُ و تَعالى ـ جَعَلَ الذِّکرَ جلاءً لِلقُلوبِ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرةِ، و تُبصِرُ بِهِ بَعدَ العِشوَةِ، و تَنقادُ بهِ بَعدَ المُعانَدَةِ؛
خداى سبحان، ذکر را جلاى دلها کرد که [گوش] پس از سنگینى، بدان مى شنود و [دیده] پس از نابینایى، بِدان مىبیند و پس از لجاجت، با آن [در برابر خدا] رام مى شود.»(15)
۴.۵. نقش ترک گناهان و پایبندی به اخلاق در تداوم تابآوری معنوی
تابآوری معنوی مستلزم پاکی و خلوص در عمل است. دوری از گناه و تحکیم ویژگیهای اخلاقی مانند قناعت، صداقت، انصاف و تواضع، نفس را از آلودگی رهایی میبخشد و زمینهای برای ارتباط صحیح و عمیقتری با خدا فراهم میآورد.پیامبر اکرم (صلّى الله علیه و آله) در سفارش به ابن مسعود میفرماید:
«أنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِکَ، و انصَحِ الاُمَّةَ و ارحَمْهُم، فإذا کُنتَ کذلکَ و غَضِبَ اللّهُ على أهلِ بَلدَةٍ أنتَ فیها و أرادَ أن یُنزِلَ علَیهِمُ العَذابَ نَظَرَ إلَیکَ فرَحِمَهُم بِکَ، یقولُ اللّه ُ تعالى: «و ما کانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ القُرى بِظُلْمٍ و أهْلُها مُصْلِحونَ؛
از جانب خود به مردم حق بده و باانصاف باش و نسبت به آنان خیرخواه و مهربان باش؛ زیرا اگر چنین بودى و خداوند بر مردم آبادى اى که تو در آن به سر مىبرى خشم گرفت و خواست بر آنان عذاب فرو فرستد، به تو نگاه مىکند و به خاطر تو به آن مردم رحم مىکند. خداى متعال مىفرماید: و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است که شهرهایى را که مردمش اصلاحگرند، به ستمى هلاک کند.»(16)
امام علی (علیه السلام) درباره قناعت میفرماید:
«مَنِ اقتَصَرَ على بُلغَةِ الکَفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الراحَةَ، و تَبَوَّأ خَفضَ الدَّعَةِ؛
هر که به اندازه کفاف بسنده کند، آسایش یابد و در منزلگاه آسودگى فرود آید.»(17)
۴.۶. تابآوری معنوی و آرامش قلب
تأمل در آیات قرآن کریم نشان میدهد که ایمان به خدا سرچشمه آرامش قلب است:«الَّذِینَ آمَنُوا وتَطمَئِنُّ قُلوبُهُم بِذِکرِ اللهِ أَلا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القلوبُ»
«کسانی که ایمان آوردهاند و دلهایشان به یاد خدا آرام میگیرد، بدانید که تنها با یاد خدا دلها آرام میگیرد.»(18)
نکات کاربردی بخش چهارم:
* ایجاد و تقویت برنامههای آموزش «ارتباط معنوی» در آموزشگاهها و مراکز فرهنگی* تشویق به انجام منظم نماز و دعا به عنوان راهکار تمرکز، آرامش و انرژیبخشی
* بهرهگیری از دعاهای اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه دعای کمیل، ندبه، عهد و مکارم الاخلاق برای ایجاد نیروی روحانی
* ترویج سبک زندگی اخلاقی به عنوان پایه تابآوری معنوی و حمایت از سلامت روان
* برگزاری جلسات مداحی و قرائت زیارات اهل بیت (علیهم السلام) به منظور تجدید ایمان و ایجاد حس تعلق معنوی و اجتماعی
۵. درسهایی برای تابآوری: سیره رفتاری معصومین در مواجهه با فشارهای اجتماعی و سیاسی
۵.۱. زمینه تاریخی فشارهای اجتماعی و سیاسی بر اهل بیت (علیهم السلام)
چهارده معصوم (علیهم السلام) در دوران تاریخی پرتنش و گاه خشونتآمیز زندگی کردند. دوران حکومتهای ناعادلانه، فتنهها و جنگهای داخلی، همگی فشارهای عمیق بر حیات فردی و جمعی ایشان وارد میکردند.این فشارها اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بودند. در چنین شرایطی حفظ ایمان، اخلاق، و رفتار حکیمانه اصلیترین چالش اهل بیت (علیهم السلام) و پیروان آنها بود.
۵.۲. تحمل دشمنی و ظلم؛ درس صبر و پایمردی
یکی از مهمترین آموزهها، صبر و استقامت بدون انفعال است. امام حسین (علیه السلام) در حادثه کربلا نماد مقاومت بینظیر و حاضر شدن در برابر ظلم ظالمان بدون ترس و استحکام اراده است:«هَلْ مِنْ ناصِرٍ یَنْصُرُنی؟»
«آیا یاری هست که مرا یاری کند؟»
این درخواست نماد روحیه تابآوری و قربانی کردن خود در راه حق است.
امام علی (علیه السلام) نیز در دوران خلافت خود بارها با حوادث مختلف سیاسی و جنگها مواجه شد و همواره بر حفظ عدالت و مدارا و صبر و شکیبایی تأکید داشت.
چنانچه آن حضرت میفرماید:
«مَن لَم یُنجِهِ الصَّبرُ اهلَکَهُ الجَزَعُ؛
کسی را که صبر و شکیبایی نجات ندهد، بیتابی و بیصبری موجب هلاکت او خواهد شد.»(19)
و همچنین آن حضرت میفرماید:
«لا یَعدَمُ الصَّبُورُ الظَفَر وَ اِن طالَ بِهِ الزَّمانُ؛
هیچ گاه انسان صبور، پیروزی را از دست نمیدهد هرچند که زمان آن طولانی شود.»(20)
و نیز این امام همام آن میفرماید:
«اطْرَحْ عَنکَ وارِداتِ الهمُومِ (الاُمورِ)، بعَزائمِ الصّبرِ و حُسنِ الیَقینِ؛
اندوههاى [دل] خویش را با صبر استوار و یقینِ نیکو بزداى.»(21)
۵.۳. حکمت و تدبیر در مواجهه با بحرانها
اهل بیت (علیهم السلام) آموزگاران حکمت و تدبیر بودند. هرچند فشارها شدید بود، اما هیچ گاه بدون فکر و برنامه عمل نمیکردند.مدیریت بحرانها، دیپلماسی، استفاده از فرصتها برای اصلاح امور و حفظ جامعه اسلام از اصول کلیدی در سیره عملی آنها بود.
امام کاظم (علیه السلام) میفرماید:
«کَما لا یَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَیَّةِ فَکَذلِکَ لا یَقومُ الدّینُ اِلاّ بِالنِّیَّةِ الصّادِقَةِ وَ لا تَثْبُتُ النِّیَّةُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛
همان گونه که قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام دیندارى هم تنها به نیّت پاکاست و نیّت پاک، جز با عقل حاصل نمى شود.»(22)
از منظر امام علی (علیه السلام) سامان زندگی در جهت مطلوب، در هر حوزهای بستگی تام و تمام به تدبیرمندی دارد، چنانکه از آن حضرت وارد شده است:
«صَلاَحُ الْعَیْشِ التَّدبِیرُ؛
سامان بخشِ گذرانِ زندگی، برنامهریزی و تدبیرمندی است.»(23)
پایه و اساس زندگی سالم و بالنده، تدبیر صحیح است، همچنانکه امام علی (علیه السلام) بدان اشاره کرده و فرموده است:
«قِوَامُ الْعَیْشِ حُسْنُ التَّقْدِیرِ، وَ مِلاَکُهُ حُسْنُ التَّدْبِیرِ؛
مایه پایداری زندگی، خوب سنجیدن است، و پایه آن برنامهریزی و تدبیرمندی است.»(24)
در اصل، زندگی در هر حوزهای جز در پرتو تدبیرمندی راه به جایی نمیبرد، و اگر تعبیر شود که آنچه در پرتو بیتدبیری صورت مییابد، زندگی نیست، و نوعی مردگی است، تعبیری دور از واقع نیست. از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) روایت شده است که بر منبر کوفه فرمود:
«أَیُّهَا النَّاسُ… لاَ خَیْرَ فِی دُنْیَا لاَ تَدَبُّرَ [لاَ تَدْبِیرَ] فِیهَا؛
مردم! دنیایی که در آن تدبیرمندی و عاقبتاندیشی نباشد، خیری در آن نیست.»(25)
۵.۴. اهمیت اراده جمعی و نقش رهبران در تقویت تابآوری اجتماعی
اهل بیت (علیهم السلام) همواره به نقش رهبری دینی و سیاسی در حفظ انسجام جامعه توجه داشتند. آنان با رفتار خود و خطبهها، نهضتها و صبرشان، هویت جمعی را حفظ کرده و امید به تغییر مثبت را زنده نگه داشتند.امام حسین (علیه السلام) با قیام فداکارانهاش، الگویی برای مقاومت عادلانه و آماده کردن زمینه اصلاح جامعه ایجاد کرد.
۵.۵. بهرهگیری از اخلاق و رفتار نیکو در سختترین شرایط
سیره اهل بیت (علیهم السلام) پر از نمونههای اخلاق محوری است. آنها در مواجهه با دشمنیها، حتی با بدترین مواجههها نیز از کینه و انتقامجویی دوری جسته و اصلاح فرد و جامعه را اصل قرار دادند. این خصوصیت، استقامت آنان را در جامعه ماندگار کرد.امام علی (علیه السلام) درباره روش برخورد با بدکاران میفرماید:
«ازْجُرِ الْمُسِی ءَ بِثَوَابِ الْمُحْسِنِ؛
با پاداش دادن به نیکوکاران، بدکاران را از کار زشت، بازدار.»(26)
هنگامى که بدکاران صحنه تشویق نیکوکاران را ببینند، گروهى دست از کار بد مىکشند به امید این که پاداش نیکوکاران نصیب آنها گردد. قرآن مجید در آیات فراوانى پاداشهاى عظیمى براى مؤمنان صالح در روز قیامت و حتى پاداشهاى مادى دنیوى مانند غنائم جنگی برای جنگجویان بیان مى کند.
همچنین قرآن مجید درباره نیکی به بدکاران به منظور بازداشت آنها از کار ناپسند میفرماید:
«وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ؛
نیکی و بدی یکسان نیست. [بدی را] با بهترین شیوه دفع کن؛ [با این برخورد متین و نیک] ناگاه کسی که میان تو و او دشمنی است [چنان شود] که گویی دوستی نزدیک و صمیمی است.»(27)
۵.۶. آموزش به جامعه و حفظ فرهنگ مقاومت؛ نقش گفتار و رفتار اهل بیت (علیهم السلام)
از جنبه مهم دیگر، انتقال پیامهای تابآوری و صبر از طرق گفتار و رفتار بوده است. سخنان فراوان ایشان مانند خطبهها، نامهها، و دعاها برای آینده مکتوب شده و نسلها را جهت تابآوری فردی و جمعی برانگیختهاست.نکات کاربردی بخش پنجم:
* آموزش و بازخوانی سیره اهل بیت (علیهم السلام) در مواجهه با فشارهای اجتماعی و سیاسی جهت تقویت روحیه مقاومت* ترویج تمرین حکمت و تدبیر در مدیریت بحرانهای امروزی توسط رهبران و نهادهای اجتماعی
* پرورش احساس هویت جمعی و ارتباط با تاریخ مبارزات اهل بیت (علیهم السلام) برای افزایش تابآوری اجتماعی
* تأکید بر اخلاق در مقابل ظلم و خشونت برای کاهش نفرت و افزایش تحمل و مدارا در جامعه
* استفاده از ادبیات و میراث گفتاری اهل بیت (علیهم السلام) برای انتقال مفاهیم تابآوری و امید به نسلهای بعدی
۶. نقش تربیت اخلاقی و روانشناختی در افزایش تابآوری از منظر معصومین
۶.۱. اهمیت تربیت اخلاقی و روانشناختی در ساخت تابآوری فردی و اجتماعی
تابآوری صرفا یک ویژگی ذاتی نیست، بلکه مهارتی است که با تربیت اخلاقی و تقویت روانشناختی شکل میگیرد. در سطح فردی، کنترل هیجانات، مدیریت استرس و تقویت امید، نقش حیاتی دارند. در سطح اجتماعی، مبانی اخلاقی، فعالیتهای جمعی و آموزش مهارتهای ارتباطی تأثیرگذار است.تحقیقات روانشناسی نوین اثبات کردهاند که افراد دارای هوش هیجانی بالا، خودکنترلی قوی و ارزشهای اخلاقی پایدار، در مواجهه با بحرانها سریعتر بهبود و تابآوری نشان میدهند.
۶.۲. آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) درباره مهارتهای روانشناختی
اهل بیت (علیهم السلام) با روایات و سیرهشان، کاربردیترین مفاهیم روانشناختی و رفتاری را عرضه کردهاند؛ از جمله:* مدیریت خشم: امام علی (علیه السلام) میفرماید:
« اَقدَرُ النّاسِ عَلَى الصَّوابِ مَنْ لَمْ یَغْضَبْ؛
تواناترین مردم در تشخیص درست کسى است که خشمگین نشود.»(28)
* تقویت صبر و شکیبایی: در نهج البلاغه، صبر مکرر کلید مقاومت بیان شده است. امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«لَیْسَ الْخَیْرُ اَنْ یَکْثُرَ مالُکَ وَوَلَدُکَ، وَلکِنَّ الْخَیْرَ اَنْ یَکْثُرَ عِلْمُکَ وَ یَعْظُمَحِلْمُکَ؛
خیر آن نیست که ثروت و فرزندانت زیاد شود، بلکه خیر آن است که دانشت بسیار و بردباریت افزون گردد.»(29)
* ایجاد تعادل بین امید و واقعنگری: امام سجاد (علیه السلام) در دعاهای صحیفه سجادیه بر ترکیب «دوری از یأس و امید داشتن به خداوند متعال» تأکید دارد.
در حقیقت، امام سجاد (علیه السلام) به مسأله دوری از یأس و امید داشتن به خدا به عنوان دو روی یک سکه اشاره دارند. ایشان در دعاهای خود به خداوند پناه میبرند از این که از رحمت او ناامید شوند و از او میخواهند که امیدواری به فضل و رحمتش را در دلشان زنده نگه دارد. این امر نشاندهنده اهمیت امیدواری و پرهیز از ناامیدی در مکتب اهل بیت (علیهم السلام) است.
امام سجاد (علیه السلام) در دعاهای خود مکررا از خداوند طلب میکنند که از رحمت او ناامید نشوند. این نشاندهنده این است که یأس و ناامیدی از درگاه الهی، امری مذموم و ناپسند است.
۶.۳. نقش تربیت اخلاقی؛ از صداقت تا محبت جمعی
اهل بیت (علیهم السلام) تربیت اخلاقی را به عنوان زیربنای سلامت روان و تابآوری معرفی میکنند. هم صداقت، هم تواضع، هم صداقت در گفتار و عمل و همچنین محبت به دیگران، از مبانی ضروری تابآوری هستند.امام علی (علیهالسلام) در سخنان خود، اخلاق نیکو را ارزشمندترین دارایی و عامل مهمی در پیشرفت و سعادت فردی و اجتماعی معرفی کردهاند. ایشان خوشاخلاقی را مایه جلب دوستی، افزایش روزی و آرامش در زندگی میدانند و بر اهمیت تمرین و ریاضت برای رسیدن به آن تأکید دارند.
امام علی (علیه السلام) میفرماید:
«رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْییزُ بَیْنَ الاَخْلاقِ وَ اِظْهارُ مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛
بالاترین درجه دانایى، تشخیص اخلاق از یکدیگر و آشکار کردن اخلاق پسندیده وسرکوب اخلاق ناپسند است.»(30)
آن حضرت در مذمت بداخلاقی میفرماید:
«اَلسَّیِّئُ الْخُلُقِ کَثیرُ الطَّیْشِ مُنَغَّصُ الْعَیْشِ؛
آدم بد اخلاق بسیار خطا مىکند و زندگىاش تلخ مىشود.»(31)
همچنین این امام همام درباره اثر خوش اخلاقی بر روزی انسان میفرماید:
«فى سَعَةِ الاْخْلاقِ کُنوزُ الاَرْزاقِ؛
گنجهاى روزى در وسعت اخلاق نهفته است.»(32)
۶.۴. مهارتهای ارتباطی و اجتماعی؛ لازمه تابآوری جمعی
تابآوری در اجتماع بدون مهارتهای ارتباطی و همدلی ممکن نیست. اهل بیت (علیهم السلام) بر تقویت روابط انسانی، همدلی و همکاری در بین مردم تأکید دارند و شبکه مستحکمی از حمایت متقابل را توصیه فرمودهاند.امام علی (علیه السلام) در توصیه با هم بودن و نیکی کردن به یکدیگر میفرماید:
«اِجْمعوا یَجْمَع الله شَمْلَکُم و تَبارّوا یَصِل اللهُ اُلْفَتَکُم؛
گرد هم آیید تا خداوند کار شما را سامان دهد و به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند دلهای شما را بهم پیوند دهد.»(33)
این روایت نورانی دو رهنمود بسیار مهم در روابط اجتماعی، سیاسی، علمی ارائه میکند. در فرهنگ اسلام، دعا در کنار انجام وظایف است یعنی تا انسان به وظیفه خودش عمل نکند و مقدمات را ایجاد نکند، دعا اثری ندارد. یعنی تا شخص دانه را در زمین قرار ندهد معنا ندارد که از خداوند بخواهد دانه را برویاند.
۱- در این روایت هم به همین معنا اشاره شده است می فرماید اگر می خواهید خداوند کارهای شما را سامان دهد، شما باید باهم باشید در واقع باهم بودن، مقدمه نزول رحمت الهی در ساماندهی کارها است «یدالله مع الجماعة».
۲- در فراز دوم روایت هم می فرماید آنچه که دلها را بهم گره میزند و قلبها را به هم مهربان میکند، نیکی کردن به یکدیگر است. بدین معنا که مقدمه نزول رحمت الهی در نزدیک کردن دلها و الفت اجتماعی، نیکی به یکدیگر است.
۶.۵. کاربرد آموزشهای روانشناختی اهل بیت (علیهم السلام) در دوران معاصر
امروز، با توجه به پیشرفت روانشناسی تربیتی، میتوان آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) را در برنامههای آموزشی و مشاورهای وارد کرد.آموزش مهارتهایی همچون کنترل خشم، تقویت امید، خودکنترلی، و ارتقای هوش هیجانی تحت عنوان «روانشناسی اسلامی» بهترین راهبرد برای پرورش تابآوری است.
مفهوم تابآوری در احادیث اسلامی، به توانایی فرد در مواجهه با سختیها و مشکلات زندگی و بازگشت به حالت عادی پس از بحران اشاره دارد. این مفهوم در قالب مفاهیمی چون صبر، توکل، امید و تلاش برای اصلاح امور در روایات مختلف بیان شده است.
* صبر: یکی از مهمترین مفاهیم مرتبط با تابآوری در احادیث است. صبر به معنای تحمل سختیها و مشکلات بدون جزع و فزع است و در واقع کلید اصلی در مواجهه با ناملایمات زندگی است.
* توکل: به معنای اعتماد به خداوند و واگذاری امور به اوست. این مفهوم نیز در تابآوری نقش دارد، چرا که فرد با توکل بر خداوند، از اضطراب و نگرانی کاسته و با آرامش بیشتری به حل مشکلات خود میپردازد.
* امید: امید به آینده و رحمت الهی، به فرد انگیزه میدهد تا در شرایط سخت، ناامید نشود و به تلاش خود برای رسیدن به هدف ادامه دهد.
* تلاش برای اصلاح امور: تابآوری تنها به معنای تحمل مشکلات نیست، بلکه شامل تلاش برای اصلاح امور و بهبود شرایط نیز میشود. این مفهوم در احادیث به صورت امر به معروف و نهی از منکر و تلاش برای ایجاد جامعهای بهتر تبیین شده است.
در نتیجه، تابآوری در احادیث اسلامی، به معنای قدرت تحمل و بازگشت به حالت عادی پس از مواجهه با مشکلات با تکیه بر صبر، توکل، امید و تلاش برای اصلاح امور است.
نکات کاربردی بخش ششم:
* طراحی و اجرای برنامههای آموزش مهارتهای روانشناختی مبتنی بر آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) در مدارس و مراکز فرهنگی* آموزش مباحثی چون کنترل خشم، صبر، امیدواری و مدیریت هیجانات در قالب کارگاههای عملی
* پرورش اخلاق نیک و ارزشهای انسانی به عنوان اساس تابآوری فردی و اجتماعی
* ایجاد گروههای حمایتی و تقویت مهارتهای ارتباطی برای افزایش همکاری و همبستگی
* بهرهگیری از دعاها و مناجات اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان ابزار موثر در سلامت روان و ارتقاء تابآوری
۷. جمعبندی و نتیجهگیری
۷.۱. خلاصه کلیدی آموزهها و اهمیت تابآوری در دنیای معاصر
در طول مقاله بررسی شد که تابآوری، علاوه بر بعد روانشناختی، دارای ابعاد معنوی، اخلاقی و اجتماعی نیز هست و چهارده معصوم (علیهم السلام) بهترین الگوی عملی برای انسانها در مسیر افزایشی تابآوری فردی و جمعی به شمار میآیند.آنان با شیوه زیست، آموزش، رفتار و صبر در مقابل مشکلات به ما آموختند چگونه در برابر سختیها استقامت داشته باشیم، امید را حفظ کنیم و اخلاق و ایمان را رها نکنیم.
در جهانی که بحرانهای اقتصادی، اجتماعی، روانی و سیاسی، تهدیدی جدی برای پایداری جوامع اسلامی و بشری است، بهرهگیری از تجارب اهل بیت (علیهم السلام) راهی روشن برای ارتقای تابآوری است.
۷.۲. راهکارهای عملی بر مبنای آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) جهت تقویت تابآوری
* توسعه آموزش معنوی و تقویت ایمان: ایجاد برنامههای منظم آموزش دعا، نماز و یاد خدا در مدارس، خانوادهها و مراکز فرهنگی که به شناخت حکمت الهی در بحرانها و توکل عمیق بینجامد.* ترویج صبر، شکیبایی و امیدواری: از طریق بیان زندگینامهها و سیره ائمه (علیهم السلام) و تشویق به صبر فعال، امیدوار ماندن و تلاش مستمر در جامعه و نظام آموزشی.
* تقویت مهارتهای روانشناختی و اخلاقی: برنامههای آموزش کنترل هیجانات و مدیریت استرس مبتنی بر آموزههای دینی و ارتباط آنها با سلامت روان و تابآوری، همراه با پرورش اخلاق نیک.
* ایجاد شبکههای اجتماعی حمایتی و همبستگی: تشکیل گروهها و انجمنهای اجتماعی با هدف حمایت فردی و جمعی در بحرانها، مستندسازی الگوهای تابآوری، و گسترش حس تعلق و همدلی.
* ترویج حکمت، تدبیر و مدیریت خردمندانه بحران: آموزش مدیران و رهبران در سطوح مختلف، با تکیه بر نهج البلاغه و آموزههای اهل بیت (علیهم السلام) برای مدیریت بحرانها و تصمیمگیری عاقلانه.
۷.۳. نتیجهگیری نهایی: تابآوری، مسیر رشد و تعالی
تابآوری نه تنها توان مقابله با فشارها بلکه زمینهساز رشد فردی و اجتماعی است. اهل بیت (علیهم السلام) با نصایح و رفتار خود نشان دادند که مسیر تابآوری همواره از ایمان راسخ، اخلاق نیک، ارتباط عمیق با خدا و رفتار حکیمانه میگذرد.با فهم و کاربردی کردن مجموعه مواعظ و سیره نورانی چهارده معصوم (علیهم السلام)، میتوانیم فرهنگ تابآوری را در سازمانها، خانوادهها و آحاد جامعه نهادینه کنیم و به امید فردایی بهتر، مؤمنانه و مقاوم گام برداریم.
پینوشتها:
1. Resilience
2. بحارالانوار: 78/79/56
3. سوره احزاب، آیه ۳
4. کنزالعمّال: ح ۵۸۶۹
5. بحارالانوار: ۹۴/۹۹/۱۳
6. بحارالانوار: 52/110/17
7. مسند ابن حنبل: 6/379/18408
8. غررالحکم: ح 3023
9. من لا یحضره الفقیه: ج 4، ص 395
10. غررالحکم: ح 4417
11. کافى: ج ۲، ص ۶۳۷، ح ۲
12. تحف العقول: ص ۳۶۵
13. بحارالانوار: ج ۶۷، ص ۲۴۹
14. غررالحکم: ح ۵۱۷۱
15. نهج البلاغه: خطبه ۲۲۲
16. مکارم الأخلاق: 2/360/2660
17. نهج البلاغه: حکمت 371
18. سوره رعد، آیه ۲۸
19. نهج البلاغه: حکمت 189
20. نهج البلاغه: حکمت 153
21. نهج البلاغه: نامه 31
22. تحف العقول: ص ۳۹۶
23. شرح غررالحکم، خوانساری، ج ۴، ص ۱۹۴
24. شرح غررالحکم، خوانساری، ج ۴، ص 515
25. المحاسن، ج ۱، ص ۵
26. نهج البلاغه، حکمت 177
27. سوره فصلت: آیه 34
28. غررالحکم: ح ۳۰۴۷
29. نهج البلاغه: حکمت 94
30. غررالحکم: ح ۵۲۶۷
31. غررالحکم: ح ۱۶۰۴
32. کافى: ج ۸، ص ۲۳
33. بحارالانوار: ج ۹۷، ص ۱۱۷
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "بالاخره اسفناج را خام بخوریم یا پخته؟")
