مقدمه:
صحیفه سجادیه، همچون نوری هدایتگر، مسیر سلوک و کمال را برای انسانهای عاشق خدا روشن میسازد. این کتاب دعایی، نه صرفا مجموعهای از الفاظ و عبارات، بلکه تجلیگاه حکمت، عرفان و اخلاق ناب محمدی است.فراز "اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ عَوِّضْنِی مِنْ ظُلْمِهِ لِی عَفْوَکَ، وَ أَبْدِلْنِی بِسُوءِ صَنِیعِهِ بِی رَحْمَتَکَ، فَکُلُّ مَکْرُوهٍ جَلَلٌ دُونَ سَخَطِکَ، وَ کُلُّ مَرْزِئَةٍ سَوَاءٌ مَعَ مَوْجِدَتِکَ" از دعای چهاردهم، با ظرافت و عمق خاصی، به موضوع صبر و شکیبایی در برابر مصیبتها، درخواست عفو و رحمت الهی، و بیاهمیت جلوه دادن مصائب در برابر خشم الهی میپردازد.
این فراز از این دعای شریف، نشاندهنده اوج کمال معنوی و تسلیم در برابر اراده الهی است. در این تحلیل، با استناد به آیات قرآن کریم، به تبیین مفهوم عفو و رحمت الهی، نقش صبر در مواجهه با مصیبتها، و اهمیت حفظ ارتباط با خداوند در سختترین شرایط میپردازیم.
متن و ترجمه فراز دعا:
(۹) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ عَوِّضْنِی مِنْ ظُلْمِهِ لِی عَفْوَکَ، وَ أَبْدِلْنِی بِسُوءِ صَنِیعِهِ بِی رَحْمَتَکَ، فَکُلُّ مَکْرُوهٍ جَلَلٌ دُونَ سَخَطِکَ، وَ کُلُّ مَرْزِئَةٍ سَوَاءٌ مَعَ مَوْجِدَتِکَ.
خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و عفو و بخششت را در برابر ستمی که دشمن به من روا میدارد، عوض ده؛ و به جای رفتار بدش نسبت به من، رحمتت را قرار ده؛ پس هر گرفتاری و سختی ورای خشم تو ناچیز و هر بلایی با وجود خشم تو معتدل است.
شرح و تحلیل فراز دعا:
این فراز، همچون سایر فرازهای دعاهای صحیفه سجادیه، با صلوات بر محمد و آل او آغاز میشود. صلوات، نه تنها نشاندهنده محبت و احترام، بلکه وسیلهای برای برکت و استجابت دعاست. پس از صلوات، درخواستهای اصلی دعاء مطرح میشوند:* "وَ عَوِّضْنِی مِنْ ظُلْمِهِ لِی عَفْوَکَ" (و عفو و بخششت را در برابر ستمی که دشمن به من روا میدارد، عوض ده):
این درخواست، نشاندهنده تمایل به جایگزینی عفو الهی به جای انتقام و مجازات ستمگر است. مظلوم، از خداوند میخواهد که به جای انتقام از ستمگر، او را با عفو و بخشش خود، جبران کند.
* "وَ أَبْدِلْنِی بِسُوءِ صَنِیعِهِ بِی رَحْمَتَکَ" (و به جای رفتار بدش نسبت به من، رحمتت را قرار ده):
این درخواست، نشاندهنده تمایل به جایگزینی رحمت الهی به جای آسیبها و رنجهایی که ستمگر به مظلوم وارد کرده است. مظلوم، از خداوند میخواهد که به جای تداوم رنج و درد، او را با رحمت خود، تسکین دهد.
* "فَکُلُّ مَکْرُوهٍ جَلَلٌ دُونَ سَخَطِکَ" (پس هر گرفتاری و سختی ورای خشم تو ناچیز است):
این عبارت، نشاندهنده درک عمیق مظلوم از عظمت خشم الهی و ناچیز بودن مصائب دنیوی در برابر آن است.
* "وَ کُلُّ مَرْزِئَةٍ سَوَاءٌ مَعَ مَوْجِدَتِکَ" (و هر بلایی با وجود خشم تو معتدل است):
این عبارت، نشاندهنده پذیرش مظلوم از اراده الهی و ایمان به حکمت پشت پرده مصائب است.
استنادات قرآنی:
آیات متعددی در قرآن کریم، به این مفاهیم اشاره دارند. در ادامه به برخی از این آیات اشاره میشود:* آیه ۵۳ سوره نحل:
«وَمَا بِکُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّکُمُ ٱلضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْأَرُونَ»
«و هر نعمتى که دارید از سوى خداست و چون آسیبى به شما رسد باز به سوى او پناه مىبرید.»
توضیح: این آیه اشاره به این دارد که نعمتها و حتی گشایش پس از سختی، تنها از جانب خداست. اما اگر بخواهیم از منظر "مصیبت و حکمت الهی" شاهد قرآنی دقیقتر برای تحلیل این فراز دعا پیدا کنیم، آیات ذیل مناسبترند:
* آیات ۵ و ۶ سوره انشراح:
«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا»
«پس (بدان که به لطف خدا) با هر سختی البته آسانی هست * آرى، با دشوارى، آسانى است.»
* آیه ۱۱ سوره تغابن:
«مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»
«هیچ مصیبتى جز به اذن خدا نرسد، و کسى که به خدا بگرود، دلش را به راه آورد، و خدا[ست که] به هر چیزى داناست.»
توضیح: مضمون این آیه کاملا با این فراز دعا یعنی "بیاهمیت بودن مصیبتها در برابر خشم الهی" و ارجاع امر به حکمت خدا همسویی دارد.
* آیه ۱۵۳ سوره بقره:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»
«ای کسانی که ایمان آوردهاید، از صبر و نماز یاری بجویید، که خداوند با شکیبایان است.»
توضیح: این آیه صریحا "صبر در برابر مصائب" را عامل همراهی خداوند میداند که محتوای دقیق دعای یادشده است.
* آیه ۵۳ سوره زمر:
«قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»
«بگو: اى بندگان من که بر خودتان اسراف و ستم کردهاید، از رحمت خدا ناامید نشوید؛ زیرا خدا همه گناهان را میآمرزد. او بخشنده و مهربان است.»
توضیح: این آیه، بیانگر امید به رحمت الهی و بخشش گناهان است، حتی برای کسانی که بر خود ستم کردهاند.
آیات تکمیلی برای پیوند عمیقتر با دعا
الف) مضمون "عفو و بخشش الهی در برابر ظلم":
* آیه ۴۰ سوره شورا:«وَجَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ…»
«کیفر بدی، همسنگ آن است؛ پس کسی که درگذرد و آشتی کند، پاداشش با خداست…»
درخواست دعا دقیقاً مبتنی بر این آیه است: طلب عفو الهی به جای انتقام.
ب) مضمون "بیاهمیت بودن مصائب دنیا در مقایسه با خشم الهی":
* آیه ۵۳ سوره توبه:«قُلْ أَنفِقُوا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا لَّن یُتَقَبَّلَ مِنکُمْ…»
(به مضمون عذاب و خشم خدا در قیامت)
* آیه ۵۶ سوره زمر:
«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَا عَلَى مَا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ…»
اما مضمون خشم الهی به عنوان "بزرگترین مصیبت":
* آیه ۷۲ سوره توبه:
«...وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَکْبَرُ…»
که مفهوم معکوسش (عدم رضایت و خشم الهی) بزرگترین ضرر است.
ج) مضمون کلی تسلیم و امید در مصائب
* آیه ۱۵۶ بقره:«الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»
«همانان که چون مصیبتی به ایشان برسد، میگویند: ما از خداییم و به سوی او باز میگردیم.»
جمعبندی و نکات تکمیلی:
این فراز از دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، گنجینهای از معارف و آموزههای دینی است که میتواند راهنمای ما در مسیر زندگی باشد.این فراز نورانی، با تأکید بر درخواست عفو و رحمت الهی، نقش صبر در مواجهه با مصیبتها، و بیاهمیت جلوه دادن مصائب در برابر خشم الهی، به ما امید و انگیزه میدهد تا در برابر سختیها ایستادگی کنیم و به عدالت و رحمت الهی اعتماد کنیم.
در حقیقت، این فراز بیانگر یک نگرش عمیق و الهی به مصیبتها و سختیهاست. در اینجا، مصیبتها نه به عنوان مجازات الهی، بلکه به عنوان فرصتی برای رشد و کمال معنوی تلقی میشوند.
درخواست عفو و رحمت الهی، نشاندهنده اعتماد به عدالت و مهربانی خداوند است. پذیرش خشم الهی به عنوان بالاترین و مهمترین مصیبت، و بیاهمیت جلوه دادن سایر مصائب در برابر آن، نشاندهنده اوج کمال معنوی و تسلیم در برابر اراده الهی است.
در فراز نهم دعای چهاردهم صحیفه، بهترین ارجاعات قرآنی عبارتاند از:
۱. آیه ۱۱ سوره تغابن: برای توحید در مصائب و حکمت الهی
« مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ…»«هیچ مصیبتی جز به اذن خدا نمیرسد…»
پیوند آیه با دعا: هر مصیبت و گرفتاری، با اراده خداست و صبر و تسلیم در برابر آن معنویت میآورد.
۲. آیه ۱۵۳ سوره بقره: برای نقش صبر
«...اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»«از صبر و نماز یاری بجویید، که خداوند با شکیبایان است...»
پیوند آیه با دعا: صبر و تحمل در برابر سختیها رمز همراهی با خداوند است.
۳. آیه ۵۳ سوره زمر و آیه ۴۰ سوره شورا: برای عفو و امید به رحمت الهی
* آیه ۵۳ سوره زمر:«قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ…»
«بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف کردهاید! از رحمت خدا ناامید مباشید…»
پیوند آیه با دعا: امیدواری به رحمت و عفو الهی حتی در شرایط ظلم، رنج و ندامت
* آیه ۴۰ سوره شورا:
«...فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللّهِ... »
«...پس هرکس درگذرد و آشتی کند، پاداش او با خداست…»
پیوند آیه با دعا: جایگزینی عفو به جای انتقام، طلب بخشش الهی در برابر ظلم
۴. آیه ۷۲ سوره توبه: برای درک والایی رضای الهی
«...وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَکْبَرُ... »«...و رضایت خدا بالاتر (از هر چیز) است…»
پیوند آیه با دعا: خشم خدا بالاترین مصیبت، و سایر مصائب در مقایسه ناچیز
۵. آیه ۱۵۶ سوره بقره: برای معنویت تسلیم و صبر
«الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»«کسانی که وقتی مصیبتی به آنان رسد میگویند: ما از خداییم و به سوی او بازمیگردیم. »
پیوند آیه با دعا: تسلیم و پذیرش حکمت خدا در مصائب
با توجه به این فراز، میتوان نتیجه گرفت که:
* خداوند، بخشنده و مهربان است و از گناهان بندگان خود میگذرد.* صبر و شکیبایی در برابر مصیبتها، یکی از مهمترین فضائل اخلاقی است.
* خشم الهی، بالاترین و مهمترین مصیبت است و سایر مصائب، در برابر آن ناچیز هستند.
* مؤمنان، باید در برابر سختیها و مصیبتها، تسلیم در برابر اراده الهی باشند و به رحمت او امید ببندند.
در نتیجه، این فراز از نورانی دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، نه تنها یک دعای زیبا و معنوی، بلکه یک درس اخلاقی و یک راهنمای عملی برای مقابله با مصیبتها و رسیدن به آرامش و امنیت است. با تکیه بر این فراز و آموزههای آن، میتوانیم به سوی جامعهای صبور، سالم و مقاوم گام برداریم.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
