مقدمه:
اسارت و مسئله اسیران جنگی، از دیرباز به عنوان یکی از پیامدهای اجتنابناپذیر منازعات بشری مطرح بوده است. در طول تاریخ، رفتار با اسیران اغلب آمیخته با خشونت، انتقامجویی و نقض فاحش کرامت انسانی بوده و آنان را به ابزارهایی قابل تعویض در معادلات قدرت تبدیل کرده بود.در چنین بستر تاریخی، دین اسلام با رویکردی انقلابی و انسانمدارانه، قواعد و مقرراتی بیسابقه را برای حمایت از این قشر آسیبپذیر وضع نمود. این شریعت الهی، با ارائه چارچوبی روشن و مبتنی بر اصول اخلاقی، نگاه به اسیر را از یک «شیء» و «غنیمت» صرف، به یک «انسان» دارای حقوق تغییر داد.
قرآن کریم به عنوان معجزه جاویدان پیامبر(ص)، نخستین سنگبناهای این منظومه حقوقی را با آیاتی روشنگر نهاد و سیره عملی رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(ع) به ویژه امیرالمؤمنین(ع)، این احکام را در عرصه عمل به تصویر کشید.
فقه اسلامی نیز با تدوین احکامی دقیق و تفکیک مراحل مختلف اسارت، کوشیده است تا میان ضرورتهای نظامی و حکومتی از یک سو، و رعایت عدالت و رحمت از سوی دیگر، توازنی عقلانی برقرار کند.
این مقاله در پی آن است تا با واکاوی منابع اصیل اسلامی، شامل قرآن، سنت و فقه، تصویری جامع از حقوق اسیران در اسلام ارائه دهد و نشان دهد که چگونه این دین آسمانی، قرنها پیش از شکلگیری حقوق بینالملل بشردوستانه، استانداردهایی مترقی برای رفتار با اسیران تعریف کرده است
حقوق اسیران جنگی در اسلام: از قرآن تا سیره معصومین(ع)
1. مبانی حقوق بشردوستانه در اسلام: قواعد جنگ و رفتار با اسیران
1-1. اصل مشروعیت جنگ و جایگاه اسیر در آیات قرآنیآیه 190 سوره بقره، بنیادیترین اصل در مورد جنگ و به تبع آن، وضعیت اسیر در اسلام را بیان میکند: «وَقاتِلُوا فی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ».
این آیه با عبارت «فی سَبِیلِ اللَّهِ» (در راه خدا)، هدف از جنگ را به وضوح مشخص میسازد و هرگونه انگیزه مادی مانند کسب غنیمت یا توسعهطلبی را نفی میکند [1].
بر این اساس، مشروعیت جنگ در اسلام منوط به انگیزه الهی است و این نگاه، جایگاه اسیر را از یک «غنیمت جنگی» صرف، به انسانی که در چارچوب احکام الهی با او رفتار میشود، ارتقا میدهد.
1-2. اصل عدم تجاوز و مصونیت غیرنظامیان از اسارت
جمله «وَ لا تَعْتَدُوا» (و تجاوز نکنید) در ادامۀ آیه، اصل مهم منع توسل بیرویه به خشونت را پایهگذاری میکند. این فرمان، مسلمانان را از هرگونه افراط در جنگ، از جمله اسیرگیری بیضابطه، منع میکند [2].
با استناد به عبارت «الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ» (کسانی که با شما میجنگند)، هدفگیری و به تبع آن، اسیرگیری تنها شامل کسانی میشود که مستقیماً در جنگ مشارکت دارند. از این رو، زنان، کودکان و سالخوردگان که سلاح به دست نگرفتهاند، اساساً نباید به اسارت گرفته شوند.
1-3. قلمرو مصونیت و موارد سلب مصونیت از اسیران بالقوه
این فرمان قرآن، رعایت اصول اخلاقی گستردهای را حتی در اوج درگیریهای مسلحانه واجب میسازد [3]. بر این اساس، کسانی که سلاح خود را بر زمین گذاشتهاند یا مجروح شدهاند، از تعرض و اسارت مصون هستند.
این دیدگاه، نبرد را تقابلی بین «نظامها» میداند، نه «مردم» عادی. با این حال، این مصونیت مشروط است؛ چنانچه افراد دارای مصونیت (مانند غیرنظامیان) مستقیماً در hostilities مشارکت کنند، وضعیت قانونی آنان تغییر کرده و میتوانند هدف قرار گیرند.
1-4. سیره نبوی در تعیین مصادیق اسیر واجد شرایط
در سنت عملی پیامبر(ص)، رویه اسیرگیری پس از شکست دشمن، اغلب شامل تمامی افراد یک منطقه میشد و این افراد از امتیاز و وضعیت قانونی «اسیر جنگی» برخوردار میگردیدند [4].
این رویکرد، مبتنی بر شرایط آن عصر بود، اما پیامبر(ص) با تدبیر و عطوفت، به تعدیل این رویه پرداختند. ایشان با تعریف دقیقتری از «شرکتکننده در جنگ»، مرزهای اسارت را مشخص میکردند.
1-5. رفتار عطوفتآمیز با اسیران به عنوان یک اصل نبوی
نمونه بارز سیره نبوی، رفتار ایشان با زنان اسیر شده است که با وجود جواز قانونی بهرهگیری از آنان به عنوان کنیز، پیامبر(ص) زمینه آزادی آنان را فراهم مینمودند [5].
این اقدام که در عصری فاقد قوانین بشردوستانه صورت میگرفت، نشاندهنده تأکید اسلام بر رحمت و کرامت انسانی اسیر است. بنابراین، حتی پس از وقوع اسارت، سیره نبوی مملو از برخوردهای مبتنی بر رحمت و راهحلهایی برای احیای آزادی اسیران بود.
2. طبقهبندی اسیران جنگی و مبانی منع قتل آنان در اسلام
2-1. تمایز شرعی میان اسیر نظامی و غیرنظامیاسلام با ارائه یک طبقهبندی دقیق، اسیران جنگی را به دو دسته متمایز تقسیم مینماید: دسته نخست، نظامیان و افرادی هستند که مشارکت فعال در جنگ داشتهاند، و دسته دوم، غیرنظامیانی که در hostilities مشارکت نداشته و به عنوان پوشش نیز مورد استفاده قرار نگرفتهاند [6]. این گروه دوم از هرگونه تعرض و مجازات مصون هستند.
در مورد دسته اول (نظامیان اسیر شده)، دیدگاه اسلام این است که با تسلیم، زخمی یا اسیر شدن این افراد، دیگر خطری متصور نیست و لذا اعدام یا شکنجه آنان ممنوع است.
این اصل کلیدی از مفهوم مخالف آیه 191 سوره بقره («وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ») استنباط شده است؛ زیرا این آیه مجوز قتل را تنها در مواجهه با کسانی که در حال جنگیدن هستند صادر میکند و با اسیر شدن و خلع سلاح فرد، موضوع آیه منتفی میگردد [7].
2-2. چارچوب حقوقی مصونیت اسیران از تعرض و قتل
علیرغم وجود اختلافنظرهای فرقهای در جزئیات، یک چارچوب کلی مبتنی بر نصوص اسلامی در مورد رفتار با اسیران جنگی وجود دارد که وجوه مشترک مذاهب است.
بر این اساس، هرگاه سپاهیان دشمن در حین جنگ دستگیر شده و درخواست امان نمایند، مصونیت پیدا میکنند. به طور مشخص، اصل بر این است که با اسیر شدن سپاهیان دشمن، نمیتوان حکم قتل آنان را صادر کرد [8].
این اصول، پایههای اولیه برای تضمین جان اسیران را تشکیل میدهند و نشان میدهد که وضعیت اسیری، خود موجب ایجاد یکسری حقوق و مصونیتها میشود.
2-3. ضوابط ناظر بر رفتار با اسیران از منع شکنجه تا خوشرفتاری
فقه و حقوق سیاسی اسلام، احکام و ضوابط مشخصی را برای رفتار با اسیران از آغاز اسارت تا پایان آن وضع کرده است. این احکام بر پایه اصول انسانی و کرامت ذاتی بشر استوارند. برخی از محققان بر این باورند که رهنمودهای حقوق اسلامی در این زمینه، از مفاد حقوق بشردوستانه بینالمللی مدرن نیز فراتر میرود [9].
از جمله ضوابط رفتاری، منع مطلق شکنجه است. پیامبر اکرم(ص) به شدت از شکنجه دادن بیزاری میجستند و بر خوشرفتاری با اسیران تأکید داشتند.
ایشان هشدار دادهاند: «إِنَّ اللَّهَ عَذَّبَ الَّذِینَ یُعَذِّبُونَ النَّاسَ فِی الدُّنْیَا» (خداوند کسانی را که مردم را در این دنیا شکنجه میدهند، عذاب خواهد کرد) [10]. این حدیث شریف، پایهای theological برای منع هرگونه آزار و اذیت اسیران محسوب میشود.
3. احکام عملی نگهداری و رفتار با اسیران در اسلام
3-1. مشروعیت موقت بستن اسیران با حفظ کرامت انسانیدر خصوص بستن اسیران، آیه 4 سوره محمد(ص) این امر را به صورت مشروط مجاز میدارد: «فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ» (و هنگامی که با کافران روبرو میشوید، [ابتدا] گردنها [ی آنان را بزنید] تا وقتی که آنان را درهم کوبید، پس [اسیران را] محکم ببندید) [11].
شایان ذکر است که این دستور به بستن اسیران صرفاً در میدان نبرد و بلافاصله پس از پایان درگیری اشاره دارد، نه در محل نگهداری دائم آنان [12]. این حکم با توجه به ضرورتهای امنیتی صادر شده و با توجه به اینکه ادامه آیه بر آزادی اسیران با اخذ فدیه یا به صورت بلاعوض تأکید میورزد، جنبه موقتی دارد [13].
3-2. مسئولیت حکومت اسلامی در قبال حفظ جان و سلامت اسیر
در نظام حقوقی اسلام، فرد اسیرشده در اختیار شخص رزمندهای که او را اسیر گرفته است، قرار ندارد و اصل اولیه در تعیین وضعیت یک اسیر جنگی این است که امام و حکومت اسلامی مسئول مستقیم حفظ سلامت و امنیت اوست [14].
مکاتب فقهی در این موضوع که طرف اسیرکننده در صورت کشتن اسیر جنگی باید پاسخگو و مسئول باشد اتفاقنظر دارند، اگرچه درباره میزان و نوع کیفر اختلاف رأی وجود دارد. این اصل، تضمینکننده حقوق اسیران در برابر هرگونه خودسری افراد است.
3-3. تأمین معیشت اسیران: از اطعام تا پرداخت مزد
در اسلام بر فراهم کردن غذا و پوشاک برای اسیران تأکید شده است. خداوند اهلبیت پیامبر را در آیه 9 سوره انسان به این دلیل ستایش کرده که غذای خویش را در حالی که روزهدار بودند به مسکین و اسیر دادند: «إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً» [15].
در جنگ بدر، مسلمانان به اسیران احترام میگذاشتند و حتی نان تازه - که در آن زمان با ارزشتر بود - به آنان میدادند [16]. درباره کیفیت و کمیت غذا نیز برخی فقها معتقدند به اندازه کفایت باید به اسیر غذا داد و حداقل به اندازه غذایی باشد که خود رزمندگان میخورند [17]. همچنین در حقوق اسلام مقرر شده که اگر اسیران به کار گرفته شوند، باید در مقابل پرداخت مزد منصفانه باشد.
3-4. رعایت ملاحظات اجتماعی و خانوادگی در برخورد با اسیران
اسلام با رعایت ملاحظات انساندوستانه نسبت به تمامی اسیران، در دادن حقوق بیشتر یا کمتر، موقعیت و منزلت اجتماعی آنان را نیز مد نظر میگیرد. هنگامی که دختر مقوقس اسیر شد، رسولالله(ص) فرمودند: «دختران سلاطین استحقاق توجهی خاص جدا از دیگران را دارند.
نسبت به هر انسانی که روزی والامقام بوده و اکنون آن منزلت را از دست داده است، رحیم باشید» [18]. از دیگر حقوق تأکیدشده، حفظ وحدت خانوادگی اسیر است؛ در اسلام هنگام اسارت زن و شوهر، آنان از هم جدا نمیشدند و فقها اتفاقنظر دارند که جدا کردن کودکِ کمتر از هفت سال از مادرش جایز نیست [19].
3-5. ممنوعیتهای مطلق در برخورد با اسیران
در حقوق بشردوستانه اسلامی نهتنها بر رعایت رفتار انسانی، بلکه بر خوشرفتاری و داشتن رفتار برادرانه با اسیران تأکید شده است.
از جمله رفتارهای ممنوع با استناد به سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) عبارت است از: بستن دست و پای محکوم در حال احتضار؛ زندانی کردن به قصد مرگ؛ رها کردن او بدون آب و غذا؛ شکنجه دادن؛ آشکارا کشتن او در میان مردم؛ تهدید به قتل؛ و هدف قرار دادن او به قصد کشتن در غیر میدان جنگ [20].
هنگامی که عمر بن خطاب از پیامبر(ص) خواست تا دندانهای سهیل بن عمرو را برای خاموش کردنش درآورد، پیامبر(ص) فرمودند: «من او را از شکل نخواهم انداخت، زیرا اگر چنان کنم خداوند مرا که رسول اویم از شکل خواهد انداخت» [21].
4. اسیر از دیدگاه قرآن کریم: تحلیل آیات کلیدی
4-1. مشروطیت اسیرگیری به پیروزی کامل در میدان نبردقرآن کریم در آیات متعددی به موضوع اسیر پرداخته و چهارچوبی دقیق برای آن ترسیم کرده است. آیه 4 سوره محمد و آیه 67 سوره انفال بر یک اصل مشترک تأکید دارند: ممنوعیت گرفتن اسیر پیش از دستیابی به پیروزی کامل. آیه 67 سوره انفال تصریح میکند:
«مَا کَانَ لِنَبِیٍ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْرَىٰ حَتَّىٰ یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ» (هیچ پیامبری را نسزد که اسیرانی داشته باشد، مگر اینکه [ابتدا] در زمین [دشمن را] درهم کوبد) [22]. این حکم دارای دلیل استراتژیک واضحی است؛ زیرا اسیرگیری پیش از پیروزی نهایی، نیروی نظامی را منحرف کرده و ممکن است به شکست بینجامد.
4-2. سیر تدریجی برخورد با دشمن: از درگیری تا اسارت
آیه 4 سوره محمد سیر منطقی برخورد با دشمن را ترسیم مینماید: آغاز با درگیری («فَضَرْبَ الرِّقابِ»)، سپس درهم کوبیدن دشمن («حَتَّىٰ إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ»)، آنگاه بستن اسیران («فَشُدُّوا الْوَثاقَ») و در نهایت آزادی آنان به صورت بلاعوض یا با فدیه («فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً») [23].
این توالی نشان میدهد که اسیرگیری مرحلهای گذرا است که تنها پس از حصول اطمینان از برتری نظامی مجاز شمرده شده و غایت نهایی آن، به پایان رساندن جنگ («حَتَّىٰ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا») و آزادسازی اسیران است.
4-3. وعده الهی به اسیران و آزمون ایمانی
آیه 70 سوره انفال خطاب به اسیران، بعدی معنوی و تربیتی را مطرح میسازد: «قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الْأَسْرَىٰ إِن یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ» (به کسانی از اسیران که در دست شما هستند بگو: اگر خدا در دلهای شما خیری بداند، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما عطا خواهد کرد) [24].
این آیه نشان میدهد که وضعیت اسیری میتواند زمینهساز توبه، بازگشت به فطرت پاک و دریافت الطاف الهی باشد، به شرطی که در دل اسیر، خیر و استعداد هدایت وجود داشته باشد.
4-4. اسیرگیری به عنوان سنت الهی در مقابله با متجاوزان
آیه 26 سوره احزاب به نمونهای عینی از اسیرگیری در رویارویی با اهل کتابی که با مشرکان همپیمان شده بودند، اشاره میکند: «وَأَنْزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ... فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقًا».
(و کسانی از اهل کتاب را که از آنان [=مشرکان] پشتیبانی کردند، از دژهایشان فرود آورد... گروهی را میکشید و گروهی را اسیر میکنید) [25]. این آیه نشان میدهد اسیرگیری به عنوان یک واقعیت و سنت الهی در جریان مقابله با دشمنان متجاوز، مورد پذیرش قرآن قرار گرفته است.
4-5. اطعام اسیر به عنوان تجلی ایمان و محبت الهی
آیه 8 سوره انسان، اطعام اسیر را در کنار مسکین و یتیم، نشانهای از ایمان و عمل صالح برمیشمارد: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا» (و غذا را با وجود علاقه [و نیاز] خود، به مسکین و یتیم و اسیر میدهند) [26].
جایگاه اسیر در این آیه، در کنار دو گروه آسیبپذیر دیگر، حاکی از اهتمام عمیق اسلام به رعایت حقوق انسانی اسیران و لزوم برخورداری آنان از حداقلهای معیشتی است، حتی اگر این امر با گذشت و ایثار مسلمانان همراه باشد.
5. مفهوم اسارت در آیات قرآن: از فطرت توحیدی تا سیره معصومین
5-1. مبانی فطری و توحیدی جهاد و جایگاه اسیر در آناسلام به عنوان دینی توحیدی و مبتنی بر فطرت انسانی (روم/30)، برپایی عدالت و توحید را از مهمترین تکالیف میداند (شوری/13). در این راستا، دفاع از حقوق انسانی نه تنها مشروع، بلکه امری فطری و حیاتبخش برای ایمان است [27].
اگرچه دعوت انبیا همواره با موعظه حسنه و جدال احسن همراه بوده (نحل/125)،但当 موانع استقرار حیات توحیدی وجود دارد، جهاد به عنوان عبادتی بزرگ با آداب خاص خود تجویز شده است. در این نبرد مقدس، اسیر به عنوان انسانی که در شرایط خاصی قرار گرفته، همواره مورد توجه و دارای حقوق مشخصی است.
5-2. تقابل دو نگاه به اسیر در تاریخ بشر
تاریخ منازعات بشری شاهد دو رویکرد کاملاً متضاد نسبت به اسیران بوده است. در منازعات دنیاخواهانه، اسیران فاقد هرگونه حق و ارزش انسانی دیده شده و مورد شدیدترین رفتارها از جمله تعذیب و قتل قرار میگرفتند [28].
در مقابل، در نبردهای توحیدی انبیا، رعایت حقوق و ارزشهای انسانی اسیران در اولویت بوده است؛ زیرا مأموریت اصلی جهادگران راه خدا، نجات انسان و رعایت حقوق اوست.
5-3. اهداف و شرایط اسیرگیری در قرآن
قرآن کریم پس از اتمام حجت، فرمان جهاد داده (بقره/190) و اسیرگیری را مشروط به غلبه کامل و اطمینان از دفع فتنه متجاوزان کرده است (محمد/4) [29]. نخستین موارد اسیرگیری در اسلام در سریه عبداللهبن جحش و سپس در جنگ بدر با اسارت هفتاد نفر از مشرکان رخ داد [30].
اسلام با نگاهی انسانی به اسیر، حکم منطقی و همراه با رحمت را در پیش گرفته که عموماً به آزادی اسیران در یکی از سه شکل زیر میانجامد: آزادی بلاعوض (مانند عباس در بدر)، آزادی با دریافت فدیه (مانند عموم اسرای بدر)، و مبادله با اسیران مسلمان [31].
5-4. حدود و شرایط رفتار با اسیر در اسلام
هرچند هدف جهاد در اسلام، اشاعه توحید و رفع موانع هدایت است و با مهربانی و گذشت همراه است، اما این رفتار مشروط به دو شرط اساسی است: اولاً غلبه کامل حاصل شده باشد، و ثانیاً آزادی اسیر موجب فتنه و خطر نگردد [32].
با این حال، هنگامی که فردی اسیر شد، دستور اسلام به خوشرفتاری و تأمین نیازهای مادی و روحی اوست [33]. حتی اسیر واجبالقتل نیز تا زمان اجرای حکم، از آب، غذا، مسکن و حفظ پیوندهای عاطفی برخوردار است [34].
5-5. اسارت ائمه معصومین(ع): تجلی最高ِ صبر در برابر ستم
اگرچه اسلام منادی رفتار انسانی با اسیر است و این رفتار در سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) به اوج رسید [35]， متأسفانه تاریخ شاهد بدرفتاریهای شدید حاکمان با اسیران به ویژه خاندان پیامبر(ص) بوده است.
از جمله میتوان به رفتار معاویه با حجر بن عدی و یارانش [36]， اسارت خاندان امام حسین(ع) پس از واقعه کربلا و آزارهای جسمی و روحی آنان [37]，
زندان و آزار امامان مانند امام کاظم(ع) توسط هارون عباسی [38]， و تبعید و اقامت اجباری امامان رضا، جواد، هادی و عسکری(ع) اشاره کرد که همگی مصادیق بارز اسارت و ظلم در تاریخ اسلام هستند.
6. روش و رفتار پیامبر(ص) درباره اسیران: تجلی رأفت و حکمت
6-1. اصول کلی رفتار نبوی: از میهمانداری تا منع خشونت
در فرهنگ اسلامی، تأکید فراوانی بر رعایت رأفت، نیکی و عدالت نسبت به تمام انسانها شده است. پیامبر اکرم(ص) با اسیران همچون میهمان رفتار میکرد و اصحاب را همواره به خوشرفتاری سفارش مینمود [39].
ایشان بهصراحت هرگونه تعرض، اذیت و آزار و شکنجه اسیران را ممنوع میدانستند و جان و کرامت انسانی آنان را محترم میشمردند. این نگاه انسانمدارانه، اساس تعامل با اسیران در سیره نبوی را تشکیل میداد.
حتی در سختترین شرایط جنگی، پیامبر(ص) به اصحاب تأکید میفرمودند که اسیران نیز دارای حقوق انسانی هستند و باید با آنان رفتاری عادلانه و مبتنی بر اخلاق اسلامی داشته باشند. این سفارشها به حدی بود که در برخی موارد، اسیران تحت تأثیر این رفتارهای نیکو قرار گرفته و به دین اسلام مشرف میشدند [40].
6-2. سیاستهای آزادسازی اسیران: از فدیه تا آموزش
پیامبر(ص) با در نظر گرفتن مصلحت مسلمانان، سیاستهای مختلفی برای آزادسازی اسیران اتخاذ میکرد. در جنگ بدر، دریافت فدیه را ترجیح دادند. آنان که ثروت داشتند با پرداخت فدیه آزاد شدند و آنان که سواد خواندن و نوشتن میدانستند، به آموزش کودکان مسلمان پرداختند [41].
این اقدام برای نخستین و آخرین بار در تاریخ بشر بود که آموزش و دانش به جای غنیمت جنگی پذیرفته شد. در برخی موارد نیز اسیران را بدون قید و شرط آزاد میساختند. این سیاستهای متنوع نشان میدهد که پیامبر(ص) برای آزادی اسیران اهمیت بسیاری قائل بودند و همواره به دنبال راههایی برای بازگرداندن آنان به آغوش خانواده و جامعه بودند [42].
6-3. پیشبینیهای نبوی و مصلحتسنجی در برخورد با اسیران
در جنگ بدر، با اینکه ابتدا قرار بود تمام اسیران مشرکان کشته شوند، اما اصحاب به گرفتن فدیه تمایل نشان دادند. پیامبر(ص) به آنان فرمودند: «اگر فدیه قبول کنید، به تعداد اسیران دشمن که هفتاد نفر هستند از شما شهید خواهند شد» [43].
مردم پذیرفتند و سال بعد در جنگ احد، پیشبینی پیامبر(ص) محقق شد. این نشان از علم و مصلحتسنجی دقیق ایشان در برخورد با اسیران داشت.
این رویداد تاریخی علاوه بر نشان دادن علم غیبی پیامبر(ص)، بیانگر این واقعیت است که تصمیمگیری درباره اسیران باید با درنظرگرفتن تمامی جوانب و پیامدهای آتی صورت گیرد [44].
6-4. دستورات عملی در نگهداری اسیران: از منع جدایی تا تأمین معیشت
پیامبر(ص) دستورات مشخصی برای نحوه نگهداری اسیران صادر میکردند. پس از جنگ بدر به حمزه فرمودند: «این عده را در میان اصحاب و چادرهای آنها جای دهید و بدانید که باید همیشه به اسیران احترام بگذارید و از آنها پذیرایی انسانی کنید و در تقسیم اسیران دارند که فرزندان را از مادرانشان جدا نکنید» [45].
همچنین در جنگ حنین دستور دادند اسیری کشته نشود و پس از جنگ احزاب فرمودند: «به اسیران خود آب گوارا بنوشانید و از غذای نیکو و لذیذ به آنان بخورانید» [46].
این دستورات عملی نشان میدهد که پیامبر(ص) به کوچکترین جزئیات زندگی اسیران توجه داشتند و حتی جدایی کودکان از مادران را برنمیتافتند.
6-5. آزادیهای بزرگمنشانه و معیارهای اخلاقی در آزادسازی
اوج رأفت و مهربانی پیامبر(ص) در برخورد با اسیران در فتح مکه نمایان شد، جایی که تمام مردم آنجا را آزاد کردند [47]. همچنین در مواقعی مانند حلول ماه مبارک رمضان، تمام اسیران را آزاد میکردند.
ایشان اسیرانی را که دارای خصلتهای پسندیده انسانی مانند سخاوت و میهماندوستی بودند نیز آزاد میکردند [48]. پیامبر(ص) در مورد حقوق اسیران میفرمایند: «به اسیران اکرام کنید و آنها را در غذای خودتان مقدم دارید» [49].
این رفتارهای بزرگمنشانه علاوه بر جنبه انسانی، دارای آثار سیاسی و اجتماعی مثبتی بود و موجب جذب قلوب بسیاری به اسلام میشد.
7. روش و رفتار امیرالمؤمنین(ع) و دیگر ائمه معصومین(ع) درباره اسیران
7-1. اصول اخلاقی و انسانی در میدان نبرد از منظر امام علی(ع)حضرت امیر(ع) همواره در مورد جنگ سفارش میکردند که آغازکننده جنگ نباشید و تا دشمن شروع به جنگ نکرده، مقاتله ننمایید. ایشان تأکید داشتند که بر مجروح هجوم نبرید، قصد قتلش نکنید، و هنگام فرار دشمن، به تعقیب آنان نپردازید [50].
همچنین بدن کشتهشدگان را مثله نکنید، عورت آنان را مکشوف نسازید، و هنگام ورود به خانههای دشمن، پردهدری نکنید و زنان را آزار ندهید، حتی اگر به شما ناسزا گویند [51].
این دستورات جامع، نشاندهنده التزام عمیق امام(ع) به اصول اخلاقی حتی در سختترین شرایط جنگی است. این آموزهها بیانگر آن است که در نگاه امام علی(ع)، جنگ نباید موجب نقض کرامت انسانی و اصول اخلاقی شود، حتی اگر دشمن به چنین اصولی پایبند نباشد. این رویکرد، الگویی ماندگار برای تمامی مسلمانان در برخورد با دشمنان در میدان نبرد محسوب میشود.
7-2. سیره عملی امام علی(ع) در برخورد با اسیران
سیره امیرالمؤمنین(ع) در برخورد با اسیران جنگی، تجلی کامل رحمت و انسانیت بود. هنگامی که ایشان ضربت خوردند، به امام حسن(ع) فرمودند: «پسرم، با اسیر در دستت مدارا بنما و به او رحم کن و او را نیکو بدار و با شفقت و مهربانی با او رفتار کن» [52].
حتی در همان حال، از شیری که خود مینوشیدند، فرمودند به قاتلشان نیز بدهند [53]. از منظر امام(ع)، اسیر حق دارد در صورت زخمی بودن معالجه شود و از اطعام و مسکن مناسب برخوردار گردد [54].
این رفتارهای عملی امام علی(ع) نشان میدهد که ایشان حتی در سختترین شرایط شخصی نیز به اصول انسانیت و اخلاق پایبند بودند و این آموزهها را به نسل بعد نیز منتقل میکردند. این برخوردها، اسوهای بینظیر در تاریخ بشریت محسوب میشود.
7-3. برخورد امام علی(ع) با اسیران در جنگ جمل
سیره امام علی(ع) در جنگ جمل همانند سیره رسول اکرم(ص) در فتح مکه بود. ایشان دستور دادند کسی از لشکریان مخالف را به اسیری نگیرند و اسیران کشته نشوند [55]. در این جنگ، امیرالمؤمنین(ع) اسیران لشکر معاویه را آزاد کردند که این اقدام موجب شد معاویه ناچار شود اسیران لشکر امام(ع) را نیز آزاد کند [56].
همچنین حضرت یکی از اسیران زندانی را نزد خود خوانده و پس از توبه، او را آزاد کردند و اموال به غارت رفتهاش را بازگرداندند [57]. این برخوردهای کریمانه امام(ع) نشان میدهد که ایشان حتی با دشمنان خود نیز با گذشت و بزرگواری رفتار میکردند و همواره به دنبال ایجاد فضای صلح و آشتی بودند. این شیوه برخورد، تأثیر عمیقی در جلب قلوب مردم حتی در میان دشمنان داشت.
7-4. سیاستهای امام علی(ع) در قبال اسیران جنگ صفین
در جنگ صفین، سیره امام علی(ع) بر آزادی اسیران لشکر شام استوار بود، به شرطی که سوگند بخورند دیگر در جنگ علیه ایشان شرکت نکنند [58]. هر اسیری که با حضرت بیعت میکرد، آزاد میشد و اموالش به کسی که او را گرفته بود داده میشد [59].
امام(ع) به مالک اشتر فرمودند: «اسیر مسلمان کشته نمیشود و در قبال گرفتن فدیه آزاد نمیشود، بلکه بدون فدیه آزاد میگردد» [60].
این سیاستها، نشاندهنده نگاه بلند امام(ع) به وحدت اسلامی و اولویتدادن به مصالح امت اسلامی over منافع momentary است. این رویکرد، الگویی برای حل مسالمتآمیز اختلافات در درون امت اسلامی محسوب میشود.
7-5. تداوم سیره نبوی در رفتار سایر ائمه معصومین(ع) با اسیران
ائمه معصومین(ع) همواره بر تداوم سیره نبوی در برخورد با اسیران تأکید داشتند. امام صادق(ع) نقل میکنند که رسول خدا(ص) از قتل زنان و کودکان در میدان جنگ منع میفرمودند، مگر در صورتی که اقدام به مبارزه کنند که در این حالت نیز دستور میدادند تا حد امکان از جنگیدن با آنان پرهیز شود [61].
این روایت نشان میدهد که ائمه(ع) همواره بر رعایت حقوق غیرنظامیان و افراد بیدفاع حتی در شرایط جنگ تأکید داشتند. این سیره نورانی، بیانگر عمق انسانیت و رحمتی است که در مکتب اهل بیت(ع) نسبت به تمامی ابنای بشر وجود دارد.
این آموزهها تا امروز نیز به عنوان راهنمای عمل برای مسلمانان در برخورد با اسیران و غیرنظامیان در درگیریها محسوب میشود.
8. اسارت از دیدگاه احکام فقهی
8-1. مبانی فقهی مشروعیت اسارت در اسلام
اسلام نهاد اسارت را در کمحجمترین اندازه ممکن پذیرفت، زیرا معقول نبود که مسلمانان به میدان کارزار پای نهند و دچار زیان شوند، اما بر آنان حرام باشد که دشمنان خویش را به اسارت گیرند. این نه با طبع اسلام سازگار است و نه با منطق و عقل [62].
یکی از فلسفههای پذیرش این امر، ایجاد زمینهای برای امکان تبادل اسیران و آزاد کردن آنان بود. از این گذشته پذیرش نهاد اسارت با آموزههای آسمانی پیامبر(ص)، که سرمشق انسانیت به شمار میرود، با رعایت شرایط انسانی سازگاری دارد. این نگاه متعادل، نشاندهنده واقعبینی اسلام در عین پایبندی به اصول انسانیت است.
8-2. تفصیل فقهی در مورد اسیران قبل و بعد از پایان جنگ
اکثر فقهای شیعه و ازجمله شیخ طوسی معتقدند که اگر اسیر در حال درگیری و قبل از پایان جنگ دستگیر شود، نگهداری آن جایز نیست و باید مانند سایر دشمنان در حال جنگ کشته شود و تنها راه برای زنده ماندن وی مسلمان شدن است [63].
شیخ در الخلاف معتقد است که اگر اسیران قبل از اینکه آتش جنگ فروکش کند به اسارت درآیند، امام مخیر است بین اینکه گردن آنان را بزند یا دستان و پاهایشان را قطع کند یا اینکه اگر مجروح باشند، در حال خونریزی رها کند تا بمیرند.
اما اگر بعد از پایان جنگ اسیر شوند، امام بین اینکه منت نهد و بدون فدیه یا با فدیه آزادشان کند یا با اسیران مسلمان و خودی مبادله کند یا آنان را به بندگی برد، مخیر است و نمیتواند آنان را به قتل رساند [64].
8-3. مقایسه دیدگاه فقهای شیعه و اهل سنت در مسئله اسیران
در دیدگاه فقهای شیعه درباره حکم اسیر و سرنوشت او مناقشاتی دیده میشود. یکی از محققان معاصر مینویسد: «شگفت اینکه در مسئله اسیران فقیهان شیعه از جهتی از فقهای اهل سنت نیز نظریه تندتری ارائه دادهاند» [65].
نظر مشهور فقهای شیعه در مورد اسیران قبل از پایان جنگ این است که راهی جز کشتن آنان نیست، ولی اسیران بعد از فروپاشی جبهه دشمن را به هیچ عنوان نباید کشت و حاکم اسلامی تنها میتواند آنان را بدون فداء و یا با فداء آزاد سازد و در صورت لزوم به بردگی برد.
شیخ طوسی در کتاب مبسوط و نمایه و محقق حلی در شرایع و شیخ حسن نجفی در الجواهر، همگی در معنای فوق اتفاقنظر دارند [66].
8-4. احکام ویژه اسیران مسلمان و باغیان
شایان ذکر است که این حکم در مورد اسیران مسلمان و به عبارتی باغیان صدق نمیکند، زیرا آنان اگر اسیر شوند در هیچ صورتی کشته نمیشوند. چنانچه امام علی(ع) در جنگ جمل و صفین اجازه چنین کاری را نداد.
از امام صادق(ع) روایت شده است: «هنگامی که دو گروه مسلمان با یکدیگر در جنگ باشند، طرفداران حق نمیتوانند فراریان جبهه مخالف را تعقیب و یا اسیران آنان را به قتل رسانیده و مجروحانشان را مورد حمله قرار دهند» [67].
شیخ مفید مینویسد: «و چون اسیری از آنان (باغیان) را میآوردند در صورتی که کسی را کشته بود، او را میکشتند و در غیر این صورت رهایش میکردند» [68].
8-5. اختیارات امام و وظایف عمومی در قبال اسیران
از جمله موضوعات مورد توجه در فقه اسلامی پیرامون اسیر و اسارت مسئله اختیارات امامان(ع) و آزادی اسیران میباشد.
بر اساس احادیث و روایات، امام پس از پیروزی بر مشرکان مخیّر است بین کشتن اسیران و آزاد کردن آنها با فدیه یا بدون فدیه [69]. اسیران کفّار را با اجازه امام معصوم میشود کشت [70].
اسیری را که توان راه رفتن ندارد و فاتح نیز مرکبی ندارد که او را بیاورد نباید کشت، بلکه باید او را آزاد کرد [71]. با اسیر، خواه مسلمان باشد یا کافر، باید نیک رفتار کرد و لوازم زندگی او را فراهم کرد، گرچه محکوم به قتل باشد [72]. اطعام اسیر گرسنه بر سایر صدقات برتری دارد [73].
9. احکام و آداب آزادی اسیران در روایات معصومین(ع)
9-1. آزادی اسیران با پرداخت فدیه از اموال شخصی
بر اساس روایات متعدد، اسیرانی که دارای تمکن مالی هستند میتوانند با پرداخت فدیه، آزادی خود را به دست آورند. این حکم نشاندهنده انعطافپذیری قوانین اسلامی در زمینه آزادی اسیران و توجه به کرامت انسانی آنان است [81]. فدیه میتواند به صورت نقدی یا غیرنقدی باشد و میزان آن با توجه به شرایط اسیر و وضعیت اقتصادی او تعیین میشود.
9-2. اولویت استفاده از اموال شخصی در آزادی اسیران مسلمان
اگر اسیر مسلمان بدون وارد آمدن جراحت سنگین و صرفاً با اسارت ساده در اختیار دشمن قرار گیرد، برای آزادی او از بیتالمال هزینه نمیشود، بلکه این امر از طریق اموال شخصی خود اسیر یا بستگانش صورت میپذیرد [82]. این حکم بیانگر نظم و انضباط مالی در نظام اسلامی و اولویتبندی در مصرف بیتالمال است.
9-3. فضیلت آزادی اسیران از طریق گفتار و اقدامات نیکو
در منابع روایی، بهترین صدقه، آزادی اسیران از طریق گفتار و اقدامات نیکو معرفی شده است [83]. این حدیث شریف بر اهمیت نقش دیپلماسی و مذاکره در آزادی اسیران تأکید دارد و نشان میدهد که آزادی اسیران میتواند از طرق مختلفی صورت پذیرد.
9-4. آزادی بدون قید و شرط اسیران مسلمان
بر اساس سیره معصومین(ع)، اسیر مسلمان بدون گرفتن فدیه و به صورت بلاعوض آزاد میشود [84]. این حکم نشاندهنده اهمیت وحدت اسلامی و لزوم حمایت از هموطنان مسلمان است که به اسارت دشمن درآمدهاند.
9-5. استحباب انفاق اموال در راه آزادی اسیران
در روایات متعدد، استفاده از اموال شخصی برای آزادی اسیران عملی مستحب شمرده شده است [85]. این امر بیانگر اهمیت آزادی اسیران در فرهنگ اسلامی و تشویق مسلمانان به مشارکت در این عمل نیکو است.
9-6. تغییر وضعیت حقوقی اسیر کافر با اسلام آوردن
بر اساس احکام فقهی، هنگامی که اسیر کافر اسلام میآورد، خونش محفوظ میماند و به عنوان بخشی از غنایم جنگی محسوب میشود [86]. این حکم نشاندهنده نگاه تربیتی اسلام به اسیران و فراهم آوردن زمینه هدایت برای آنان است.
9-7. دعا برای آزادی کلیه اسیران
در ادعیه مأثوره، عبارتی با این مضمون آمده است: «پروردگارا، تمام اسیران را آزاد کن» [87]. این دعا نشاندهنده دغدغه اسلام برای آزادی همه اسیران در سراسر جهان است.
9-8. مسئولیت مالی ساکنان منطقه درگیری در آزادی اسیران
هزینه آزادی اسیران مسلمان به عهده کسانی است که در سرزمین آنان جنگیدهاند [88]. این حکم بیانگر تقسیم عادلانه مسئولیتها در جامعه اسلامی است.
9-9. آزادی اسیران در صورت توبه و تغییر رفتار
اگر اسیر در صورت آزادی، متحول شود و جانب حق را اختیار کند، آزادی او عملی شایسته است [89]. این حکم نشاندهنده نگاه اصلاحی اسلام به مجرمان و اسیران است.
9-10. منع آزادی اسیران پیش از پایان جنگ
بر اساس مصالح جنگی، آزادی اسیران قبل از پایان جنگ و آرام شدن اوضاع مجاز نیست [90]. این حکم بیانگر واقعبینی اسلام در مسائل نظامی و حفظ مصالح عمومی است.
نتیجهگیری:
بررسی منابع اسلامی به وضوح نشان میدهد که دین اسلام برای اسیران جنگی، منظومهای کامل و انسانی از حقوق قائل شده است. از منظر قرآن و سنت، اسیر انسانی است دارای کرامت ذاتی که اگرچه به دلیل جنگاوری علیه مسلمانان به اسارت درآمده، اما از بسیاری حقوق اولیه از جمله امنیت جانی، تغذیه مناسب، پوشاک، مسکن و معالجات پزشکی برخوردار است.
سیره عملی پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) به عنوان تجلیبخش این آموزهها، سرشار از نمونههای درخشان مهربانی، گذشت و تأکید بر خوشرفتاری با اسیران، حتی در اوج درگیریهاست.
فقه اسلامی نیز با تفکیک دقیق احکام اسیران قبل و بعد از جنگ و نیز تمایز قائل شدن میان اسیران کافر و باغی، نشان داده است که هدف نهایی، نه انتقام یا نابودی، بلکه هدایت، اصلاح و در نهایت آزادی اسیران است.
مجموعه این آموزهها، اسلام را به عنوان پیشگام در estableciendo حقوق بشر دوستانه معرفی میکند. در دنیای امروز که هنوز شاهد رنج اسیران در بسیاری از منازعات هستیم، بازخوانی و تبیین این دستورات مترقی میتواند الهامبخش جامعه جهانی برای ارتقای استانداردهای رفتاری با اسیران و تحکیم پایههای صلح و انسانیت باشد.
فهرست ارجاعات:
[1] المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، ج 2، ص 102.[2] تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 2، ص 34.
[3] تفسیر المنار، محمد رشید رضا، ج 2، ص 185.
[4] السیرة النبویة، ابن هشام، ج 2، ص 228.
[5] صحیح البخاری، کتاب الجهاد والسیر، باب إطعام الأسیری.
[6] قرآن کریم، سوره نساء، آیه 94.
[7] تفسیر الکشاف، محمود زمخشری، ج 1، ص 245.
[8] المبسوط، شیخ طوسی، ج 2، ص 45.
[9] محققداماد، حقوق بشردوستانه بینالمللی (رهیافت اسلامی)، مرکز نشر علوم اسلامی، 1383، ص 150.
[10] صحیح مسلم، کتاب البر والصلة والآداب، باب تحریم التعذیب.
[11] قرآن کریم، سوره محمد، آیه 4.
[12] تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 22، ص 401.
[13] قرآن کریم، سوره محمد، آیه 4.
[14] محققداماد، حقوق بشردوستانه بینالمللی (رهیافت اسلامی)، مرکز نشر علوم اسلامی، 1383، ص 104.
[15] قرآن کریم، سوره انسان، آیه 9.
[16] عظیمی شوشتری، حقوق بینالملل اسلام، نشر دادگستر، 1392، ص 175.
[17] حبیبنژاد، حقوق اسیران جنگی در پرتو آموزههای اسلامی، میزان، 1392، ص 547.
[18] محققداماد، پیشین، ص 151.
[19] وهبه الزحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، دارالفکر، 1988، ص 469.
[20] اسدی، احکام جبهه، مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی و سیاسی، 1363، ص 16.
[21] ابن کثیر، البدایه والنهایه، دارالفکر، ج 4، ص 304.
[22] قرآن کریم، سوره انفال، آیه 67.
[23] قرآن کریم، سوره محمد، آیه 4.
[24] قرآن کریم، سوره انفال، آیه 70.
[25] قرآن کریم، سوره احزاب، آیه 26.
[26] قرآن کریم، سوره انسان، آیه 8.
[27] طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه النشر الاسلامی، ج 16، ص 297.
[28] احمدی میانجی، الأسیر فی الاسلام، مؤسسه النشر الاسلامی، 1422ق، ص 45.
[29] قرآن کریم، سوره محمد، آیه 4.
[30] ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج 2، ص 12.
[31] میرشریفی، سرنوشت اسیر در اسلام، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، 1395، ص 78.
[32] حسینی عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، دارالحدیث، 1426ق، ج 3، ص 215.
[33] راوندی، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، کتابخانه آیهالله مرعشی نجفی، 1405ق، ج 2، ص 150.
[34] مجلسی، مرآه العقول، دارالکتب الاسلامیه، 1404ق، ج 11، ص 89.
[35] حلی، تذکره الفقهاء، مؤسسة آلالبیت(ع)، 1414ق، ج 2، ص 203.
[36] امین، اعیان الشیعه، دارالتعارف، ج 4، ص 56.
[37] حسنی، سیره الائمه الإثنی عشر، دارالتعارف، 1406ق، ج 2، ص 115.
[38] کلینی، الکافی، دارالکتب الإسلامیه، 1363، ج 1، ص 476.
[39] عظیمی شوشتری، حقوق بینالملل اسلام، نشر دادگستر، 1392، ص 175.
[40] حبیبنژاد، حقوق اسیران جنگی در پرتو آموزههای اسلامی، میزان، 1392، ص 547.
[41] محققداماد، حقوق بشردوستانه بینالمللی، مرکز نشر علوم اسلامی، 1383، ص 151.
[42] الهامى، اخلاق و جنگ، نشریه درسهایی از مکتب اسلام، 1387، ص 42.
[43] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 19، ص 271.
[44] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 19، ص 326.
[45] رهنما، پیامبر، انتشارات امیرکبیر، 1356، ص 633.
[46] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 21، ص 158.
[47] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج 20، ص 238.
[48] کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، 1351، ج 3، ص 512.
[49] ذهبی، تاریخ الاسلام، 1407ق، ج 2، ص 119.
[50] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج32، ص 213.
[51] جعفری، رسائل فقهی، انتشارات تهذیب، 1380، ص 151.
[52] کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، 1351، ج5، ص 10.
[53] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج11، ص 53.
[54] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج11، ص 50.
[55] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج11، ص 57.
[56] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج41، ص 145.
[57] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج41، ص 50.
[58] طوسی، تهذیبالاحکام، کویر، 1370، ج6، ص 153.
[59] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج11، ص 55.
[60] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج32، ص 522.
[61] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج19، ص 335.
[62] طوسی، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامی، 1407، ج4، ص 187.
[63] ابراهیمی، مجموعه مقالات همایش اسلام و حقوق بینالملل بشردوستانه، مؤسسه مطالعات حقوق بشر اسلامی، 1386، ص 543.
[64] مجلسی، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، 1374، ج100، ص 38.
[65] ابراهیمی، پیشین، ص 545.
[66] ابراهیمی، پیشین، ص 546.
[67] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج11، ص49.
[68] مفید، الجمل، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، 1367، ص 243.
[69] کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، 1351، ج5، ص 32.
[70] کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، 1351، ج5، ص 35.
[71] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج11، ص55.
[72] طوسی، تهذیبالاحکام، کویر، 1370، ج6، ص 152.
[73] النوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آلبیت، 1373، ج7، ص 260.
[81] کلینی، اصول کافی، 1351، ج202، ح244.
[82] کلینی، اصول کافی، 1351، ج5، ص34، ح3.
[83] النوری، مستدرک الوسائل، 1373، ج7، ص264، ح8201.
[84] النوری، مستدرک الوسائل، 1373، ج11، ص55، ح12415.
[85] کلینی، اصول کافی، 1351، ج4، ص31، ح3.
[86] کلینی، اصول کافی، 1351، ج5، ص35، ح1.
[87] مجلسی، بحارالانوار، 1374، ج98، ص120.
[88] النوری، مستدرک الوسائل، 1373، ج11، ص128، ح12622.
[89] کلینی، اصول کافی، 1351، ج8، ص229، ح458.
[90] کلینی، اصول کافی، 1351، ج8، ص250، ح351.
منبع:
تحریریه راسخون
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
