ريشه يابي داستان ليلي و مجنون(4)
اگر در منابع عربي داستان به دنبال اسم مکان بگرديم، اساميي مثل نجد، کعبه، مدينه، حجاز، طائف، ضريّه، توباد، تيماء، يمامه، حضرت موت و ...نظر ما را به خود جلب خواهد کرد. قيس در قصيده اي با مطلع زير حدود چهل مکان جغرافيايي را نام مي برد.
تذکرتُ ليلي والسنين الخواليا
و ايام لا اعدي علي الدهر عديا(55)
تمامي اسامي مربوط به بخش خاصي از حجاز است مثلاً:
نجد: يعني سرزمين مرتفع که آن را در فارسي پشته گويند. نجد ناحيه اي است از جزيرة العرب که از سويي به تهامه و يمن و از سويي ديگر به شام و عراق محدود است. مرکز نجد شهر رياض پايتخت عربستان سعودي است.(57)
وادي القري:نام صحرايي وسيع در شمال تيماء بر سر راه مدينه به تبوک است .(58)
تَوباد:نام کوهي در نجد.(59)
تهامه: نام اراضي ساحل بحر احمر که از شبه جزيره ي سينا تا يمن ادامه دارد.(60)
ضرّيه: مقر اصلي بني عامر در سرزمين نجد.(61)
جَنيّه: دشتي در نجد(62)
با بررسي دقيق اين اسامي و ديگر اسامي مشهور در مي يابيم که اکثر مکانها متعلق به منطقه ي نجد است و تعدادي از اسامي نيز در محدوده ي مکه و مدينه مي باشد که اسامي گروه دوم مربوط به سفر حجي است که مجنون به همراه پدرش به مکه داشته است.
نام قبايلي مثل بني عامر، بني معد، بني اسد، بني ثقيف نيز متعلق به منطقه ي نجد و بخش هايي از حجاز است و دليلي ديگر بر نشان دادن موقعيّت جغرافيايي شکل گيري داستان ليلي و مجنون است.
حاصل کلام
داستان عاشقانه ي ليلي و مجنون حاصل دل باختگي و شيدايي قيس بن عامر از جوانان ناحيه ي نجد در سرزمين حجاز است که در حدود قرن اوّ ل هجري مي زيسته است و معشوقش ليلي نيز به گفته ي اخفش دختر مسعد بن محمد بن ربيعه و به گفته ي ابو عمرو شيباني ليلي کنيه اش ام مالک و دختر مهدي بن سعد بوده است.(63)اگر چه اصالت تاريخي داستان اثبات شده است، اما بسياري از حوادث اين داستان ساخته ي ذهن شاعران و افسانه سراياني است که به خاطر افزودن بر جذابيّت داستان، روي دادهايي را چاشني اصل داستان کرده اند. به عنوان مثال برخي از شاعران ليلي و مجنون را با هارون الرشيد هم عصر مي دانند و حتي داستاني از ملاقات هارون با ليلي نقل مي کنند(64)اگر چه اين داستان ساختگي است، امّا هدفشان ذکر جنبه اي از جذابيّت هاي اين داستان است. برخي از افزودني ها بر داستان هر چند در اصل عربي داستان يافت نمي شود امّا با روح داستان و حتي موقعيّت زماني و مکاني داستان ناساز نيست . از جمله نقل مي کنند که «از مجنون عامري پرسيدند حق با حسن بن علي است يا با معاويه. جواب داد حق با ليلي است»(65)اين سخن اگر چه داراي مضمون خاصي است، امّا با زمان وقوع داستان که مسلماً بعد از سالهاي امامت امام حسن(ع)و مقابله ي ايشان با معاويه است، منافاتي ندارد.
در مورد عملکرد نظامي به عنوان بزرگترين ليلي و مجنون سراي فارسي، در شکل گيري داستان ليلي و مجنون، مرحوم علي اصغر حکمت مي نويسد:«نظامي اين داستان غم انگيز را که تحقيقاً نفيس ترين گوهرهاي پنجگانه ي اوست ، از اخباري چند که در حدود قرن هشتم مسيحي از احيا و قبايل نجد باقي مانده، اختيار کرده است .»(66)
دکتر صفا نيز اعتقاد دارد:«نظامي در ابداع اصل اين داستان مبتکر نبود، ولي خود هنگام نظم در آن تصرّفات بسيار کرده است.»(67)
حتي کراچکوفسکي(68)آگاهي نظامي را به برخي از مطالب کتابي که الوالبي با عنوان «حکايت قصه ي مجنون»نوشته است، تأييد مي کند.
شايد همين افزودنها براصل داستان بوده است که باعث اختلاف نظر در مورد شخصيّت مجنون و نحوه ي علاقه مندي وي به ليلي شده است . تا جايي که ابن کلبي مي گويد:«جواني از بني اميه عاشق دخترعمه اش شد و چون نمي خواست عشق او مشهور شود، قصه ي مجنون را ساخت .»(69)اين سخن ابن کلبي نيز تأييدي بر موقعيّت زماني داستان ليلي و مجنون دارد .
ژان کلود واده ويژگي هاي داستانهاي عرب بدوي را اين گونه ذکر مي کند :«قرباني کردن شتر، مشاجرات ميان قبيله ها که به علت آشکار شدن راز عاشق و معشوق رخ مي دهد و حيثيت و شرف خود را به خطر مي اندازد . ديدار بانو و منزلگاه او هنگامي که مردان قبيله غايب هستند، مهمان نوازي بانو از عاشق ناشناس و غريب.»(70)در داستان ليلي و مجنون تمامي ويژگي هاي داستانهاي عرب بدوي را مي توان يافت و اين نيز دليل ديگري بر هويّت جغرافيايي داستان ليلي و مجنون است.
از سوي ديگر مي توان بين عشق مجنون با نسيب گويان باديه ي حجاز نيز ارتباط برقرار کرد. در اين باره مي گويند :«آيا نشانه هايي که شاعر روي زمين رسم مي کند، همان نشانه هاي اطلال و دمن نيست که تنها شاعر نسيب پرداز به درک آن قادر بود؟عرياني وي نيز گونه اي از رازگويي است. سرگشتگيش در حالي که جز به ليلي نمي انديشد، گوياي آن که خاطره ي ليلي و وجد ناشي از آن بر سراسر وجودش چيره گرديده است . چندان که به ياد او شعر مي سرايد، همان گونه که شاعر نسيب پرداز به ديدن خيمه گاه متروک معشوق شعر مي سرود.»(71)
به هر حال داستان عشق مجنون مربوط به عرب باديه نشين حجاز است و تمام خصوصيات زندگي ، عشق و دلباختگي و حتي مرگ و مردن آنان را نيز در بردارد.
پی نوشت:
1ـ حديث قدسي: کُنتُ کنزاً مخفيّاً فاحببت أن اعرف فخلقت الخلق لکي اُعرَف.(فروزانفر، بديع الزمان)، احاديث مثنوي، امير کبير، تهران،1361،ص29.
2ـ ابن نديم ، الفهرست ، با تجديد نظر ثاني توسط رضا تجدد، به کوشش مجتبي مينوي، انتشارات دانشگاه تهران ، اُفست انتشارات فردوسي ، بي تا ،ص365.
3ـ اصفهاني ، ابوالفرج ، الاغاني، ترجمه ي محمد حسين مشايخ فريدني، شرکت انتشارات علمي وفرهنگي ، تهران 1368،ص173.
4ـ اسعد گرگاني، فخرالدين ، ويس و رامين ، به اهتمام محمد جعفر محجوب، بنگاه نشر انديشه ، تهران، 1337،ص65.
5ـ عيّوقي، ورقه و گلشاه ، به اهتمام ذبيح ا.. صفا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1343،ص6و7.
6ـ ابن قتيبه،الشعر والشعرا،تحقيق وشرح احمد محمد شاکر،دارالمعارف مصر،بي تا،ص563.
7ـ سراج قاري، ابومحمد، مصارع العشاق، ج1،انتشارات دار بيروت و دار صادر، بيروت،1958،ص32.
8ـ اصفهاني، ابوالفرج، الاغاني ،صص138تا181.
9ـ کراچکوفسکي،ا،پژوهشي در ريشه هاي تاريخي و اجتماعي داستان ليلي و مجنون، ترجمه ي کامل احمد نژاد، انتشارات زوّار، تهران 1378،ص29.
10ـ سراج قاري، احمد بن حسين، مصارع العشاق، ج1،صص23 ،235و236،ج2،صص287،285،90،86،66،46،32.
11ـ انطاکي، داوود، تزيين الاسواق بتفصيل أشواق العشاق،ج2،چاپ مصر، قاهره 1291،صص62تا84.
12ـ اصفهاني، ابوالفرج، الاعاني،ص141.
13ـ همان،ص140.
14ـ همان،ص141.
15ـ اينوستراتسف، کنستانتين، تحقيقاتي درباره ي ساسانيان ، ترجمه ي کاظم کاظم زاده ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران،1351،صص10و11.
16ـ ستاري، جلال، پيوند عشق ميان شرق و غرب، نشر فردا، تهران1379،ص26.
17ـ ريبکا، يان، تاريخ ادبيّات ايران، ترجمه عيسي شهابي، تهران1354،ص333.
18ـ همان،ص453.
19ـ همان،ص177.
20ـ زرّين کوب، عبدالحسين، پيرگنجه در جستجوي ناکجا آباد، نشر سخن، تهران1372،ص124.
21و22ـ ستاري، جلال، همان کتاب،ص28.
23ـ ايزوتسو، توشيهيکو، ساختمان معنايي، مفاهيم اخلاقي -ديني در قرآن، ترجمه فريدون بدره اي ، نشر قلم، تهران 1366،ص5.
24ـ سعيدي سيرجاني، علي اکبر، سيماي دو زن، نشر پيکان، تهران1379،ص15.
25ـ ايوتسو، توشيهيکو، همان کتاب،ص55.
26ـ همان،ص58.
27ـ همان،ج2،صص10تا96.
28ـ هدايت، رضاقلي خان، رياض العارفين، تصحيح مهر علي گرکاني، انتشارات محمودي، تهران،1344،ص22.
29ـ بلاشر، ژرژي ، تاريخ ادبيات عرب، ترجمه ي آ.آذرنوش، انتشارات مؤسسه ي مطالعات و تحقيقات فرهنگي، ج1، تهران 1363،ص191.
30ـ براون ادوارد، تاريخ ادبي ايران، ترجمه ي علي پاشا صالح،انتشارات اميرکبير ، ج2،تهران1358،ص688.
31ـ اته ، هرمان، تاريخ ادبيات ايران، ترجمه ي رضا زاده ي شفق، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1337،ص74.
32ـ زيدان، جرجي، تاريخ آداب اللغة العربيه، انتشارات الهلال، قاهره 1914،ج1،ص290.
33ـ زرين کوب، عبدالحسين، همان کتاب،ص89.
34ـ طه حسين، من تاريخ الادب العربي، انتشارات دارالعلم، قاهره، 1970،ج1،ص484.
35ـ قيس بن ملوح، ديوان مجنون ليلي، شرح عبدالستار، فراج،ص33.
36ـ____ ،____شرح عدنان زکي دوريش،ص8.
37ـ محجوب، محمد جعفر، «ليلي و مجنون نظامي و مجنون و ليلي اميرخسرو»،مجله ي سخن ، سال 1342،شماره 7.
38ـ خانلري، پرويز ، «داستان پديد آمدن يک داستان»،مجله ي سخن، دوره ي پانزدهم، شماره ي 3، سال 1342،ص232.
39ـ فرمند، حسين ،«نگاهي به ريشه و پيشينه ي داستان ليلي و مجنون»،مجله ي خراسان، کابل، سال سوم، شماره ششم، زمستان 1362،صص77و78.
40ـ همان،ص80.
41ـ نيکو همت، ا، «مثنويهاي ليلي و مجنون»، مجله ي وحيد، شماره 121،دي ماه 1352،ص1016.
42ـ ستاري، جلال :حالات عشق مجنون، انتشارات توس، تهران1366.،ص188.
43ـ ابن نديم، الفهرست ،ص365.
44ـ انطاکي ،داوود،تزيين الاسواق،ص47.
45ـ اصفهاني،ابوالفرج،الاغاني، ص176.
46ـ مأخذ قبلي، ص148.
49ـ کراچکوفسکي،ا، همان کتاب،ص55.
48ـ اصفهاني،ابوالفرج ، همان کتاب،ص169.
49ـ ابن قتيبه، همان کتاب،ص565.
50ـ کراچکوفسکي،ا، همان کتاب،ص56.
51ـ انطاکي، داوود، همان کتاب،ص76.
52ـ سراج قاري،ابومحمد، همان کتاب،ج2 ص90.
53ـ کراچکوفسکي، ا، همان کتاب،ص57.
54ـ طه حسين،همان کتاب،ج1،ص492.
55ـ انطاکي، داوود، همان کتاب،صص81تا84.
56ـ اصفهاني،ابوالفرج،همان کتاب،ص175.
57و58ـ همان،ص177.
59ـ همان،ص179.
60ـ همان،ص181.
61و62ـ کراچکوفسکي،ا، همان کتاب، ص60.
63ـ سجادي، سيد ضياءالدين ،«ليلي و مجنون در قرن ششم هجري قمري و ليلي و مجنون نظامي ».مجموعه مقالات کنگره ي بين المللي بزرگداشت نهمين سده ي تولد حکيم نظامي گنجوي، به اهتمام منصور ثروت، انتشارات دانشگاه تبريز،1372،ج2،ص205.
64ـ عطار نيشابوري،فريد الدين ، مصيبت نامه تصحيح نوراني وصال، انتشارات زوار، چ2،تهران1356،ص291.
65ـ تقوي، سيد نصر الله، هنجار گفتار، انتشارات فرهنگسراي اصفهان، اصفهان1363.
66ـ حکمت ، علي اصغر، رومئو وژوليت ويليام شکسپير و ليلي و مجنون نظامي،ص108.
67ـ صفا، ذبيح ا...، تاريخ ادبيّات در ايران، انتشارات فردوسي، تهران 1363،ج2،ص803.
68ـ کراچکوفسکي،ا، همان کتاب،ص32.
69ـ شهابي ، علي اکبر :نظامي شاعر داستان سرا، انتشارات ابن سينا، بي جا، بي تا،ص227.
70ـ واده، ژان -کلود، حديث عشق در شرق، ترجمه ي جواد حديدي، مرکز نشر دانشگاهي، تهران 1372.ص472.
71ـ همان،ص495.
* استاديار زبان و ادبيّات فارسي دانشگاه آزاد اسلامي مشهد
منابع و مآخذ
2ـ ابن نديم، الفهرست ، تجديد نظر ثاني توسط رضا تجدد، به کوشش مجتبي مينوي، انتشارات دانشگاه تهران، افست انتشارات فردوسي ، بي تا.
3ـ اته ، هرمان، تاريخ ادبيات ايران، ترجمه ي رضا زاده ي شفق، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران، 1337.
4ـ اسعد گرگاني ، فخرالدين ، ويس ورامين، به اهتمام محمد جعفر محجوب ، بنگاه نشر انديشه، تهران ، 1337.
5ـ اصفهاني ، ابوالفرج ، الاغاني، ترجمه ي محمد حسين مشايخ فريدني، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران،1368.
6ـ انطاکي، داوود، تزيين الاسواق بتفصيل أشواق العاشق، 2ج،چاپ مصر، قاهره 1291.
7ـ ايزوتسو، توشيهيکو، ساختمان معنايي، مفاهيم اخلاقي -ديني در قرآن، ترجمه ي فريدون بدره اي، نشر قلم، تهران 1360.
8ـ اينوسترانتسف، کنستانتين، تحقيقاتي درباره ي ساسانيان، ترجمه ي کاظم کاظم زاده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران1351.
9ـ براون، ادوارد، تاريخ ادبي ايران، ترجمه ي علي پاشا صالح امير کبير، ج2،تهران 1358.
10ـ بلاشر، ژري، تاريخ ادبيات عرب، ترجمه ي آ.آذرنوش، انتشارات مؤسسه ي مطالعات و تحقيقات فرهنگي، ج1،تهران 1363.
11ـ تقوي ، سيد نصرالله ،هنجار گفتار، انتشارات فرهنگسراي اصفهان،1363.
12ـ حکمت، علي اصغر، رومئو ژوليت ويليام شکسپيرمقايسه با ليلي و مجنون نظامي، انتشارات کتابفروشي بروخيم ، تهران، بي تا.
13ـ دهخدا، علي اکبر، لغت نامه، مؤسسه ي انتشارات دانشگاه تهران،چ دوم از دوره ي جديد، تهران 1377.
14ـ ريبکا، يان، تاريخ ادبيات ايران، ترجمه ي عبسي شهابي، تهران 1354.
15ـ زرين کوب، عبدالحسين ،پيرگنجه در جستجوي ناکجا آباد،انتشارات سخن، تهران 1372.
16ـ زيدان، جرجي، تاريخ آداب اللغة العربيه ، مطبعه ي الهلال، قاهره 1914.
17ـ ستاري، جلال ، پيوند عشق ميان شرق و غرب، نشر فردا، تهران 1379.
18ـ ستاري، جلال، حالات عشق مجنون ، انتشارات توس، تهران 1366.
19ـ سراج قاري، احمد بن حسين، مصارع العشاق، ج1انتشارات دار بيروت و دار صادر، بيروت،1958.
20ـ سعيدي سيرجاني ، علي اکبر، سيماي دو زن، نشر پيکان، تهران 1379.
21ـ شهابي، علي اکبر، نظامي شاعر داستان سرا، انتشارات ابن سينا، بي جا، بي تا .
22ـ صفا، ذبيح ا...، تاريخ ادبيات در ايران، چ ششم، انتشارات فردوسي، تهران 1363.
23ـ طه حسين، من تاريخ الادب العربي، دار العلم للملايين، قاهره 1970
24ـ عشقپور، مجتبي، تحقيق در مثنوي ليلي و مجنون ، انتشارات دهخدا، تهران 1361.
25ـ عطار نيشابوري، فريد الدين ، مصيبت نامه ، تصحيح نوراني وصال، انتشارت زوار، چ3،تهران 1356.
26ـ عيوقي، ورقه و گلشاه، به اهتمام ذبيح ا... صفا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1343.
27ـ فرمند، حسين، «نگاهي بر ريشه و پيشينه ي داستان ليلي و مجنون »، مجله ي خراسان، کابل، سال سوم، شماره ششم، 1362.
28ـ فروزانفر، بديع الزمان، احاديث مثنوي، انتشارات اميرکبير،چ3.تهران 1361.
29ـ قيس بن ملوّح، ديوان مجنون ليلي، تحقيق عبدالستار احمد فراج، مکتبه مصر، بي تا.
30ـ قيس بن ملوّح، ديوان مجنون ليلي، شرح عدنان زکي درويش، دارصادر، بيروت 1994.
31ـ کراچکوفسکي،ا.ا،ريشه يابي اوليه ي داستان ليلي و مجنون، ترجمه ي احمد شفيعي ها، مجله ي معارف ، سال ششم شماره 1و2.
32ـ کراچکوفسکي، ا.ا ، ليلي و مجنون، ترجمه ي کامل احمد نژاد،چ سوم، انتشارات زوار، تهران 1378.
33ـ محجوب ، محمد جعفر ،«ليلي و مجنون نظامي و مجنون و ليلي اميرخسرو»،مجله ي سخن، شماره ي هفت ،سال1342.
34ـ ميکل ، آندره ، کتاب مجنون ليلا، سناباد،پاريس1984.
35ـ ناتل خانلري، پرويز،«داستان پديد آمدن يک داستان»مجله ي سخن، شماره ي 3، 1343.
36ـ نظامي گنجه اي ، الياس بن يوسف، ليلي و مجنون، تصحيح بهروز ثروتيان، چ اول، انتشارات توس، تهران 1363.
37ـ نيکو همت، «مثنوي هاي ليلي و مجنون»، مجله ي وحيد، شماره 121،دي ماه 1352.
38ـ هدايت، رضا قلي خان، رياض العارفين، تصحيح مهر علي گوکاني، انتشارات محمودي، تهران، 1344.
39ـ واده، ژان-کلود، حديث عشق در شرق، ترجمه ي جواد حديدي، مرکز نشر دانشگاهي، تهران 1372.
/ع
