کامپيوتر و مسؤوليت اخلاقي(1)

چکيده
 

هنگامي که فناوري جديدي به درون مجموعه اي تزريق مي شود، نقش و مسؤوليت عناصر موجود درآن دچار تغيير مي گردد.با معرفي فناوري جديد دريک محيط وبا برهم خوردن توازن ميان عناصر انساني و فني موجود در آن، روش هاي مشخص پيشين براي تعيين وظايف و مسؤوليت هاي آنج جامعه دچار ابهام و سرگرداني مي شود.در چنين شرايط لازم است که مسؤوليت هاي جديد وارتباطات نوين مشخص شده، به تفکيک بيان شوند تا افراد جامعه از جزئيات و لوازم نقش هاي جديد خود آگاه گردند و ابزار ضروري در ايفاي وظايف جديد را بشناسند.
بحث هاي انجام گرفته در مورد کامپيوتر ومسؤولت اخلاقي بيشتر پيرامون ضرورت ارزيابي و تعريف مجدد نقش ها و مسؤوليت ها، به ويژه در صورت وارد شدن خسارت هايي نظير جراحت ويا مرگ در نتيجه ي اشتباهات کامپيوتري، شکل گرفته است. در اين نوع بحث ها سه محور اصلي داراي اهميت خاص بوده است:
اول، برخي از نويسندگان در صدد معرفي نوعي از مسؤوليت درقبال استفاده ازکامپيوتر بوده اند، به ويژه اگر اين استفاده به ضررو زيان منجر شود. در اين تلاش ها مواردي چون بررسي مصاديق خاص، مشخص کردن موانع پذيرش مسؤوليت، توصيه هايي در رابطه با چگونگي برطرف کردن اين موانع و تعيين مسؤوليت هاي اشخاص مختلف درگير دريک حادثه ي کامپيوتري، مورد تجزيه وتحليل قرارگرفته است.
دوم، برخي ديگر ازنويسندگان اين موضوع را مورد بحث قرار داده اندکه «آيا کامپيوتر مي تواند از لحاظ اخلاقي مسؤول خسارت هاي پيش آمده باشد و اگر اين گونه است، چرا؟»
سوم، گروهي ديگر از محققان مطالبي پيرامون امکان واگذاري قدرت تصميم گيري به سيستم هاي کامپيوتري واين که اين کار درچه زماني انجام مي شود، ارايه داده اند.
بسياري از مطالبي که در مورد مسؤوليت اخلاقي درقبال استفاده از کامپيوتر مطرح مي شود مي تواند در مورداستفاده از هر نوع فناوري صادق باشد. ولي عواملي باعث تفاوت اساسي کامپيوتر از ساير انواع فناوري شده اند. عواملي نظير: استفاده ي مکرر از کامپيوتردرکپي برداري از قدرت درک و انديشه ي بشري، رواج بحث هاي فلسفي درمورد امکان ايجاد هوش کامپيوتري و شيوع نمايش هاي علمي - تخيلي که درآن روبات هاي انسان نما داراي قدرت فکر و تصميم گيري هستند و انعطاف پذيري کامپيوتر باعث شده که اين تصور ايجاد شود که کامپيوتر (بر خلاف ساير انواع فناوري )مي تواند(و روزي به آن دست خواهد يافت) که داراي ظرفيت ادراکي مساوي با بشر باشد. به طور خلاصه، در حالي که مقصر دانستن اسلحه به خاطر کشتن شخص، غير صحيح و نامعقول به نظر مي رسد(چون اسلحه آدم نمي کشد، اين انسان ها هستند که آدم مي کشند)، ولي مقصر دانستن کامپيوتر در شرايط مشابه مي تواند قابل قبول باشد و موجب گردد براي رفع اتهام از انسان ها به آن متوسل شد.
بنابراين بررسي دقيق اين که آيا کامپيوتر ها مي توانند داراي مسؤوليت اخلاقي شوند واگر اين گونه است چه زماني اين مسؤوليت برعهده ي آنها قرار مي گيرد از اهميت بالايي برخوردار است. اين بحث نه تنها به ما کمک مي کند که ظرفيت ها و محدوديت هاي موجود درکامپيوتر را بهتر بشناسيم، بلکه مي تواند به شناخت بهتر نقاط قدرت و ضعف خويش به عنوان انسان منتهي گردد.
واژه هاي کليدي
اخلاق و کامپيوتر، مسؤوليت اخلاقي، اخلاق و تکنولوژي ،تعهدات کامپيوتر، روبات.

1. مسؤوليت
 

در بسياري از مباحثي که پيرامون کامپيوتر و مسؤوليت مطرح شده، تجزيه و تحليل هاي هارت(1) در مورد انواع مختلف مسؤوليت به طور مستقيم و غير مستقيم مورد استفاده واقع شده است .او در مقاله اش با عنوان « مجازات و مسؤوليت»(2) اين مسؤوليت هارا اين گونه معرفي کرده است: مسؤوليت نقش،(3) مسؤوليت سببي،(4) مسؤوليت زياني(5) ومسؤوليت ظرفيتي.(6) اين مفاهيم (وساير مفاهيمي که نويسندگان ديگر برطبق نياز در موارد خاص مطرح کرده اند) چارچوب بحث ما را پيرامون کامپيوتر و مسؤوليت اخلاقي تشکيل مي دهد.
منظور از مسؤوليت نقش، انجام وظايفي است که بر هر شخصي به واسطه ي نقش اجتماعي وي براو الزم مي گردد. ازيک طرف، هر شخصي از لحاظ تئوري مسؤول انجام اين نوع وظايف بر طبق نقش اجتماعي خويش لحاظ مي شود، و از طرف ديگر ، بايد مراقب باشد در عمل از عهده ي اين وظايف برآيد.
مسؤوليت سببي مربوط به نوعي ازمسؤوليت در برابر اعمال گذشته است که لازمه ي آن اثبات نوعي رابطه ي سببي ميان فاعل ونتايج عمل او و مسئول دانستن وي به خاطرآن اعمال مي باشد.
مسؤوليت زياني به مسؤوليت ايجاد ضرر و زيان در نتيجه ي نقض قانون مربوط مي شود. به طور کلي، مسؤوليت در برابر خسارت، به معناي مفهوم تقصير- آن گونه که آقاي فين برگ (7 ) تجزيه و تحليل کرده- بر مي گردد. براساس مقاله ي وي،(8) مفهوم مقصر بودن مستلزم پيدايش شرايط زير مي شود: شرايط سببي( به اين معنا که ، عمل سبب خسارت شده است )، شرايط مجرمانه(يعني فاعل به خاطر اين که عملش خواه از روي عمد، خواه از روي مسامحه موجب ايجاد خسارت شده، مجرم است ) و شرايط اقتصادي سببي( به اين معنا که عمل شخص فاعل، اقتضاي ايجاد خسارت هاي ديگري از نوعي که محقق شده داشته است [ هر چند آن خسارت ها محقق نشده باشد].
و سرانجام، مسؤوليتي ظرفيتي به اين معناست که شخص بايد داراي ظرفيتي باشد که بداند اقدام متقتضي( خواه قانوني و اخلاقي يا غير آن ) در قبال مسؤوليتش چيست و بتواند در چارچوب اين اقدامات رفتار کرده و موجب کنترل کليه ي اقدامات وي گردد.(9)مسؤوليت ظرفيتي داراي دو مفهوم است. از يک طرف، شخص(به خاطر عمل گذشته اش) مسؤول اعمال خود وعواقب آنهاست ( مثلا مسؤول کتک زدن خواهرش مي باشد)، وازطرف ديگر، ظرفيت روانشناختي شخص ممکن است به نحوي باشد که مسؤول دانستن خود را به خاطر عملي خاص که از وي سرزده بي معنا و غير منطقي لحاظ کند.
همان گونه که پيش از اين گفته شد، اين مفاهيم (و مفاهيم ديگري که توسط انديشمندان ديگر اضافه شده) چارچوب بحث ما پيرامون اخلاق و کامپيوتر را تشکيل مي دهند. اين مفاهيم ما را قادر مي سازند که تشخيص دهيم براساس عملکرد گذشته ي افراد چه کسي مسؤول عواقب استفاده هاي کامپيوتري است.(براي مثال : چه شخصي داراي نقش سببي است ؟ آيا خسارت وارد شده به خاطر تقصير واز روي عمد بوده ويا به خاطر قصور واهمال؟ چه کسي بايد مؤاخذه شودو جبران خسارت نمايد؟).
اين مفاهيم همچنين کمک مي کنند که مسؤوليت هاي آتي افراد را پيش بيني کرده و خود را براي رويارويي با آنان آماده کنيم. (براي مثال: مسؤوليت هاي نقشي افراد مختلفي که درگير توليد، پياده سازي و استفاده از يک برنامه ي کامپيوتري هستند چيست؟ آيا همه ي اين افراد از نقش و مسؤوليت خود آگاهي دارند و اساساً امکان دارد که از مسؤوليت خود و متعهد شدن به آن آگاهي پيدا کنند؟ چه جريمه و مجازاتي در انتظار آنهاست اگر به تعهدات خود عمل نکنند؟).
همچنين به کمک اين مفاهيم از اين موضوع صحبت مي کنيم که آيا کامپيوترها نيز داراي مسؤوليت هستند . ( براي مثال : از اين موضوع بحث مي کنيم که آيا کامپيوتر توانايي کنترل اعمال خود را دارد و رفتارهاي آن از روي اراده است؟).
ونهايتاً ما را قادر مي سازند که در مورد اين موضوع که گرفتن چه نوع تصميماتي صحيح نيست برعهده ي کامپيوتر ها گذاشته شود، به بحث و بررسي بپردازيم. (مثل اين که :آيا کامپيرترها در انجام برخي اعمال بهتر از انسان عمل مي کنند؟آيا رها کردن کامپيوتر درتصميم گيري نوعي اهمال کاري است ؟ آيا واگذاري و ظيفه ي تصميم گيري برعهده ي کامپيوتر به معناي کاهش مسووليت انسان در قبال عواقب پيش آمده است؟).
با وجود تفاوتي که ميان دو مفهوم «مسؤوليت»(10 ) و«مديون بودن»(11) وجود دارد، اين دو مفهوم به صورت مکرر به جاي هم استفاده مي شوند. با استفاده ي انحاصري از مفهوم مديون بودن(به ويژه در مواردي که شخص ، مسؤول جبران خسارت هاي زياد است ) بسياري ازجنبه هاي مفيد و مرتبط با مفهوم مسؤوليت ناديده گرفته مي شود. به همين علت نويسندگان زيادي سعي کرده اندتوجه ويژه اي بر جنبه هاي مفيد مفهوم مسؤوليت داشته باشند. براي مثال ، نويسندگاني همچون نيسن بام(12 ) و کوفليک (13) بر جنبه ي پاسخ گو بودن مفهوم مسؤوليت به عنوان ويژگي مهم آن تمرکز کرده اندو گاتربارن(14) ولاد(15) هر گونه جنبه ي منفي از مفهوم مسؤوليت (مثل مقصر دانستن و در نيتجه مجازات کردن شخص )را رد کرده و بر جنبه هاي مثبت آن (مثل تشخيص دادن واجراي وظايف بر اساس نقش افراد) تأکيد کرده اند.
اين اظهار نظرها در هنگام بحث از مسؤوليت هاي کامپيوتري داراي اهميت خواهند بود؛ چرا که اين مفاهيم کمتر انحصاري بوده و موجب مي شود پيچيدگي موجود در نظام هاي مورد نقد آشکار گردد. همان گونه که لاد مي گويد: «مسؤوليت داشتن يک شخص به اين معنا نيست که سايرين هيچ گونه مسؤوليتي ندارند؛ علاوه بر اين ، لازم نيست که مسؤوليت همواره مستقيم و بي واسطه باشد، بلکه ممکن است ( و حقيقتا اين گونه است ) که غير مستقيم و دور از ذهن بر عهده ي اشخاص قرار گيرد.(16)

2. مسؤوليت استفاده ي کامپيوتري
 

کامپيوترها ساخته ي دست بشري هستند که کم و بيش مسؤوليت پذير است. بدين لحاظ بيشتر تحقيقات انجام گرفته پيرامون مسؤوليت استفاده از کامپيوتر (وعواقب مترتب بر اين نوع استفاده ) بر اين ايده متمرکز شده است که انسان ها به عنوان خالق کامپيوتر ، طراح و سپس کاربرآن، مسؤول مستقيم عواقب و حوادث پيش آمده هستند. هنگام تاکيد بر مسؤوليت اخلاقي( در مقابل مسؤوليت حقوقي)، انگيزه ي اصلي براي شناسايي افراد مسؤول ،«مشخص نمودن کساني است که بايد پاسخ گو باشند تا در نتيجه اين افراد براي توليد بهتر و کامپيوترهاي مورد اعتمادتر تحت فشار قرار گيرند. » (17) در راستاي همين هدف، لوسان(18) و ترنر(19) پروژه اي تحت عنوان نقص «تريس25»(20) را به صورت مفصل بررسي
کردند . گاتربارن(21) فريدمن(22) وکان(23) جانسون(24 ) و مولوي(25) نسن بام(26) و لاد(27) از ديگر دانشمنداني هستند که موضوع مسؤوليت کامپيوتري را به صورت کلي مورد بحث قرار داده اند ودر اين بين موري(28) و کاس(29) ملاک هاي محکمي را براي افراد مختلف درگير ومسؤول ارايه داده اند.
در اين قسمت، نخست موانعي را که برسر پذيرش و اعمال مسؤوليت وجود دارد مطرح کرده و توصيه هايي را براي غلبه براين موانع ارايه خواهيم نمود، ودر پايان مسؤوليت هر کدام از افراد درگير درمشکلات کامپيوتري را بيان خواهيم کرد.

پی نوشت ها :
 

1- Hart
2-Punishment and resposibility
3-Role - Resposibility.
4-casual - responsibility.
5-Liability - Resposibility
6- Capacity - Resposibility
7-Feninberg
8-Ethical Issues in the use of computers
9-Hart
10-responsibility
11-liability
12-Nissenbaum ,,Accountability in a computerized society , computing and Accountability,
13-Kuflik , computers in control :Rational Transfer of Authority or Irresponsible Abdication of Autonomy ?
14-Gotterbarn, informatics and professional Responsibility.
15-Ladd, Computers and Moral Responsibility.
16-Ladd, Commputers and Moral Responsibility p:213.
17-Nissenbaum , C omputing and Accountability.
18-Leveson
19-Turner.
20-An Investigation of the Therac -25 Accidents.
21- Gotterbarn , informatics and professional Responsibility.
22-Friedman
23-Kahn , H uman Agency And Responsible computing - implication for computer - system D esign.
24-johnson
25-Mulvey
26-Nissenbaum
27-Ladd
28- Murray , Recognizing the Responsibility of a failed information Techno;ogy project as a shared failure.
29- Cass, Expert Systems as General - Ue Advisory tools : An Examination of Moral Responsibility.
 

ادامه دارد... منبع:نشريه اخلاق شماره16
/ج