ما با آب چه کرده‌ايم؟
از نخستين روزهاي فرود آمدن آدميان بر زمين، باوري اسطوره‌اي ميان آنها زنده بود؛ باوري که مي‌گفت زمين، پاک مي‌کند و آلودگي‌ها را از پيش چشمان‌مان، پنهان. قرن‌ها بعد طبيعت‌شناسان دريافتند که اين باور باستاني چندان هم بيراه نبود.
لايه‌بندي اعجاب‌آور بستر زمين در کنار چرخه منظم باکتري‌‌هاي تجزيه‌کننده و جانداران ذره‌بيني، دقيق‌ترين سيستم بازيافت و تصفيه را روي اين کره خاکي مستقر ساخته است؛ چنان که قرن‌هاست فاضلاب‌هاي طبيعي پس از گذشتن از لايه‌هاي گوناگون هنگام رسيدن به سفره‌هاي زيرزميني به آبي زلال و سالم تبديل مي‌شوند. در روزگار ما اما اين باور باستاني بهانه‌اي شده تا به آساني چشمان خود را بر سرنوشت غم‌انگيز زمين ببنديم. زمين قرن‌هاست که با سخاوت آلودگي‌ها را از ما دور کرده است. در عوض ما هر آنچه را که آزارمان مي‌داد در دلش دفن کرديم و انگار اکنون زمان موعود فرا رسيده است؛ زماني که بايد کاشته‌هاي خود را برداشت کنيم. حقيقت اين است که ما با رفتارهاي غلط خود بزرگ‌ترين و کارآمدترين دستگاه تصفيه جهان را از کار انداخته‌ايم!
آلودگي آب با نيترات در فيليپين
بررسي آب آشاميدني دو استان در کشور فيليپين در سال‌هاي 2006 و 2007 ميلادي نشان داد نيترات بسيار زيادي در اين آب‌ها وجود دارد. بنگوت و بولاکان استان‌هايي هستند که شغل اصلي مردم آن کشاورزي است و براي غني‌سازي زمين‌هاي زراعي اغلب از کودهاي نيتروژن‌دار استفاده مي‌کنند. در اين بررسي‌ها از 18 حلقه چاه در اين دو استان نمونه‌گيري انجام شد. در نهايت مشخص شد که 5 حلقه از آنها مقادير بسيار بالاتري از نيترات نسبت به حد استاندارد تعريف شده توسط سازمان جهاني بهداشت دارند. همچنين مطالعه‌هاي بيشتر نشان داد نيترات محلول در آبهاي سطحي کمتر از سفره‌هاي زيرزميني است. البته به گفته متخصصان نيترات چه در سطح و چه در عمق آثار نامطلوبي روي اکوسيستم به جا مي‌گذارد. در واقع افزايش بي‌رويه نيترات در خاک و آب هم روي سلامت بشر و هم روي پوشش گياهي و جانوري منطقه اثر خواهد داشت. آتوک و بوگياس استان‌‌هاي ديگري هستند که عمق آبهاي زيرزميني در آنها شبيه استان بنگوت (استان مورد مطالعه) است اما جمعيت کمتري در اين دو استان زندگي مي‌کنند. مقايسه نيترات آب در مناطقي که عمق سفره زيرزميني يکسان ولي جمعيت متفاوتي دارند حقايق جالبي را براي محققان فيليپيني روشن کرد. از نظر منطقي وقتي تعداد ساکنان منطقه‌اي بيشتر باشد، مسلما فضولاتي که از طريق فاضلاب‌ها وارد خاک مي‌شوند هم بيشتر است. اين فضولات پر از نيتروژني هستند که پس از فعل و انفعالاتي تبديل به نيترات مي‌شوند و نيترات هم که به سرعت در آب حل خواهد شد. اما دانشمندان فيليپيني حقيقت ديگري را اثبات کردند؛ آنها نشان دادند گرچه جمعيت ساکن در لاترينيداد خيلي بيشتر از بوگياس است اما ميزان نيترات در آبهاي اين منطقه بسيار کمتر از ناحيه کم‌جمعيت بوگياس است. علت اين پديده اين است که به دليل وجود زمين‌هاي کشاورزي در بوگياس کودهاي نيتروژن‌دار در اين منطقه استفاده مي‌شوند. بنابراين آنها چنين نتيجه گرفتند که کودها عامل اصلي بالا بردن نيترات در آب‌ها هستند.
در تايلند هم مطالعه‌اي مشابه فيليپين روي آبهاي آشاميدني انجام گرفت. در تايلند دو استان کان‌چانابوري و سوفان‌بوري براي نمونه‌گيري انتخاب شدند. سفره‌هاي زيرزميني هر دوي اين استان‌ها حاوي نيترات بالايي بود. در کان چان‌بوري از 11 حلقه چاه نمونه‌برداري انجام شد که6 تاي آنها کاملا آلوده بودند و 5 مورد ديگر هم مقادير بالايي از نيترات محلول داشتند. در استان سوفان‌بوري هم 2 حلقه از 5 حلقه چاه مورد آزمايش مقادير نيترات بالاتري نسبت به سطح استاندارد سازمان جهاني بهداشت داشتند. البته لازم به ذکر است که هر دوي اين استان‌ها زمين‌هاي کشاورزي دارند و از کود نيتروژن‌دار براي زراعت در اين زمين‌ها استفاده مي‌شود. کشاورزان اين استان‌ها، عموما با شرکت‌هاي ژاپني قرارداد مي‌بندند و موظف هستند سالانه مقدار مشخصي محصول توليد و به کشور ژاپن صادر کنند. يکي از اين کشاورزان مي‌گويد: «براي اينکه بتوانيم محصول خوب و کافي در تمام سال کشت کنيم برنامه مشخصي براي کوددهي داريم.» به گفته اين کشاورز تايلندي، آنها هر روز از کود نيتروژن‌دار و هر هفته از هورمون‌هاي صناعي و آفت‌کش‌هاي شيميايي براي غني‌سازي زمين‌هاي خود استفاده مي‌کنند. دو حلقه از چاه‌هايي که پس از بررسي مشخص شد 3 برابر حد مجاز، نيترات دارند متعلق به دو برادر بودند. اين دو برادر با افتخار اعلام مي‌کنند که بيشترين ميزان مصرف کود در منطقه مربوط به آنهاست. در واقع اوره‌اي که آنها به عنوان کود به زمين‌هاي خود مي‌دهند 70 برابر ميزان مجاز و توصيه شده توسط سازمان‌هاي جهاني است. آنها مي‌گويند با اين مقدار کود محصول ما بيمه شده تلقي مي‌شود. البته تفکر آنها کاملا غلط است چون مطالعه‌هاي زيادي اثبات کردند که گياهان تا سقف مشخصي قادر به برداشت کود هستند و کوددهي بيش از حد باعث رشد بيش از حد نخواهد شد. به هر حال نتايج آماري نشان داد که استفاده از کودهاي شيميايي تاثير مستقيم روي افزايش نيترات آب در سفره‌هاي زيرزميني داشته است.
آلودگي 15 ساله آبهاي کاليفرنيا با نيترات
پروژه بررسي نيترات آبهاي کاليفرنيا يا همان CWNP چندي پيش اعلام کرد حدود 2 ميليون نفر از ساکنان کاليفرنيا از 15 سال پيش تاکنون آبهاي آلوده به نيترات استفاده مي‌کرده‌اند. طبق همين گزارش سطح نيترات در چاه‌هايي که مسوول آبرساني به اين ايالت هستند، چند برابر حد استاندارد است. درواقع اين ماده بي‌رنگ و بي‌بو، عمده‌ترين آلوده‌کننده آبهاي زيرزميني محسوب مي‌شود. نيترات موجود در آب در اکثر موارد از تجزيه کودهاي شيميايي يا حيواني يا محتويات فاضلاب‌ها به وجود مي‌آيد. البته اين مشکل هم در شهرهاي کوچک و هم در شهرهاي بزرگ و پيشرفته وجود دارد. اما مثل هر مساله ديگري تبعات منفي آن براي مردم فقير و ساکن شهرهاي کوچک بيشتر است چون آنها دسترسي محدودتري به سيستم‌هاي از بين برنده نيترات آب دارند. مسوولان مرکز کنترل منابع آبي کاليفرنيا اعلام کرده‌اند مشکل بالابودن نيترات آب همه مناطق اين ايالت را تهديد مي‌کند. چون تقريبا اکثر سفره‌هاي زيرزميني اين ناحيه آلوده به مقادير بسيار زياد نيترات است. طبق آمارها در سال 1980 ميلادي، 9 حلقه چاه در کاليفرنيا سطوح غيرطبيعي از اين ماده داشتند اما در سال 2007 ميلادي، تعداد اين چاه‌ها به 648 حلقه رسيد. طبق پيش‌بيني‌هاي دانشمندان اگر قدم‌هاي اساسي براي رفع اين مشکل برداشته نشود، فاجعه‌اي بزرگ در راه خواهد بود. شواهد امر چنين نشان مي‌دهد که تاکنون تلاش‌هاي مسوولان ايالتي هم براي جلوگيري از گسترش اين مشکل چندان کارآمد نبوده است:
هيچ محدوديتي براي کنترل کردن منبع اين آلودگي اعمال نشده است. مثلا کشاورزاني که به کشت کاهو مشغول‌اند اجازه دارند به هر اندازه که مي‌خواهند کود استفاده کنند. کودي که براي رشد اين گياه استفاده مي‌شود قادر است مقادير زيادي نيترات در خاک توليد کند و اين نيترات به سرعت وارد آبهاي زيرزميني مي‌شود. براساس تست‌هايي که سازمان سلامت ملي انجام داد مشخص شد حدود 65 درصد از چاه‌هايي که براي مصارف خانگي حفر شده‌اند، آلوده به نيترات هستند. اما تا به حال برنامه مشخصي براي برطرف کردن آلودگي اين چاه‌ها طرح‌ريزي نشده است. حتي زماني که بعضي از منابع اصلي آلوده‌کننده آب‌ها شناسايي شدند، باز هم مسوولان اقدامي جدي براي جلوگيري از توليد و گسترش بيشتر نيترات در آب، انجام ندادند.
ممنوعيت نوشيدن آب در برخي مناطق کاليفرنيا
طبق نظر آزمايشگاه‌هاي دانشگاهي در کاليفرنيا در برخي مناطق اين ايالت مشکل نيترات محلول در آب به قدري ريشه‌دار و بزرگ شده که نيازمند مداخله فوري مسوولان است. سازمان‌هاي شهرداري مربوط به نواحي شهري بزرگ‌تر در اغلب موارد مي‌توانند هزينه‌هاي مربوط به پاکسازي و تصفيه نيترات از سفره‌هاي زيرزميني را پرداخت کنند. اما نگراني اصلي مربوط به مناطق دورافتاده و کوچکي است که اکثرا جمعيت کم‌درآمد و فقيري هم دارند. البته يک سازمان اجتماعي موسوم به «مرکز آب» وظيفه کمک‌رساني به اين مناطق را بر عهده گرفته است. خانم سوزان د آندا، بنيان‌گذار اين سازمان مي‌گويد: «مردم بسياري از مناطق در هر ماه دو هزينه جداگانه براي آب مي‌پردازند؛ يک هزينه مربوط به آبي است که از چاه استخراج مي‌شود و هزينه ديگر مربوط به آبي است که براي خريدن بطري‌هاي آب قابل‌شرب، بايد پرداخت شود.» در برخي نواحي هم بودجه اندکي که وجود داشته صرف آزمايش‌هايي شده که وجود نيترات بيش از حد در آب را تشخيص داده‌اند و حالا ديگر پولي براي رفع اين مشکل باقي نمانده است. اما به هر حال همه ساکنان مناطق بايد از خطر‌هاي احتمالي آگاه شوند و از اين آب براي مصارف خانگي استفاده نکنند.
متخصصان مي‌گويند قوانيني که براي جلوگيري از توليد و گسترش نيترات وجود دارد نه از طرف مسوولان و نه از طرف صنايع توليد‌کننده مواد غذايي جدي گرفته نمي‌شود. در اکثر موارد، آلوده‌کننده‌ها فقط مجبور به پرداخت جريمه‌‌اي اندک مي‌شوند. اما مشکل فقط وقتي حل مي‌شود که اين صنايع بياموزند چطور بايد از توليد نيترات بيش از حد و نيز مصرف آبهاي آلوده در محصولات خود جلوگيري کنند. مثلا کمپاني مونتري که بزرگ‌ترين کارخانه توليد قارچ در کاليفرنياست، چند سال پيش از نظر آب مورد استفاده در کشت و توليد مورد بررسي قرار گرفت. چاه‌هايي که اين کارخانه براي تامين آب مورد نياز خود استفاده مي‌کرد 17 برابر حد مجاز نيترات داشتند. اما تا به امروز هيچ تدبيري انديشيده نشده است و همچنان در تمام مراحل توليد و پرورش قارچ خوراکي مونتري همين آب استفاده مي‌شود.
آلودگي آب آشاميدني به نيترات در غزه
گروهي از دانشمندان فلسطيني و آلماني پس از انجام تحقيقي مشترک، اعلام کردند آبهاي آشاميدني موجود در نوار غزه آلوده به نيترات است. طبق نتايج اين تحقيق‌ها 90 درصد نمونه‌هايي که از آب اين منطقه تهيه شد بين 2 تا 8 برابر حد مجاز نيترات محلول داشت. همه اين نمونه‌ها از آبهاي زيرزميني غزه برداشت شده بود چون آب آشاميدني اکثريت قريب به اتفاق ساکنان اين منطقه از سفره‌هاي زيرزميني تهيه مي‌شود. براساس برخي تحقيق‌هاي منتشرنشده 640 نوزاد ساکن در غزه از نظر علايم سندرم مسموميت با نيترات مورد آزمايش و بررسي قرار گرفتند.
متاسفانه نيمي از اين نوزادان دچار مت‌هموگلوبينمي بودند که علامتي از اين سندرم محسوب مي‌شود. البته اين اولين‌بار نيست که مساله وجود نيترات بيش از حد در آبهاي غزه مطرح مي‌شود. اما براي نخستين بار در اين تحقيق منبع ايجاد اين آلودگي‌ها هم مورد بحث قرار گرفته است. به گفته متخصصان مجرم اصلي در اين قضيه کودهاي حيواني است که براي زراعت استفاده مي‌شود. نوار غزه منطقه‌اي محاصره شده بين مصر، رژيم صهيونيستي و درياي مديترانه است.
در اين ناحيه 2600 نفر در هر کيلومتر زندگي مي‌کنند. به دليل شرايط سخت زندگي در نوار غزه مردم اين منطقه مجبور هستند اکثر احتياجات خود را با روش‌هاي قديمي و غيرمدرن برآورده کنند. در حال حاضر سه‌چهارم زمين‌هاي کشاورزي اين منطقه با کودهاي حاصل از فضولات مرغ و گاو غني مي‌شود. يعني کودهاي شيميايي فقط در 25 درصد موارد استفاده مي‌شوند. بين سال‌هاي 2001 تا 2007 ميلادي از آب 165 حلقه چاه در غزه نمونه‌گيري شد. البته 50 حلقه از اين چاه‌ها شخصي بودند و چاه خانگي محسوب مي‌شدند. به جز 13 مورد، بقيه چاه‌ها نيترات بالاتر از حد مجاز داشتند. در واقع اين مقدار از 31 تا 542 ميلي‌گرم نيترات به ازاي هر ليتر متغير بود. به گفته دکتر کارسن ازن بروک، مدير اين پروژه تحقيقاتي، NO3 موجود در سفره‌هاي زيرزميني غزه بسيار بالا و نيازمند توجه فوري است.
آلودگي آبهاي زيرزميني به نيترات در ايالات متحده
منابع آبي زيرزميني بيش از 50 درصد کل آب آشاميدني مصرفي در ايالات متحده را تامين مي‌کند. در بسياري از مناطق حاشيه و ايالت‌هاي با آب و هواي خشک، چاههاي آب آشاميدني تنها منبع دسترسي به آب محسوب مي‌شود. به همين دليل تلاش براي آگاهي از نوع و محل آلودگي‌هاي منابع آبهاي زيرزميني از دو دهه قبل به عنوان يک اولويت براي دولت فدرال آمريکا در نظر گرفته شده است. آلودگي آبهاي زيرزميني به نيترات اگر چه در نوزادان در مقايسه با بزرگسالان عوارض بيشتري در پي دارد اما سازمان حفاظت از محيط زيست آمريکا (EPA) استاندارد هماهنگي را براي سطح مجاز نيترات آب تعيين کرده و آن هم حداکثر 10 ميلي‌گرم در هر ليتر است. غلظت نيترات در آبهاي طبيعي و بدون آلودگي معمولا به 2 ميلي‌گرم در ليتر نمي‌رسد.
طبق مطالعه‌هاي سازمان حفاظت از محيط‌زيست آمريکا، سطح نيترات منابع آبي زيرزميني حاصل برآيند دو متغير است؛ اول نيترات اضافه‌شده به زمين و دوم ويژگي‌هاي خاک هر ناحيه در تصفيه و آزادسازي يا حتي انباشتگي نيترات. بر اين اساس ايالت متحده در سال‌هاي اخير يک نقشه ملي را در اين زمينه تهيه کرده است؛ نقشه‌اي که مي‌تواند به عنوان يک راهنما براي پروژه‌هاي اصلاحي عمل کند.
آلودگي آبهاي زيرزميني به نيترات در اروپا
در اتحاديه اروپا 15 کشور در گزارش‌هاي ملي خود آلودگي آبهاي زيرزميني‌شان را به نيترات اعلام کرده‌اند. در اتحاديه اروپا آلودگي به نيترات اغلب در نتيجه استفاده بي‌رويه از کودهاي شيميايي رخ داده است. بر همين اساس اغلب آلودگي‌ها هم در چاههاي کوچک محل در روستاها گزارش شده است. مثلا در بلژيک 29 درصد از 5 هزار حلقه چاه اين کشور داراي مقادير بالاتر از 50 ميلي‌گرم نيترات در ليتر بوده‌اند. در مناطق مرکزي و شرقي اروپا همچون مجارستان و اسلوواکي آبهاي زيرزميني علاوه بر نيترات به عوامل ميکروبيولوژيکي هم آلوده هستند. هر چند مشکل عمده در اين ناحيه آلودگي‌هاي فلزي به حساب مي‌آيد. به عنوان نمونه آبهاي زيرزميني جمهوري چک به باريوم، نيکل و سلنيوم آلوده هستند. البته اين فلزات سنگين به طور طبيعي در آبهاي زيرزميني مناطق کوهستاني اين نواحي وجود دارند و ضعف در سيستم‌هاي تصفيه بلوک شرق اروپا موجب راه يافتن آنها به مصارف خانگي شده است. به هر ترتيب کميسيون محيط زيست اتحاديه اروپا امسال اعلام کرد که به دنبال برخي اقدام‌هاي اصلاحي ميزان نيترات در آب زيرزميني اين اتحاديه از سال 2004 ميلادي به اين طرف ثابت مانده و در بسياري مناطق رو به کاهش است.
هر چند در همين گزارش آمده است که همچنان ميزان نيترات در برخي نواحي همچون بريتانيا، استوني، جنوب روماني و بخش‌هايي از يونان بالاست. در حال حاضر بيش از 300 برنامه سراسري و ملي در سطح اتحاديه اروپا براي بهبود کيفيت آبهاي شيرين اين اتحاديه جريان دارد. اين برنامه‌ها 31 هزار ايستگاه نمونه‌برداري از آبهاي زيرزميني و 27 هزار ايستگاه آبهاي سطحي را شامل مي‌شود. بخشي از اين برنامه‌ها روي آموزش کشاورزان و محدوديت و جايگزيني کودهاي شيميايي متمرکز هستند.
منبع: www.salamat.com
