بررسی و تحليل برخی تأملات تأويلی ملاصدرا در کتاب و سنت (1)
نويسنده: محمد بيد‌هندی
مقدمه
تأمل در عناصر تشکيل دهنده نظام فلسفی ملاصدرا و نحوة ترکيب و تحليل آنها مؤيّد اين معنا است که ملاصدرا «حقيقت» را مقصد واحدی مي‌داند که از سه طريق وحی (قرآن) و تحليلات عقلی (برهان) و تهذيب نفس (عرفان) مي‌توان به دريافت آن نائل آمد. نبوغ ملاصدرا در اين بود که اين سه طريق را که به حقيقت واحدی منتهی مي‌گردند با يکديگر ترکيب کرد و ناسازگاريهای ظاهری آنها را بکمک کليد «تأويل»([1]) مرتفع نمود.
ملاصدرا نه تنها برای آيات قرآنی, ظاهر و باطن و تفسير و تأويل قائل است بلکه معتقد است احاديث و سخنان معصومين نيز از اين ويژگی مهم برخوردارند. رابط انديشه فلسفی ملاصدرا با فهم او از متون دينی دو سويه است؛ بدين معنا که تأملات او در آيات و روايات, منشأ طرح بسياری از مبانی و مسائل فلسفی گرديده و متقابلاً فلسفة وجودی او نقش بسيار مهمی در فهم و تفسير و تأويل آيات و روايات داشته است.
نگارنده معتقد است بدون توجه به نقش عنصر «تاويل» در انديشه ملاصدرا فهم اين رابطه دو سويه غير ممکن مي‌نمايد. بر اين اساس نخست خاستگاه تفکر تأويلی ملاصدرا را مورد بحث قرار داده و سپس به بررسی برخی تأويلات وجودی وی پيرامون آيات و روايات پرداخته‌ايم.
زمينه و انگيزه گرايش به تأويل
درست است که ملاصدرا, نظريه مذکور را بر اساس اصل تشکيک در وجود, تبيين و توجيه کرده است, ولی بدون شک خاستگاه نخستين گرايش او به تأملات تأويلی, چيزی جز قرآن کريم نيست. در قرآن کريم واژه تأويل در هفده مورد بکار رفته است که با در نظر گرفتن موارد مختلف کاربرد آنها مي‌توان گفت «ارجاع به اصل و باطن امور» وجه مشترک همه موارد است.
علاوه بر واژه «تأويل» دو عنوان ظاهر و باطن نيز در قرآن کريم بکار رفته است و انسان نسبت به شناخت هر يک از آنها مسئول شناخته شده است. در آيه «واسبغ عليکم نعمه ظاهرة و باطنة([2])» به نعمتهای ظاهری و باطنی و در آيه «ذروا ظاهر الاثم و باطنه([3])» گناهان ظاهری و باطنی اشاره شده است.
حتی برخی براساس درک تأويلی خود روی عنوان زوج و زوجيّت در قرآن کريم تکيه کرده و معتقدند اين زوجيت, بظاهر و باطن يا معقول و محسوس بودن هر يک از امور جهان اشاره دارد. ([4])
از طرف ديگر در روايات و احاديث نيز بر ظاهر و باطن داشتن قرآن تأکيد شده است و در مواردی تفسير مربوط بظاهر و تأويل مربوط به باطن قلمداد گرديده است.
بنابرين دومين خاستگاه تأملات تأويلی ملاصدرا را بايد در سخنان معصومين(ع) جستجو کرد. ما در اينجا به چند مورد از اين روايات اشاره مي‌کنيم.
- ان للقرآن ظاهراً و باطناً. ([5])
- ان للقرآن ظهراً و بطناً و لبطنه بطناً الی سبعة ابطن.([6])
- القرآن ظاهره انيق و باطنه عميق, لا تغنی عجائبه و لا تنقضی غرائبه.([7])
- کتاب الله عزوجل علی اربعة اشياء: علی العبارة و الاشارة و اللطائف و الحقائق. فالعبارة للعوام, و الاشارة للخواص, و اللطائف للاولياء, و الحقايق للانبياء. ([8])
- و ما من آية الا و لها اربعة معان, ظاهر و باطن و حدّ و مطلع, فالظاهر التلاوة و الباطن الفهم, و الحد هو احکام الحلال و الحرام, و المطلع هو مراد الله من العبد بها.([9])
ملاحظه مي‌گردد که در موارد مذکور بظاهر و باطن داشتن قرآن و ذومراتب بودن آن تصريح شده است و در برخی از روايات بنقل از امام محمد باقر(ع) باطن بمعنای تأويل آيه معرفی گرديده است.
ما من القرآن آية الا و لها ظهر و بطن, ظهرهُ تنزيله و بطنُهُ تأويله.([10])
ملاصدرا در خصوص اينکه چرا برخی از افراد با باطن داشتن قرآن و تأويل آن مخالفت کرده‌اند([11]) و چنين پنداشته‌اند که قرآن مانند هر کتاب ديگری دارای الفاظ و معانی ظاهری و مشخص است و تجاوز از اين ظاهر جايز نيست, بتفصيل سخن گفته و سپس به ابطال نظريه آنها مي‌پردازد.
ملاصدرا در خصوص اينکه چرا برخی فقط بمعانی ظاهری قرآن اکتفا نموده و برای قرآن جز معانی و تفاسير محدودی که توسط برخی مفسّران مشهور مانند ابن عباس و ديگران ذکر شده و معانی ديگر قائل نيستند, دو دليل ذکر مي‌کند. دليل نخست غلبه احکام ظاهری برای اين سنخ از افراد عدم توانايی ايشان از فهم و ادراک بواطن و اسرار قرآن است و دليل دوم استناد اين گروه به حديث مشهور «من فسّر القرآن برأيه فليتبوّء مقعده من النار» و عدم دريافت معنای صحيح آن است ملاصدرا معتقد است که تفسير به رأی هرگز بمعنای عدم تدبّر و تعمق در آيات قرآن نيست. وی در اينجا به روايتی از امام علی(ع) اشاره مي‌کند که فرمود: «الا ان يؤتی الله عبداً فهما فی القرآن» و همچنين سخن آن حضرت درباره تفسير سوره فاتحه که فرمودند: «لو شئت لا وقدت سبعين بعيراً من تفسير فاتحة الکتاب» و سپس نتيجه مي‌گيرد که اگر آيات قرآنی صرفاً دارای معنای ظاهری بود, در اينصورت معنای سخنان فوق الذکر چه مي‌توانست باشد. وی در ادامه اشاره مي‌کند به موردی که پيامبر اکرم(ص) آيه شريفه بسم الله را بيست مورد تکرار نمودند و اين را دليل بر تدّبر در معانی متعدد و متکثر آيه مذکور دانسته‌اند. ملاصدرا با ذکر روايات مذکور و چند مورد ديگر نتيجه مي‌گيرد که
فهذه الامور تدلّ علی ان فی فهم معانی القرآن مجال رحب و متسع بالغ, فانّ المنقول من ظاهر التفسير ليس منتهی الادراک فيه.([12])
سپس در معانی تفسير به رأی تحليل دقيقتری ارائه داده و مي‌گويد: تفسير به رأيی که از آن نهی شده است؛ يا منظور ترک استنباط در فهم و اکتفا بظاهر عبارات است يا امری غير از اين است. صورت اول به دلايلی چند باطل است که در اينجا به چند مورد آن اشاره مي‌کنيم.
دليل اول اينکه اگر فهم و استنباط از آيات, مشروط و محدود به شنيدن از پيامبر(ص) بود؛ در اينصورت لازم مي‌آمد اکثر آنچه صحابه و تابعين از جمله ابن عباس و عبدالله ابن مسعود و نظاير اينها گفته‌اند, نظر شخصی خودشان و مصداق تفسير به رأی باشد؛ بويژه که سخنان آنها در بسياری از موارد با يکديگر قابل جمع نيست.
دوم اينکه صحابه در تفسير برخی از آيات اختلاف نموده و اظهار نظرهای مختلف و متضادی داشته‌اند که قابل جمع نيستند؛ و پيداست اين تفاسير مختلف تماماً آن چيزی نيست که از پيامبر شنيده باشند؛ زيرا پيامبر هرگز در خصوص يک آيه استنباطهای متضاد ارائه نمي‌دهند.
سوم استناد ملاصدرا به آيه شريفة «لعلمه الذين يستنبطونه منهم» است که دلالت بر استنباط و فهم اشخاص دارد بگونه‌اي که هر کسی به اندازه قوت فهم و گسترة علمش مي‌تواند از آيات قرآنی استنباط داشته باشد.
ملاصدرا در ادامه, برداشت خود را از تفسير به رأيی که از آن منع شده, بيان مي‌کند و اظهار مي‌دارد که نهی وارد در اين حديث مي‌تواند دو وجه داشته باشد؛ اول اينکه منظور از تفسير به رأي اين باشد که شخص در يک مسئله‌ای دارای رأی و نظری شخصی بوده و خواست فردی او اين باشد که نظر و رأی خود را اثبات کند و بنابرين مطابق رأی خود به تأويل و تفسير آيه بپردازد.
دوم اينکه در تفسير و فهم قرآن صرفاً به دانش عربيّت خود اکتفا نموده و استنباط معانی را فقط منحصر به اين حوزه بداند, در اين صورت طبيعی است در بسياری از موارد مرتکب سوء فهم خواهد گرديد. ([13])
بنابرين ملاصدرا در عين حال که استناد بنقل را درباره آيات قرآن بويژه آيات الاحکام جايز و لازم مي‌داند ولی معتقد است که دستگاه معرفتی ما از طريق عقل و شهود مي‌تواند به تفسير باطنی و تأويل آيات قرآنی بپردازد.
ملاصدرا رسيدن به کنه اشياء و همچنين نيل به کنه و حقيقت و تأويل آيات را از طريق عقل فلسفی غير ممکن مي‌داند؛ ولی در عين حال تلاش عقلی برای نزديک شدن به حوزه تأويل امور و تأويل قرآن را لازمه دستگاه معرفتی انسان مي‌داند.
ملاصدرا رسيدن به تأويل همه امور و کشف بواطن قرآنی را بصورت يک کلّ, فقط مختص به انسان کامل و حجت خدا مي‌داند؛ ولی در عين حال معتقد است هر انسانی متناسب با درجه وجودی خود مي‌تواند به مرتبه‌ای از تأويل امور نائل آيد.
ملاصدرا رسيدن به تأويل برخی از آيات يا مرتبه‌اي از تأويل آنها را برای انسان غير معصوم ممکن دانسته و خود مدعی نيل به برخی از اين مراتب است.
وی معتقد است همانطور که رؤيا دارای رمزهايی است که بايد آنها را تعبير کرد تا حقيقت مطلب منکشف گردد, متن قرآن نيز شباهتی به متن رؤيا دارد, به اين علت که هر دو, مفهوم يا مفاهيمی باطنی در زير ظاهر خود پنهان دارند و در واقع هر دو بمثابة يک اثر رمزی مي‌باشند که به يک حقيقت عينی اشارت دارند.
در نظر ملاصدرا تأويل در واقع کليد يا شيوه‌ای است که بواسطة آن مي‌توان رمزهای هر دو متن يعنی متن قرآن و متن رؤيا را گشود. در اينصورت مي‌توان گفت عملی را که دربرگرداندن رمزهای رؤيا انجام مي‌دهيم, چه تعبير و چه تأويل نام بگذاريم, همان عملی است که دربرگرداندن رمزها و اشارتهای قرآن کريم هنگام تأويل متن انجام مي‌دهيم.([14])
پي نوشت ها :
1. «تأويل» مصدر باب تفعيل از ريشة ثلاثی مجرد اوّل بمعنای «بازگشت و بازگردانيدن» است (آل يوول اولاً و مآلاً ای رجع, راغب اصفهانی, مفردات الفاظ القرآن فی غريب القرآن, چ 2, تهران, کتابفروشی مرتضوی, 1362, ص 31).
دربارة معانی اصطلاحی «تأويل» اقوال گوناگون و در برخی موارد متضاد نقل شده است. معمولاً کلمة تأويل در مورد کتب الهی, بيش از موارد ديگر استعمال شده است, در صورتيکه کلمة تأويل برای غير آيات و روايات نيز بکار رفته است مانند تأويل رؤيا و نظاير اينها. تأويل بعنوان يک «روش» نه تنها همواره مورد توجه انديشمندان مسلمان بوده بلکه در بين ساير اقوام و امم نيز رواج داشته است. از جمله می توان از فيلون اسکندرانی (قرن اول ميلادی) در تفسير تورات و فرقه‌های زنديک (= زنديق) مجوس در تفسير اوستا و (185 – 254) در سنت مسيحی ياد کرد.
2. لقمان، 20.
3. الانعام، 120.
4. ابراهيمی دينانی, غلامحسين؛ ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام, چ 1, انتشارات طرح نو, 1379, ج 3.
5. حرّ عاملی, محمد بن حسن, وسايل الشيعه, چاپ الاسلاميه, ج 27, ص 192.
6. فيض کاشانی, تفسير الصافی, چ 1, بيروت, مؤسسة للمطبوعات [بی تا], ج 1, ص 59.
7. طبرسی, فضل به حسن, مجمع البيان فی تفسير القرآن, ج 1, ص 191.
8. علامه مجلسی, بحار الانوار, بيروت, مؤسسه الوفاء, ج 75, ص 278.
9. تفسير الصافی, ج 1, ص 31.
10. بحارالانوار, ج 9, ص 79.
11. برخی از دانشمندان اهل سنت از قبيل عبدالجبار معتزلی, ابن تيميه, محمد حسين ذهبی و نظاير اينها, ادعای ظهر و بطن و تنزيل و تأويل را درباره قرآن امری بی اساس و ساخته و پرداخته شيعيان دوازده امامی دانسته اند. ذهبی, محمد حسين, التفسير و المفسّرون, چ 2, بيروت, دار احياء التراث العربی, 1396, ج 2, ص 27.
12. ملاصدرا, مفاتيح الغيب, تصحيح محمد خواجوی, چ 1, تهران, مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی, 1375, ص 71.
13. همان, ص 72.
14. ملاصدرا علم به تأويل احاديث و تعبير رؤيا را در گرو شناخت موازنة بين عالم ملک و ملکوت دانسته و می گويد «فمن عرف کيفية الموازنة بين العالمين بل العوالم الثلاث يعمل تأويل الاحاديث و تعبير الرؤيا», ملاصدرا, الحکمة المتعالية فی الاسفار العقلية الاربعة, ج 9, ص 302.
