آشنايي با خواص بذر کتان

بذر کتان (بزرک)
 

کتان عضوي از خانواده Linaceae بوده که شامل 10 جنس و بيش از 150 گونه مي باشد.

منشاء(خاستگاه):
 

کتان به طور گسترده اي با آب و هواي سرد و گرم سازگار بوده و قرن ها در نواحي مختلف جهان به دليل فيبر(الياف) ساقه آن، پارچه کتاني و دانه، کشت مي شده است . Linseed نام ديگر Flax مي باشد. محصولات جوانه زده دانه در هند و انگلستان Linseed و در کانادا و آمريکا Flaxseed ناميده شده، در کشورهاي اروپايي نيز از اصطلاح Flax Oil(روغن بذر کتان) يا Flax seed(دانه بذر کتان) استفاده مي گردد.

موارد کاربردي:
 

کتان، گياه بسيار مهمي در صنعت است که از الياف آن براي تهيه پارچه هاي کتاني استفاده مي شود. از روغن بذر کتان نيز براي مصارف گوناگون نظير تهيه خمير مجسمه استفاده مي گردد. در ابتدا از يک واريته جهت توليد روغن و الياف استفاده مي شد، اما امروزه واريته هاي روغن و الياف متفاوت است. بذر کتان علاوه بر مصارف صنعتي، داراي اثرات مهمي روي سلامتي نيز مي باشد. روغن بذر کتان، مهم ترين منبع اسيد چرب ALA است. پس از آن روغن گردو، جوانه گندم و سويا حاوي اين اسيد چرب هستند. ساير مواد غذايي فاقد اين اسيد چرب هستند و يا مقدار بسيار جزئي از اسيد چرب ALA را دارند.
اسيد چرب ALA متعلق به گروه اسيدهاي چرب امگا-3 نوعي اسيد چرب غيراشباع است که در زنجيره اتصالي کربن آن يک گروه کربوکسيل (COOH) و چندين پيوند دوگانه وجود دارد.
علت نامگذاري آن، قرار گرفتن اولين باند دوگانه بين کربن هاي 3 و4 در ساختمان شيميايي مولکول آن است و همين محل قرارگيري باند دوگانه باعث ايجاد خواص بيوشيميايي خاص امگا-3 مي شود. همچنين بذر کتان غني ترين منبع ليگنان ها است.
ليگنان هاي گياهي در بدن انسان توسط باکتري هاي روده اي به ليگنان هاي پستانداران تبديل مي شوند که خاصيت آنتي بيوتيک و آنتي اکسيداني دارند. همچنين ليگنان ها، فيتواستروژن هايي هستند که از بروز سرطان هاي حساس به هورمون پيشگيري مي کنند و مي توانند به عنوان يک روش جايگزين هورمون تراپي استفاده شوند؛ از طرف ديگر، ليگنان ها سيستم ايمني را تقويت مي کنند و در حفظ سلامت قلب نقش دارند. از جمله ساير فلاوونوئيدهاي موجود در بذر کتان، مي توان به فيتيک اسيد (اينوزيتول فسفاته)اشاره کرد. اين ماده از واکنش هاي اکسيداسيون در کبد(که موجب توليد راديکال هاي آزاد مي شوند)، جلوگيري مي کند؛ ميزان هضم نشاسته و در نتيجه پاسخ گلايسمي را کاهش مي دهد؛ با تبديل شدن به ترکيبات مرتبط، در ارتباطات سلولي شرکت مي کند و ممکن است در کاهش رشد تومور موثر باشد، در نهايت، دانه بذر کتان حاوي مقادير زيادي از پيش سازهاي فيتواستروژن Secoisolariciresinol diglucoside(SDG) است که در پيشگيري از بروز بيماري هاي قلبي موثر مي باشد.

مطالعات زيادي اثرات مصرف بذر کتان را روي سلامتي مورد بررسي قرار داده اند:
يکي از اين مطالعات نشان داده است که مصرف روغن بذر کتان به علت دارا بودن اسيد چرب امگا -3 (ALA)در درمان و پيشگيري از بيش فعالي در کودکان موثر است.
اختلال توجه يا بيش فعالي، يکي از مشکلات رفتاري کودکان است که با رفتارهايي همچون بي توجهي، حواس پرتي و پرتحرکي در کودک همراه است.
تحقيقات ديگر نشان مي دهد که مصرف بذر کتان خرد شده، گرگرفتگي را در زنان يائسه(که استروژن دريافت نمي کنند)، کاهش مي دهد. گرگرفتگي، حالتي است که در آن دماي بدن افزايش مي يابد و با قرمزي پوست، تعرق يا لرز همراه است و مي تواند باعث بي خوابي، اضطراب يا بدخلقي شود و معمولا زنان پس از يائسگي اين ناراحتي را تجربه مي کنند. همچنين اين پژوهشگران دريافتند که بذر کتان نه فقط گرگرفتگي را کاهش مي دهد، بلکه براي سلامت عمومي و روان نيز مفيد است.
در اين مطالعه، گرگرفتگي در تعدادي از زنان(که به علت نگراني از تاثير استروژن در ابتلا به سرطان سينه از مصرف اين هورمون خوداري مي کردند) با مصرف شش هفته اي بذر کتان(40 گرم بذر کتان خرد شده در روز) کاهش يافت. همچنين اثر آن در بهبود خلق، کاهش درد عضلات، لرز و تعرق توسط زنان شرکت کننده در تحقيق گزارش شد.
در مطالعه ديگر، اثر دريافت 50 گرم بزرک در روز به مدت 4 هفته روي جوانان سالم بررسي شد. در پايان مطالعه، سطح اسيد چرب ALA به طور معني داري در بافت چربي افزايش يافت.
همچنين سطح اسيدهاي چرب امگا-3 با چند پيوند دوگانه (PUFA) نيز در ليپيدهاي پلاسما افزايش يافت. همچنين LDL کلسترول پلاسما نيز تا 8 درصد کاهش و ميزان دفع ادراري ليگنان تا 5 برابر افزايش پيدا کرد. حرکات روده نيز تا 30 درصد افزايش يافت.
در مطالعه اي ديگر، مصرف تخم مرغ هاي غني شده با ALA(که توسط مرغ هاي تغذيه شده با بذر کتان توليد شده بود)، منجر به افزايش سطح کل اسيدهاي چرب امگا-3 و کاهش نسبت اسيدهاي چرب امگا-6 به اسيدهاي چرب امگا-3 در فسفوليپيدهاي پلاکت هاي مردان مورد مطالعه شد، اما روي سطح کلسترول کل و تري گليسريد اثري نداشت.
در مطالعه اي روي 35 زن يائسه مبتلا به بيماري هاي قلبي، دريافت خوراکي دانه بذر کتان، به طور معني داري فشار خون اين افراد را در هنگام وقوع استرس هاي روحي کاهش داد. زنان يائسه، در مقايسه با مردان و زنان غيريائسه، نسبت به استرس روحي، واکنش بيشتري داشته و نيز فشار خون بالاتري دارند.
مطالعات ديگر نشان دهنده آن است که مکمل ياري با بزرک، مي تواند از بروز حمله هاي قلبي و مغزي مرتبط با هايپرکلسترولمي پيشگيري کند. در واقع راديکال هاي آزاد اکسيژن (OFRs)در گسترش آترواسکلروز ناشي از هايپرکلسترولمي دخالت دارند. بزرک به علت داشتن مقادير بالاي امگا-3 و ليگنان ها، توليد اينترلوکين -1(IL-1)، فاکتور نکروز تومور (TNF)و لوکوترين(B4(LTB4 را سرکوب کرده و در نتيجه از توسعه آترواسکلروز مرتبط با هايپرکلسترولمي پيشگيري مي کند.
با توجه به اثرات بسيار مفيد اين دانه خوراکي ارزشمند، توصيه مي شود اين ماده خوراکي به سبد غذايي خانواده افزوده شود و به ويژه افراد سالمند و ميانسال به مصرف روزانه آن تشويق شوند.

منبع: نشريه ي دنياي تغذيه، شماره ي 90