تاريخچه سازمان ها و مؤسسات بهداشتي درماني نظامي موجود در آغاز دفاع مقدس
مقدمه
همين مسئله سبب شده بود که در آن ايّام با توجهي که مستشاران و رژيم پهلوي به ارتش داشتند به تدريج بيمارستانهاي تخصصي نسبتاً مجهزي براي ارتش در تهران در نظر گرفته شود تا در خدمت مسئولين نظامي و خانواده هاي آنان قرار گيرد. بعدها براي تقويت سطح علمي اين مراکز درماني تعدادي از پزشکان نظامي به دانشگاههاي معتبر جهان در آمريکا و انگليس و فرانسه اعزام شدند و پس از پايان دوره، ضمن خدمت در بيمارستانهاي نظامي و مراکز تخصصي تهران با دانشگاهها نيز همکاري داشتند و همين موضوع سبب شده بود که تمايل پزشکان و دانشجويان پزشکي به جذب خدمت در ارتش اوايل بسيار خوب باشد.
ولي بعدها با توسعه دانشگاهها و افزايش استقبال بخش خصوصي از خدمات پزشکان بتدريج تمايل دانشجويان و پزشکان به خدمت در بخش خصوصي و دانشگاهها بيشتر شد و در نتيجه از داوطلبان ورود به ارتش کاسته گرديد. مسئولين وقت براي جبران اين وضعيت، سالانه تعدادي دانشجوي بورسيه پزشکي ارتش، خارج از قبول شدگان کنکور سراسري در دانشکده هاي پزشکي و دندانپزشکي و داروسازي و با سطح نمرات پائين تر از آنها مورد پذيرش قرار دادند، اين افراد جهت استفاده از شانس پزشک شدن حاضر شدند که بورسيه ارتش را بپذيرند و بدين ترتيب تعداد قابل توجهي دانشجوي پزشکي به ترتيب از سال 1350 به بعد جذب ارتش گرديد. به طوري که تعداد بورسيه هاي استخدامي از سال 1352 تا 1357 که توانستند بتدريج از سال 1358 تا 1368 فارغ التحصيل شوند حدود 1030 نفر بود.
در سالهاي 1356 و 1357 ش ظهور پيش لرزه هاي فرو ريختن رژيم پهلوي و پيروزي انقلاب اسلامي اثراتي هم روي ارتش و بافت پزشکي ارتش گذاشت و با بهم ريختن حالت ثبات و آرامش جامعه بسياري از پزشکان و بخصوص متخصصين دولتي و غير دولتي تمايل پيدا کردند که کشور را ترک کنند از جمله تعدادي از پزشکان ارتش نيز با تقاضاي شخصي و يا با تکيه بر صورتجلسه هاي پزشکي و غيره متقاضي ترک خدمت شدند و بهم ريختگي سازمانهاي دولتي در ماههاي آخر رژيم پهلوي و آغاز پيروزي انقلاب اسلامي سبب شد که بجهات مختلف با اين قبيل تقاضاها موافقت انجام گيرد.
و اين نحوه عملکرد تا آغاز جنگ تحميلي يعني 31 شهريور ماه 1359 ه . ش ادامه داشت. به طوريکه در اين زمان از 300 پزشک متخصص موجود در هنگام پيروزي انقلاب اسلامي حدود 120 نفر يعني 40% از خدمت رها گرديده بودند.
در همين زمان بيمارستانهاي عمومي پنجاه تختخوابي تابع پشتيباني مناطق در شهرستانها نيز فقط 25% پزشکان سازماني خود را داشتند و به اين مشکلات کمبودهاي تجهيزات و آمبولانس و فرسودگي و بهم ريختگي که ناشي از عدم امکان نظارت تخصصي فني توسط پشتيباني هاي مناطق بود افزوده مي شد.
از طرفي، در سالهاي اول انقلاب اعزام دانشجو به دوره هاي تخصصي متوقف و بعد آغاز دفاع مقدس به علت نياز مبرم به پزشکان عمومي براي مدت کوتاهي اعزام به دوره هاي تخصصي خيلي محدود انجام شد، به طوريکه فارغ التحصيلان دوره هاي تخصصي ساليانه به 3 تا 5 نفر مي رسيد.
از فارغ التحصيلان متخصص پزشکان وظيفه نيز به علت نياز بيمارستانهاي غير نظامي کشور در هر دوره بيش از يکي دو نفر واگذار نمي شد و لذا با توجه به کمبودها با رهايي پزشکان نظامي از خدمت نيز به ندرت موافقت مي شد و بعضي از کساني که به هر علتي از خدمت رها مي شدند مجدداً به صورت خريد خدمت با انواع وعده و وعيدها در بيمارستانهاي تخصصي به کار گمارده مي شدند.
در اواخر سال 1361 در هماهنگي که با وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکي بعمل آمد قرار شد که اعزام اجباري يک ماه در سال رزيدنتهاي تخصصي نظامي بخصوص در رشته هاي جراحي، بيهوشي ارتوپدي، جراحي مغز و اعصاب در اختيار بهداري ارتش قرار گيرد تا از آنها در بيمارستانهاي نظامي منطقه اي استفاده بعمل آيد، که اين اقدام تأثير چنداني در رفع نيازمنديها نداشت. سرانجام مشکلات موجود ايجاب کرد که پس از خلع بني صدر از فرماندهي کل قوا و رياست جمهوري و تغيير فرماندهي نيروي زميني و انتصاب سرهنگ علي صياد شيرازي به فرماندهي نيروي زميني در مهرماه 1360 بافت مديريت بهداري نيروي زميني نيز تغيير يافت و تلاش گسترده اي براي حضور حداکثر امکانات بهداري ارتش در پشتيباني از نيروهاي رزمنده ارتش جمهوري اسلامي و ديگر رزمندگان صورت گرفت. از جمله در همان چند ماهه اول استقرار مديريت جديد آشکار شد که آمار و ارقام صادره از طرف بيمارستانها و واحدهاي بهداري ارتش در سراسر نيروها براي تصميم گيريهاي سريع در جا به جايي ها دقيق و گويا نيست لذا در يک تدبير فرماندهي تيمي متشکل از متخصصين مختلف بهداري بنام (تيم ارزشيابي بهداشتي درماني نزاجا) از تاريخ 1361/5/6 تا 1361/9/6 در طي چهار مسير کليه واحدهاي بهداري سراسر يگانهاي رزمي و پشتيباني را از نزديک مشاهده و آمار و ارقام وضعيت و نيازمندي آنها را از نظر نيروي انساني و تجهيزات پزشکي و مواد و دارو ثبت نمودند. ضمناً در هر واحد اصلي دستورالعملي جهت بهره برداري بهينه از امکانات موجود صادر نمودند که با توجه به دستورالعملي که از طرف فرماندهي محترم نزاجا صادر شده بود، بلافاصله عملي مي گرديد. بعلاوه با اطلاعاتي که بدين ترتيب جمع آوري گرديد سياستهاي نويني در جهت تقويت نيروهاي بهداري در منطقه عمليات و تأمين نيازمنديها اتخاذ گرديد. از جمله براي ايجاد انگيزه جهت پزشکان عمومي نظامي براي حضور در منطقه عمليات و هم چنين پيش بيني و تأمين نيروهاي پزشکي متخصص در سالهاي بعدي مقرر شد هر يک از پزشکان عمومي فارغ التحصيل پس از طي دو سال در منطقه عمليات و واحدهاي رزمي اجازه اعزام به دوره تخصصي داشته باشند و از طرف ارتش به دوره هاي تخصصي معرفي گردند.
اجراي اين تدبير سبب شد که از يک سو داوطلبان اعزام به واحدهاي رزمي افزايش يابد و از سوي ديگر از سال 1365 به بعد به تدريج متخصصين جوان بيشتري به مراکز درماني و بيمارستانهاي نظامي وارد شوند.
از نتايج ديگر عملکرد اين تيم رفع خلاء نظارت و مديريت فني تخصصي بهداري در بيمارستانهاي منطقه اي تحت پوشش پشتيبانيهاي مناطق بود که با دستور فرماندهي محترم نزاجا از تاريخ 61/12/1 عملاً کليه 25 بيمارستان منطقه اي نزاجا در شهرستانها تحت فرماندهي بهداري نزاجا قرار گرفت تا بهترين بهره برداري براي پشتيباني يگانهاي رزمي از آنها بعمل آيد.
و از آن تاريخ تا پايان دفاع مقدس بيمارستانهاي فعال و مورد نياز در اسرع وقت آماده و تکميل و در خدمت درمان مجروحين قرار گرفت و بر عکس، کارکنان و تجهيزات بيمارستانهايي که در آن زمان مورد نياز نبوده و فعاليتي نداشت با مأموريتهاي خاص به منطقه عمليات اعزام و در خدمت منطقه عمليات قرار گرفت. و در اين تغييرات و نقل و انتقالات، رعايت عدالت بيشتري در مأموريتهاي نيروي انساني اعم از پزشک و پزشکيار و تکنسين به منطقه عمليات صورت گرفت که در بالا بردن روحيه و حفظ کارآيي آنها بسيار مؤثر بود.
بعد از اتمام دفاع مقدس در سال 1367 اعزام پزشکان به دوره هاي تخصصي تا سال 1374 ادامه پيدا کرد و تا حدودي نياز مراکز پزشکي نظامي را تأمين نمود. از جانب ديگر نيز با تداوم جذب سهميه قبولي آزمون ورودي سراسري کشور دانشجويان پزشکي نظامي در دانشگاههاي دولتي ضمن تأمين پزشک عمومي براي ارتش امکان شرکت تعداد بيشتري از آنها در امتحانات ورودي دوره هاي تخصصي نيز فراهم گرديد.
تجاوز و هجوم نظامي آغاز مي شود.
سازمانها و مؤسسات بهداشتي درماني نظامي که در آن تاريخ موجود و مشغول به کار بود بلافاصله سعي در آمادگي امکانات خود جهت ارائه خدمت به نيروهاي انساني درگير در عمليات نمودند.
1. اداره بهداري ارتش
در سال 1345 جهت هر يک از نيروها اداره بهداري مجزا تشکيل و تحت فرماندهي نيروي مربوطه به کار خود ادامه داد. ضمناً يک اداره مرکزي بنام (اداره بازرسي بهداريهاي نيروهاي سه گانه ارتش) در محل ستاد مشترک ارتش تشکيل گرديد که بر عملکرد بهداريهاي سه گانه نيروهاي فوق نظارت و اعمال مديريت مي نمود.
(اين اداره بعدها تحت نام (اداره نهم ستاد مشترک ارتش) ضمن نظارت و اعمال مديريت بر بهداري نيروها در مورد مسايل آموزش پزشکي و پيراپزشکي و تأمين نيروي انساني مراکز درماني و اعزام پزشکان به دوره هاي تخصصي داخل و خارج از کشور فعاليت نموده و سرانجام جهت تأمين نيروي انساني پزشکي براي ارتش در سال 1372 اقدام به تأسيس دانشکده پزشکي ارتش نمود.
اداره فوق در سال 1380 به فرماندهي بهداشت و درمان ارتش تغيير نام داد و محل استقرار آن در مجاورت محل جديد بيمارستان 501 و دانشکده پزشکي ارتش بود.
2. اداره بهداري نيروي زميني
ضمناً نظارت فني بر عملکرد بيمارستانهاي منطقه اي شهرستانها و يگانهاي بهداري واحدهاي رزمي را از طريق مديريت بهداري مستقر در پشتيباني هاي منطقه اي را اجرا مي نمود.
بعلاوه در مورد تعيين تکليف و طبقه بندي بيماران و جانبازان نيز اتخاذ تصميم مي کرد.
شماي سازماني اداره بهداري نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي ايران (نزاجا) به شرح زير مي باشد:
شماي سازمان اداره بهداري نزاجا
3. اداره بهداري نيروي هوايي
شماي سازماني اداره بهداري نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران (نهاجا) به شرح زير مي باشد:
(صفحه بعد)
شماي سازماني اداره بهداري نيروي هوايي (اداره بهداشت و درمان)
فرماندهي نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران
4. اداره بهداري نيروي دريايي
شماي سازماني اداره بهداري نيروي دريايي ارتش جمهوري اسلامي ايران (نداجا) به شرح زير مي باشد:
شماي سازمان اداره بهداري نيروي دريايي 1356
بعدها اين سازمان تغييراتي به شرح زير نمود:
ارتش جمهوري اسلامي ايران
شماي سازماني اداره بهداري نيروي دريايي سال / 1378
5. بيمارستانها و مراکز تخصصي تابع نيروي زميني در تهران
محل اوليه اين بيمارستان خانه مسکوني حاجب الدوله کاردار زمان حکومت ناصري بوده که وقف بيمارستان شده. در اوايل سلطنت رضاخان در سال 1304 ه .ش بنام بيمارستان پهلوي در محدوده يوسف آباد تأسيس شده و داراي يکصد تختخواب و شامل بخشهاي داخلي، جراحي، واگير، اعصاب و روان و پوست بوده است.
بيمارستان 502 تخصصي تهران:
محل اين بيمارستان منزل مسکوني خانواده هدايت بوده که در سال 1310 ه . ش جهت اختصاص بيمارستان به ارتش هديه گرديده است. اين بيمارستان بعدها بنام بيمارستان شماره 2 ارتش ناميده شد.
دکتر هدايت که افسر پزشک ارتش و از دانشجويان اعزامي جهت تحصيل پزشکي به فرانسه بود تا سال 1326 ه . ش رياست اين بيمارستان را به عهده داشته است وي از سال 1326 به بعد رياست اداره بهداري ارتش منصوب شده است.
بيمارستان 503 جراحي و زنان و زايمان:
در سال 1325 ه . ش اين بيمارستان در ساختماني در داخل اداره مسلسل سازي وزارت دفاع واقع در شرق تهران، خيابان پيروزي، با پنجاه تختخواب و دو بخش جراحي و عمومي و جراحي زنان و زايمان شروع به کار کرده و در سال 1350 امکانات بخش جراحي آن به بيمارستان 501 و امکانات بخش زنان و زايمان آن به بيمارستان خانواده ارتش منتقل گرديده و فعاليت آن از نظر بيمارستاني متوقف گرديده است.
بيمارستان 504 چشم و گوش و حلق و بيني:
امکانات اين بيمارستان در سال 1361 به محل فعلي در خيابان شهيد قدوسي با ظرفيت 50 تختخواب منتقل گرديد.
بيمارستان 505 بيماريهاي ريوي:
بيمارستان 506 اعصاب و روان:
بيمارستان خانواده ارتش:
آمادگاه 501 بهداري شامل (داروخانه سپه)
بعدها توزيع کليه اقلام آمادي طبقه هشت توسط آمادگاه 501 بهداري نزاجا که درکنار داروخانه سپه تشکيل گرديد انجام مي گرفت.
نمودار توزيع آماد اقلام طبقه هشت بين يگانهاي تابعه به شرح زير مي باشد:
نمودار توزيع آماد اقلام طبقه هشت توسط آمادگاه 501 بهداري نزاجا
بدين ترتيب که از سال 1317 ه . ش با تشکيل اداره کل دارويي کشور که تابع .وزارت بهداري وقت بود، تشکيلاتي بنام مؤسسه دارويي سپه (داروخانه سپه) جهت تأمين اقلام بيمارستاني و دارويي مختص تأمين نياز ارتش بوجود آمد و اين مؤسسه بعدها تحت نام آمادگاه 501 بهداري جمعي اداره بهداري ارتش به فعاليت پرداخت. در سال 1345 با تفکيک بهداري نيروهاي سه گانه ارتش اين مؤسسه شامل آمادگاه بهداري نيروي زميني ارتش در محل خيابان کارگر واقع در ميدان باغشاه (ميدان حر فعلي) و داروخانه سپه به فعاليت ادامه داده است.
مرکز تحقيقات علوم آزمايشگاهي پاتوبيولوژي و مرکز انتقال خون
اين دو مرکز در کنار هم در سال 1320 ه . ش در ساختماني واقع در خيابان دانشگاه جنب دانشگاه فرماندهي و ستاد (دافوس) داير گرديد و بعدها در سال 1365 قسمت مرکز انتقال خون آن تعطيل و نياز بخشهاي درماني بيمارستانهاي ارتش از اين نظر توسط سازمان انتقال خون هلال احمر تأمين گرديد و قسمت تحقيقات علوم آزمايشگاهي آن هنوز داير و مشغول ارائه خدمات به يگانهاي بهداشتي درماني ارتش مي باشد.
مرکز تخصصي دندانپزشکي 600 و مرکز راديولوژي نيروي زميني
6. بيمارستان مرکزي نيروي هوايي (بيمارستان بعثت)
7. بيمارستان مرکزي نيروي دريايي (بيمارستان گلستان)
ب: سازمانها، مؤسسات بهداشتي درماني و بيمارستانهاي عمومي خارج از تهران
بيمارستانهاي تابع نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي ايران (نزاجا)
پشتيباني منطقه 1 غرب
2- بيمارستان 521 مراغه با ظرفيت 100 تختخواب
3- بيمارستان 522 تبريز با ظرفيت 100 تختخواب
4- بيمارستان 523 اروميه با ظرفيت 100 تختخواب در داخل پادگان لشکر 64 که ساختمان قديمي و بناي آن در سال 1310 ه . ش و مطابق طرحهاي بيمارستان آلمانها در آن سال ساخته شده است.
5- بيمارستان 525 خرم آباد لرستان با ظرفيت 50 تختخواب
6- بيمارستان 526 پيرانشهر با ظرفيت 50 تختخواب، در داخل پادگان تيپ 3 لشکر 64 اروميه و در سال 1335 ه . ش بنا گرديده و به سبک بيمارستانهاي نظامي آمريکا ساخته شده است.
7- بيمارستان 527 سراب با ظرفيت50 تختخواب
8- بيمارستان 524 سنندج با ظرفيت 100 تختخواب در داخل پادگان نظامي لشکر 28 سنندج، بناي ساختمان در سال 1345 ه . ش انجام شده، ساختمان آن نسبتاً براي بيمارستان مناسب است.
پشتيباني منطقه 2 جنوب
2- بيمارستان 577 اصفهان با ظرفيت 100 تختخواب
3- بيمارستان 578 اهواز با ظرفيت 100 تختخواب، کنار پادگان لشکر 92 زرهي احداث گرديده و داراي ساختمان قديمي است.
4- بيمارستان 579 کرمان با ظرفيت 50 تختخواب
5- بيمارستان 580 دزفول با ظرفيت 50 تختخواب، در داخل پادگان تيپ 3 لشکر 92 زرهي، ساختمان قديمي و داراي نقشه بيمارستاني نيست.
پشتيباني منطقه 3 تهران
2- بيمارستان 551 تربت حيدريه با ظرفيت 50 تختخواب
3- بيمارستان 552 بيرجند با ظرفيت 50 تختخواب
4- بيمارستان 553 قزوين با ظرفيت 50 تختخواب
5- بيمارستان 554 زنجان با ظرفيت 50 تختخواب
6- بيمارستان 555 تربت جام با ظرفيت 50 تختخواب
7- بيمارستان 556 قوچان با ظرفيت 50 تختخواب
8- بيمارستان 557 همدان با ظرفيت 50 تختخواب
9- بيمارستان 558 چهل دختر با ظرفيت 50 تختخواب
10- بيمارستان 560 گرگان با ظرفيت 50 تختخواب
11- بيمارستان 561 منجيل با ظرفيت 25 تختخواب
12- بيمارستان 597 بجنورد با ظرفيت 50 تختخواب
پشتيباني منطقه 4
1- بيمارستان 522 تبريز 100 تختخوابي
2- بيمارستان 521 مراغه 50 تختخوابي
3- بيمارستان 523 اروميه 100 تختخوابي
4- بيمارستان 527 سراب 50 تختخوابي
5- بيمارستان 534 سنندج 100 تختخوابي
بيمارستانهاي تابع نيروي هوايي:
1- بيمارستان بوشهر با ظرفيت 50 تختخواب
2- بيمارستان دزفول با ظرفيت 50 تختخواب
3- بيمارستان همدان با ظرفيت 50 تختخواب
4- بيمارستان اصفهان با ظرفيت 50 تختخواب
5- بيمارستان تبريز با ظرفيت 50 تختخواب
بيمارستانها تابع نيروي دريايي:
1- بيمارستان بندر بوشهر با ظرفيت 50 تختخواب
2- بيمارستان بندر عباس با ظرفيت 50 تختخواب
3- بيمارستان بندر انزلي با ظرفيت 50 تختخواب
پ: سازمانهاي بهداشتي درماني پشتيباني مناطق
گردان هاي خدمات درماني
گروهان ارکان
گروهان جمع آوري مجروحين
گروهان آمبولانس
بيمارستان صحرايي
گروهانهاي ارکان، جمع آوري و آمبولانس در سازمان اين گروهانها جمعاً 22 نفر از کارکنان پزشک، دندانپزشک، داروساز و دامپزشک وجود دارد.
بيمارستان صحرايي
بيمارستانهاي کانکسي سيّار
لشکر اروميه، لشکر کرمانشاه، پشتيباني منطقه 3 تهران در پادگان حر، لشکر اهواز در ايستگاه دغاغله، دپو پادگان دزفول و لشکر مشهد.
با توجه به اينکه بيمارستانهاي کانکسي از نظر ديد دشمن هدف مشخصي مي باشد فقط در هنگام مانورها و حوادث غير مترقبه نظير سيل و زلزله قابل استفاده است. بعلاوه استقرار آن وقت گير و مستلزم وجود امکانات مختلف است.
معمولاً کارکنان مربوطه هم با کاربرد آن آشنايي نداشته و به همين علل در زمان دفاع مقدس نيز آنطور که بايد مفيد واقع نگرديد.
بيمارستان چادري 50 تختخوابي شهباز
با توجه به ضعف آن از نظر استتار و ورود گرد و خاک به آن کرآيي چنداني نداشت و لذا از منطقه عمليات خارج گرديد و وسايل و تجهيزات آن در بهداري يگانها مورد استفاده قرار گرفت.
ت: سازمانهاي بهداشتي درماني يگانهاي رزمي
در سازمان مصوبه هر لشکر يک گردان بهداري پيش بيني شده است که شامل چهار گروهان به شرح زير است:
گروهان ارکان، سه گروهان بهداري
هر گروهان بهداري در خدمت يک تيپ مي باشد و هر تيپ مستقل نيز خود يک گروهان بهداري در خدمت دارد و کارکنان اين گروهان به شرح زير است:
کارکنان کادر شامل 7 پزشک عمومي و دندانپزشک و دامپزشک جمعاً 19 نفر و 55 نفر بعنوان کمک دهنده اوليه و راننده آمبولانس.
بدين ترتيب در هر لشکر 16 پزشک، دندانپزشک، داروساز و دامپزشک کادر و 45 نفر وظيفه وجود دارد.
کارکنان غير پزشک يک گردان بهداري 200 نفر است، بعلاوه 856 سرباز وظيفه کد 910 نيز به عنوان خدمات و راننده آمبولانس منظور شده است.
البته اين سازمانها مصوبه بوده ولي هيچ گاه بيش از 20% تا 30% اين تعداد تأمين نگرديده و آنهم بيشتر از طريق کارکنان وظيفه تأمين شده بود و در شروع دفاع مقدس به علت شرايط انقلاب کشور و دگرگونيهايي که در بافت ارتش پيش آمد اين استعداد به طور فاحشي کاهش يافته بود.
منبع:
نامجوی نیک ، خسرو ، تاریخچه طب نظامی ، انتشارات ایران سبز ،1389
/ج
