ادله ضرورت و اثبات معاد از منظر قرآن (2)

مقدمه
 

در قسمت قبل 5 نمونه از براهین قرآنی بر ضرورت معاد را بیان کردیم و اینک در رابطه با دیگر براهین با توجه به آیات قرآن به ادامه بحث می پردازیم .

6 . برهان حقیقت
 

همان گونه که اصل اندیشه و اندیشیدن از بشرجدا نشده و هماره با او همراه بوده ، اختلاف بین آراء و برخورد اندیشه ها ، نبرد مکتب ها ، جنگ هفتاد و دو ملت ، ندیدن حقیقت و ره افسانه زدن و خلاصه درگیری حق و باطل هم چنان بوده و هست و حق محض تنها در قیامت آشکار خواهد شد . پیش از رسیدن به صحنه ی ظهور حق محض هر کس مدعی است که تا سرزلف سخن به قلم شانه خورده ، فردی مانند او نقاب از رخ اندیشه برنداشته است(77). از سوی دیگر نمی توان همه ی این افکار و اندیشه ها را حق دانست ؛ چون رویاروی یکدیگر است ؛ با اینکه هیچ اندیشه ی حقی هرگز با اندیشه ی حق دیگر به پیکار برنمی خیزد؛ چنانکه همه ی نظرهای مناقض یکدیگر را هم نمی توان باطل دانست و بطلان هر دو نیز به معنای رفع دو نقیض خواهد بود که این خود نوعی سفسطه و انکار هر واقعیت است . بنابراین ، یکی از اندیشه و راه ها حق و دیگری باطل است ، لیکن تا چهره ی واقعی حق روشن نشود چهره ی باطل ناپدید نخواهد شد . از سوی سوم دنیا آن ظرفیت را ندارد که فقط ظرف ظهور حق کامل باشد و دیگر باطلی در آن راه پیدا نکند ؛ زیرا در این صورت دیگر جایی برای تکلیف و آزمون نخواهد ماند و اختلافی پدیدار نخواهد شد . بنابراین ، موقعیتی لازم است که در آنجا در پرتو ظهور کامل حق به عمر هرگونه باطل پایان داده شود و دامنه ی اختلاف و خلاف کوتاه گردد . همچنین باید چهره ی ریاکاران و چند چهره ها و دوگانگی قلب و قالب زهدفروشان و روباه منشان شناخته شود ، و پرده ها به طور کلی کنار رود تا آنانکه حقایق را تحریف یا کتمان می کنند ، بازشناخته و همه نیرنگ ها و فریب ها با حضور همگان برملا شود و چنین چیزی جز با فرا رسیدن روز حقیقت (قیامت) ممکن نیست ؛ زیرا در آن روز باطن هر کس ظاهر و راز او آشکار خواهد شد : ذَالِكَ الْيَوْمُ الحَْقُّ فَمَن شَاءَ اتخََّذَ إِلىَ‏ رَبِّهِ مََابًا(78) ؛ آن روز حق است و هستی آن را ، ظهور حقیقت تشکیل می دهد . پس هر کس که خواهد به سوی پروردگار خویش بازگشتی اتخاذ کند(79)، ( حق ) به معنى چیزى است که ثابت است ، واقعیت دارد و تحقق مى یابد و این معنى درباره قیامت کاملاً صادق است ، به علاوه روزى است که( حق ) هر کس به او داده مى شود ، حقوق مظلومان از ظالمان گرفته خواهد شد ، و( حقایق ) و اسرار درون به ظهور مى پیوندد ، بنابراین روزى است به تمام معنى حق(80). ساحت کبریائى ، ثابت و ابدى و ازلى است و فعل و اثر او نیز حق و ثابت و مستقر به طور ظلى است . و آنچه را آفریده حق و ثابت بوده و عمل بیهوده هرگز به او استناد نخواهد داشت . و از جمله فعل و اثر کبریائى او خلقت جهان است که حق به طور ظلى و ثابت است و پیوسته آثار صفات کمال و جمال کبریائى را بدان وسیله در صحنه امکان ارائه مى دهد . همچنین حسن تدبیر و نظام یکنواخت که سرتاسر جهان را فرا گرفته ثابت و حق و خلل ناپذیر خواهد بود . ازجمله آثار ثابت او عالم قیامت که حق ثابت و محصول عوالم امکانى است . و چنانچه عالم قیامت به فرض نبود ، خلقت جهان هستى بیهوده بوده و شاهد بر نقص عوالم امکانى است هم چنانکه شاهد بر نقص و عجز خالق آن ها است . گذشته از اینکه خلقت سلسله بشر به منظور استکمال و سوق به سعادت به طور اطلاق است وگرنه نقض غرض خواهد بود . با توجه به اینکه عوالم امکانى برحسب اقتضاء ذاتى ، هر یک نواقصى در بر خواهد داشت و عالم قیامت همه آن نواقص رفع شده ، صحنه عوالم امکانى نورانیت و درخشندگى خود را که مسطوره اى از صفات کبریائى است ارائه خواهد داد . و هیچ یک از عوالم امکانى این چنین اقتضاء و صفاى و نورانیت را نخواهند داشت که بهترین صحنه تابناک و درخشان باشد که صفات کبریائى را مانند سراب دائم و ثابت ارائه دهد(81).در آن روز خداوند دین حق آنان را به تمام و کمال به آنان می پردازد و آگاه می شوند که خداوند حق محض و حقیقت آشکار است ؛ يَوْمَئذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ(82). نظام امکانى که محصول نظام هاى عوالم است در آن نشئه به ظهور کامل می رسد و به طور ثابت خواهد بود . آنگاه اهل ایمان به طور شهود ، خواهند یافت که فعل و آثار متقن کبریائى او حق و ثابت است و لحظه اى نتوان از آن غفلت داشت . مظاهر و آثار الهى به طوری در آن صحنه بشر را فرا می گیرد که لحظه اى از توجه به آن ها غفلت بر انسان رخ نخواهد داد(83). بر طبق آیه ی لَّقَدْ كُنتَ فىِ غَفْلَةٍ مِّنْ هَاذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ(84) ( گفته شود:) واقعاً که از این ( روز ) در غفلت بودى ، اینک از توپرده ات را برداشتیم پس دیده ات امروز تیزبین است . در صحنه قیامت از نظر اینکه آثار عظمت کبریائى ، هر فردى را آن چنان فرا گرفته که لحظه اى از آن غفلت نتوان نمود و همه پرده ها و حجاب ها از روان و دیدگان به کنار رفته غرق بینش و بینائى عظمت کبریائى خواهند گشت . ساحت پروردگار ، صحنه ی جزا و سیرت حقیقى این جهان آزمایش را به طور ظهور بگستراند که اهل ایمان به طور شهود حقیقت را بیابند . زیرا نظام عمل و حرکت و آزمایش بر اساس کتمان و نهان است ، و هرگز کسى سیرت و باطن عمل خود را نخواهد یافت . ولى نشئه ی قیامت عالم ظهور و شهود است و سیرت هر یک از اعمال در باره افراد بشر در عالم برزخ و قیامت رشد نموده ، و به طور ظهور تام و کامل و فعلیت که در آن قوه و پنهانى نخواهد بود . مانند بیابان پهناور که همه گونه حبوبات و هسته ها درون زمین افشانده شود ، و با اختلاف فصول سال رو به رشد گذارد و سیرت هر یک از هسته ها آشکار و شکوفا شده ، به همین قیاس اعمال هر یک از افراد بشر نیز این چنین در قیامت شکوفا خواهد بود(85).

بروز و افشاى حقیقت
 

غرض از گسترش صحنه ی قیامت کشف و ظهور نهفته ترین اسرار امکانى است . و همانا کشف و ظهور سرائر اعتقادى و خلقى و عملى سلسله بشر است . که در صحنه ی قیامت در اثر سیر در برزخ و تکامل در قیامت به ظهور تام می رسد . و هر یک از افراد بشر خود را می یابد و از آن نهفته تر و مجهول تر ، شهود صفات کامل کبریایى است که ظهور و تعین آن به عدم تعین و شهود آن به عین خفا و مکنون است . صحنه ی شهود قیامت مسطوره و آینه حق حقیقى و مرآت و پرتو ظاهر بالذات است ، و در او شائبه ی خفا نخواهد بود . همچنان که صحنه قیامت اثر گسترده او مورد شهود است و در آن شائبه ی جهل و غفلت نیست ، ساحت کبریائى نیز حق و ثابت بالذات است و هر موجودى او را اظهار نموده و ارائه می دهد و هیچ آفریده اى ساحت عظمت او را پنهان نخواهد نمود . (86)خداوند حق است و به حق داوری می کند : وَ اللَّهُ يَقْضىِ بِالْحَقّ‏ِ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا يَقْضُونَ بِشىَ‏ْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ(87) ؛ آن روز مقام داورى مخصوص به خدا است و او هم جز به حق داورى نمى کند ، چرا که داورى به ظلم یا از جهل و عدم آگاهى ناشى مى شود که او بر همه چیز حتى اسرار ضمائر احاطه دارد ، و یا از عجز و نیاز است که همه این ها از ساحت مقدسش دور مى شد(88). داورى او به سبب حکمت او و احاطه کاملى که به مورد حکم دارد ، حق است . پس هر چند کسى بکوشد که علت تراشى کند و بهانه هایى بیاورد که از چنگ عدالت بگریزد هرگز نمى تواند . پس بر انسان واجب است که حق را بجوید و بدان پایبند باشد ، زیرا تنها این حق جویى است که نزد خداوند به او سود مى رساند . کلمه ( بِالْحَقّ‏ِ ) این معنى را مى رساند ، که وسیله ها و نتیجه هاى حکم ( و داورى خدا ) همه حق است . پس پروردگار ما در تعیین موضوع به حق تکیه مى کند و در تعیین حکم و اجراى آن نیز به حق متکى است ، اما دیگران که ستمگران و مردم نادان در کارشان شرکت مى کنند مقیاسى درست در زندگى و داورى ندارند و حتى به بخشى از حق برنمى خورند و دست ندارند(89). اللَّهُ يحَْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تخَْتَلِفُونَ(90) ؛ خداوند در قیامت درباره ی آنچه اختلاف داشتید ، میان شما حکم خواهد کرد . حق تعالی که عین حق است ، آن چنان ظهور خواهد کرد که به همه ی اختلاف ها پایان داده می شود و جایی برای اختلاف بین حق و باطل نمی ماند و هیچ کس سخنی را از خداوند مکتوم نمی کند ؛ زیرا نمی تواند آن را بپوشاند ، و هیچ کس در پیشگاه عدل پروردگار کوچکترین رفتار ناپسند خود را نمی تواند پنهان کند . زیرا سیرت و اعمال زشت آنان تجسم یافته و جوارح که وسیله تمرد بوده و نیز فرشتگان که گواه برخاطرات و رفتار آنان بوده گواهند ، پروردگار نیز بر همه آن ها احاطه دارد(91) : يَوْمَئذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَ عَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى‏ بهِِمُ الْأَرْضُ وَ لَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا(92). آن روز که روز جدایى حق از باطل و روز داورى است ، آن چه نزد هر انسان از عقیده و عمل هست براى خداى تعالى فاش و سفره دل آدمى باز مى گردد ، به طورى که هیچ عقیده و هیچ فعلى از او براى خدا پنهان نماند،و همه ی غیب ها شهادت و همه ی سرها علن و آشکار گردد و عقاید و افکار پوشیده نمی ماند : يَوْمَئذٍ تُعْرَضُونَ لَا تخَْفَى‏ مِنكمُ‏ْ خَافِيَةٌ(93). و این از خصائص قیامت است ، قیامت يَوْمَ تُبْلىَ السَّرَائرُ(94) ؛ در آن روز که اسرار پنهان آشکار مى شود . است و ثُمَّ إِنَّكمُ‏ْ يَوْمَ الْقِيَمَةِ تُبْعَثُونَ(95) ؛ آن روزى که همه (نیک و بد) خلق پدید آید و هیچ کرده آن ها بر خدا پنهان نباشد . است، روزى است که سریره ها آشکار و همه مردم براى خدا ظاهر مى شوند ، و از آنان چیزى بر خدا پوشیده نمى ماند ؛ چنانکه هر چه در نهان و نهاد زمین است بیرون می آید(96) : وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا(97).

نکاتی درباره ی برهان حقیقت
 

1-گرچه ره آورد پیامبران خود در بیان حق ، طرد باطل ، حل اختلاف و تهذیب نفس وپیراستن آن تأثیر به سزایی دارد : لِيُبَينِ‏َّ لَهُمُ الَّذِى يخَْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنهَُّمْ كاَنُواْ كَذِبِينَ(98)؛ لیکن بیان حق غیر از ( تجلی کامل حقیقت ) است . از این رو با وجود آمدن همه ی پیام آوران و رهنمودهای آسمانی باز هم اختلاف اندیشه میان اندیشمندان مشهود ، و نفاق در ریاکاران موجود است ، به طوری که نه وفاق مطلق متوقع است و نه اصل نفاق مرتفع . بنابراین ، برای ظهور کامل حق و حقیقت روز معینی (قیامت ) ضروری است(99). در طول تاریخ خداوند قوم هایی را بعد از سال هایى طولانى محرومیت و اسارت ، از طیبات روزیشان داد و آنان را ملت واحدى گردانید و پراکندگیشان را به جمع تبدیل نمود ، ولى کفران نعمت کردند و دوباره در مورد حق اختلاف راه انداختند ، و این اختلافشان ناشى از عذر نادانى نبود ، بلکه عالماً و عامداً اختلاف کردند ، و پروردگار تو به طور حتم در بین آنان در آنچه اختلاف مى کنند حکم خواهد کرد : وَ لَقَدْ بَوَّأْنَا بَنىِ إِسْرَ ءِيلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُواْ حَتىَ‏ جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضىِ بَيْنهَُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كاَنُواْ فِيهِ يخَْتَلِفُونَ(100) ؛ هنگام بررسى در پیشگاه کبریائى در باره ی آنان حکم خواهد فرمود . و مراد از اختلاف آنان انکار حق و تمرد از دین توحید است نه اختلاف افراد با یکدیگر ، و نیز مراد از قضاوت پروردگار در قیامت تمییز ذاتى افراد خداپرست از معاند و منکر است ، به اینکه به پیروان حق صورت و سیرت سعادت و مغفرت موهبت فرماید و بیگانگان را به شقاوت و محرومیت همیشگى محکوم فرماید(101). قضاء پروردگار در صحنه قیامت عبارت از به کنار رفتن پرده و ظهور سیرت اعمال و کردار بشر است . که سیرت انسان از خیر و شر و طاعت و تمرد آشکار مى شود و حقایق اشیاء به ظهور می رسد . قضا و داورى پروردگار میان مردم عبارت از حضور متخاصمین و طرح دعوى و شهادت گواهان و صدور حکم است . بالاخره از هنگام حشر و مبعوث شدن مردم است تا وقتى که کفار بر حسب محکومیت خود وارد دوزخ شده و اهل بهشت نیز وارد بهشت شوند : اللَّهُ يحَْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تخَْتَلِفُونَ(102) .
2- نظر به اینکه عالم قیامت و رستاخیز محصول عوالم و نشئات است ؛ یعنى عوالم امکان به صورت حقیقت در می آیند و به صفات قدس آفریدگار تجلى نموده ، و تا ابد نمایش می دهند و نیز سلسله ی بشر غرض از عوالم و محصول جهان هستى است ، ناگزیر صحنه ی رستاخیز به منظور بررسى به محصول و سیرت روانى بشر است ، و به بهره اى که از شعار عبودیت دارد ؛ یعنى محصول سیر و سلوک ارادى او که رشد و نما نموده ، و به صورت حقیقى او در آمده است . هر یک از افراد بشر ناگزیر از عوالم و نشئاتى گذر نموده چنانچه مرتبه اى از عبودیت تحصیل نموده و صورت روانى خود قرار داده ، و بدان سیرت درخشان درآمده ، در صحنه رستاخیز به همان قدر ارزش وجودى و تقرب در پیشگاه قدس پروردگار خواهد داشت(103). چون قیامت صحنه ی ظهور کامل حق است ، آنچه در آن عرصه میزان و ملاک قرار می گیرد عبارت است از ( حق ) ؛ یعنی فرآیند میزان و سنجش اعمال ، صراط و... همه با واحد سنجش ( حق ) خواهد بود . از این رو خداوند می فرماید : وَ الْوَزْنُ يَوْمَئذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ(8)وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئكَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُم بِمَا كاَنُواْ بَِايَاتِنَا يَظْلِمُونَ(104)؛ و در آن روز ( معیار )سنجش ، حق است پس هر که اعمال وزن شده اش سنگین شد هم آنان رستگارانند . هر که اعمال وزن شده اش سبک شد ، آنان کسانى هستند که خود را ارزان باخته اند ، چرا که به آیات ما ستم مى کردند . هر کرداری سنگین ، یعنی با حقیقت باشد ، موجب رستگاری است و هر عملی بی وزن ، یعنی بی حقیقت باشد ، سبب زیان کاری خواهد گشت(105).این دو آیه خبر مى دهد از میزانى که عمل بندگان با آن سنجیده مى شود یا خود بندگان را از جهت عمل وزن مى کند ، از آیات دیگرى نیز این معنا که مراد از وزن ، حساب اعمال است استفاده مى شود ، مانند آیه وَ نَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَمَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيًْا وَ إِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَ كَفَى‏ بِنَا حَاسِبِينَ(106) ؛ ترازوهاى عدل رأى در روز قیامت مى گذاریم... و ما به تنهایى براى رسیدگى به حساب همه خلایق کافى هستیم . از آن روشن تر آیه ی يَوْمَئذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْاْ أَعْمَلَهُمْ(6)فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ(7)وَ مَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ(107)؛ و در چنین روزى مردم دسته دسته بیرون مى شوند تا کرده هاى خود را ببینند ، پس هر کس به اندازه سنگینى ذره اى خیر کرده باشد ، آن خیر را مى بیند و هر کس به اندازه سنگینى ذره اى مرتکب شر شده باشد آن را مى بیند ، که عمل را ذکر کرده و سنگینى را به آن نسبت داده است(108).آیه مورد بحث اثبات مى کند که براى نیک و بد اعمال وزنى هست ، لیکن از آیه أُوْلَئكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَِايَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحََبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لهَُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا(109) ؛ آنان همان کسانند که آیت هاى پروردگارشان را و همچنین معاد را انکار کردند و در نتیجه اعمالشان حبط شده و در قیامت برایشان میزانى به پا نمى کنیم . استفاده مى شود که اعمال حبط شده برایش وزنى نیست . زیرا دل های آنان خالی و پوک است : مُهْطِعِينَ مُقْنِعِى رُءُوسِهِمْ لَا يَرْتَدُّ إِلَيهِْمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفِْدَتهُُمْ هَوَاءٌ(110) و خالی محض قابل توزین نیست . تنها اعمال کسانى در قیامت سنجیده مى شود که اعمال شان حبط نشده باشد ، پس هر عملى که حبط نشده باشد چه نیک و چه بد ثقلى و وزنى دارد ، و میزانى است که آن وزن را معلوم مى کند .(111) این آیات به طورى که ملاحظه مى کنید سنگینى را در طرف حسنات و سبکى را در طرف سیئات اثبات مى کند . امثال این آیات این احتمال را در نظر انسان تقویت مى کند که شاید مقیاس سنجش اعمال و سنگینى آن ، چیز دیگرى باشد که تنها با اعمال حسنه سنخیت دارد ، به طورى که اگر عمل حسنه بود با آن سنجیده مى شود و اگر سیئه بود چون سنخیت با آن ندارد سنجیده نمى شود ، و ثقل میزان عبارت باشد از همان سنجیده شدن و خفت آن عبارت باشد از سنجیده نشدن ، عیناً مانند موازینى که خود ما داریم ، چون در این موازین هم مقیاسى هست که ما آن را واحد ثقل مى نامیم . مانند مثقال و خروار و امثال آن ، واحد را در یکى از دو کفه و کالا را در کفه دیگرى گذاشته مى سنجیم ، اگر کالا از جهت وزن معادل آن واحد بود که هیچ ، وگرنه آن متاع را برداشته متاع دیگرى بجایش مى گذاریم ، پس در حقیقت میزان همان مثقال و خروار است نه ترازو و یا قپان و یا باسکول ، و این ها مقدمه و ابزار کار مثقال و خروارند که به وسیله آن ها حال متاع و سنگینى و سبکى آن را بیان مى کند ، همچنین واحد طول که یا ذرع است ، یا متر ، یا کیلومتر و یا امثال آن ، اگر طول با آن واحد منطبق شد که هیچ ، و اگر نشد آن را کنار گذاشته طول دیگرى را با آن تطبیق مى دهیم ، ممکن است در اعمال هم واحد مقیاسى باشد که با آن عمل آدمى سنجیده شود ، مثلاً براى نماز واحدى باشد از جنس خود آن که همان نماز حقیقى و تمام عیار است ، و براى زکات و انفاق و امثال آن ها مقیاس و واحدى باشد از جنس خود آن ها ، همچنین براى گفتار واحدى باشد از جنس خودش و آن کلامى است که تمامیش حق باشد و هیچ باطلى در آن راه نیافته باشد ، هم چنانکه آیه ی يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لَا تمَُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُونَ(112) ؛ اى کسانى که ایمان آورده اید از خداوند پروا داشته باشید ، حقیقت پروا داشتن ، به آن اشاره دارد . بنابراین ، بسیار به نظر قریب مى رسد که مراد از جمله ی ( وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَق‏ ) این باشد، که آن میزانى که در قیامت اعمال با آن سنجیده مى شود همانا ( حق ) است . به این معنا که هر قدر عمل مشتمل بر حق باشد به همان اندازه اعتبار و ارزش دارد ، و چون اعمال نیک مشتمل بر حق است از این رو داراى ثقل است . بر عکس عمل بد از آنجایى که مشتمل بر چیزى از حق نیست و باطل صرف است لذا داراى وزنى نیست ، پس خداى سبحان در قیامت اعمال را با ( حق ) مى سنجد و وزن هر عملى به مقدار حقى است که در آن است . بعید نیست قضاوت به حقى هم که در آیه ی وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبهَِّا وَ وُضِعَ الْكِتَابُ وَ جِاْى‏ءَ بِالنَّبِيِّنَ وَ الشهَُّدَاءِ وَ قُضىِ‏َ بَيْنهَُم بِالْحَقّ‏ِ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ(113) ؛ و روشن گردید زمین به نور پروردگارش ، و کتاب گذارده شده و انبیا و شهدا آورده شده میان آنان به حق حکم مى شود ، و به آنان ستم نمى شود . اشاره به همین معنا باشد . مراد از کتابى که در آن روز گذارده شده و خداوند از روى آن حکم مى کند همان کتابى است که در آیه ی هَاذَا كِتَابُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم بِالْحَقّ‏ِ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(114) ؛ این است کتاب ما که علیه شما به حق گویا مى شود ، به آن اشاره شده است(115).
3- با آشکار شدن درون و نهفته های همه ی موجودها ، درجات وجودی آن ها روشن و به حقایق خود پی خواهند برد . سراب بودن پندارهای باطل روشن می گردد و علل و اسباب دروغین برملا می شود : إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَ رَأَوُاْ الْعَذَابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ(116)؛ هر گونه اسباب باطل از ناسپاسان قطع و هیچ رابطه ی باطل بر جای نمی ماند(117). يَوْمَ لَا يُغْنىِ مَوْلىً عَن مَّوْلىً شَيًْا وَ لَا هُمْ يُنصَرُونَ (118)معبودهاى دروغین اعم از انسان و غیر انسان و فرمانروایان باطل نه تنها در آخرت یارى نخواهند کرد بلکه از پیروان خویش بیزارى خواهند جست ، و هر دو گروه عذاب را خواهند دید و وسائل و روابطى که در دنیا میان آن ها بود همه بریده و ناپدید خواهد گردید ، و آن وقت که مصداق : يَوْمَ هُم بَارِزُونَ لَا يخَْفَى‏ عَلىَ اللَّهِ مِنهُْمْ شىَ‏ْءٌ لِّمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ(119) آشکار گردید خواهند دید که معبودهاى باطل قدرتى نداشته اند(120). پس در این مورد بیزارى و فاصله گرفتن پیشوایان که بزرگترین وسیله و تکیه گاه آنان بود ، پدید آمده و با ظهور حالات آلوده و تاریک و گرفته باطن خود ، وجود و سراسر هستى خود را غرق در عذاب و گرفتارى و شدت و سختى دیده ، سپس همه اسباب و وسائل زندگى و خوشى را که داشتند ، بریده و جدا گشته مى بینند . در اینجا است که متوجه غفلت و تقصیر و انحراف خود از مبدأ قوت و قدرت ثابت و پاینده حق متعال می شوند(121).

7 . برهان عدالت
 

انسان در چهار محکمه در همین جهان محاکمه می شود . اما.... انسان نمی تواند از قانون عدالت عمومی آفرینش مستثنی گردد . انسان در برابر خلاف کاری ها ، بیداد گری ها و آلودگی ها در (چهاردادگاه مختلف) در همین جهان مجازات و محکوم به پرداختن جریمه های سنگینی می شود که ( نخستین ) آن ها دادگاه اسرار آمیز ( وجدان ) است ، که گاه به تنهایی همه ی حساب ها را تصفیه می کند و چیزی باقی نمی گذارد .دومین آن ها دادگاه ( آثار طبیعی عمل ) است که مخصوصاً در گناهانی که جنبه ی (همگانی ) به خود می گیرد ، خیلی زود تأثیر قضاوت این دادگاه آشکار می گردد . تاریخ عبرت انگیز بشر مملو است از سرنوشت دردناک جوامعی که بر اثر ظلم ، ستم ، تبعیض ، دروغ و خیانت و نفاق و تنبلی در مدت کوتاهی طومار زندگی آن ها درهم پیچیده و به کلی از هم متلاشی شده است .سومین محکمه ، محکمه ی ( مکافات عمل ) است که از همه ی این محاکم اسرار آمیز تر است و روابطش ناشناخته ! گویا قضات این دادگاه در پشت درهای بسته به دادرسی می نشینند و احکام قاطعی صادر می کنند و به شکل اسرار آمیزی اجرا می گردد(122).ما امروز هیچ توضیح علمی برای مسأله ی ( مکافات ) نمی توانیم بدهیم ، اما این را هم نمی توانیم انکار کنیم که در زندگی خود بارها به چشم دیده ایم یا در صفحات تاریخ بسیار خوانده ایم که افراد بیدادگری در پایان کار ، چنان در آتش مکافات سوخته اند که برای هیچ کس قابل پیش بینی نبود ، و رابطه ی سرنوشت شوم و دردناک آن ها با اعمال خلافی که مرتکب می شدند ، نه از طریق ( وجدان ) قابل تفسیر بود ونه از طریق ( اثر طبیعی عمل ) ، و نه ممکن بود همه ی آن ها را حمل بر تصادف کرد . این اعتقاد قدیمی که دست مکافاتی در کار است ، به شکل مرموز و ناشناخته ، اما به صورت قاطع و کوبنده ، عمل می کند و همچنان در افکار باقی می ماند .چهارمین دادگاه ( دادگاه های رسمی ) و عادی بشر است که قدرت ضعیفی دارد ، و شاید از ده مورد خلاف تنها یک مورد را ببیند و بقیه ، خود را از او پنهان کنند ، و تازه درهمین یک مورد هم احکام او همیشه عادلانه نیست ، زیرا چنانکه می دانیم هم چشم فرشته ی عدالتش بسته است و با چشم بسته تشخیص دادن ، کار آسانی نیست و هم کفه ها و شاهین ترازوی ظریفش تاب تحمل آن همه طوفان هایی که در دل اجتماعات می ورزد ندارد . بنابراین ، بسیار می شود که اعتدالش به هم می خورد !(123)

محکمه های خصوصی
 

این محکمه های چهار گانه در برابر ما وجود دارد ، اما اگر درست از یک یک آن ها به دقت دیدن کنیم خواهیم دید که بر سر در همه ی آن ها این جمله نوشته شده ( این محکمه خصوصی است و تنها به بعضی از جرائم رسیدگی می شود ! ) خصوصی بودن این دادگاه ها نیاز زیادی به بحث ندارد . زیرا دادگاه های رسمی که تکلیفش روشن است و دامان همه ی گناه کاران و خلافکاران را نمی تواند بگیرد ، و اگر می گرفت و داد همه ی مظلومان را از ستم گران باز می ستاند امروز جهان در آتش این همه ظلم و ستم و استعمار و استثمار نمی سوخت . اما دادگاه مکافات ، آن هم جنبه ی عمومی و همگانی ندارد ، گویا تنها یک برنامه ی تربیتی است و هشداری است به عموم از طریق نشان دادن نمونه ها و به همین دلیل بیدادگرانی را می شناسیم که از چنگال آن هم فرار کرده اند . به علاوه جنایات گاهی چندان سنگین است که مکافات نمی تواند از عهده ی همه ی آن برآید و تنها جریمه ای برای گوشه ای از آن تعیین می کند . اما محکمه ی ( آثار طبیعی عمل ) آن نیز جنبه ی خصوصی دارد ، زیرا شعاع عملش معمولاً گناهانی را در بر می گیرد که جنبه ی همگانی به خود گرفته ، و یا اگر یک فرد به آن مرتکب شود باید مدت طولانی به آن عمل ادامه دهد تا ریشه کند و جوانه زند و میوه ی تلخ و شوم آن آشکار گردد(124). بنابراین بسیاری از گنهکاران و بسیاری از گناهان از قلمرو قضاوت آن بیرونند .( محکمه ی وجدان ) نیز خصوصی است ، زیرا همه ی مردم از یک ( وجدان بیدار و زنده) برخوردار نیستند و ضعف وجدان که به علل گوناگونی صورت می گیرد سبب می شود که جمعی از آلودگان و جانیان خطرناک ، در لباس های مختلف ، از چنگال مجازات این محکمه نیز فرار کنند .بنابراین نتیجه ی کلی که از بررسی همه جانبه ی دادگاه های چهار گانه ی بالا می گیریم این است که هیچ یک از آن ها یک شکل عمومی و همگانی که همه ی منحرفان و مجرمان را به خاطر هر گناه ، و ارتکاب هر گونه جرم محاکمه کند و به کیفر شایسته برساند ندارد،گویا همه ی آن ها به منزله ی اخطار های پی در پی و زنگ های خطری هستند ، که برای تربیت و بیدار باش بشر نواخته می شوند نه غیر آن(125).

قانون عدالت در جهان هستی
 

اکنون ببینیم آیا می توان به وجود یک عدالت عمومی و همگانی در ماورای این زندگی اطمینان داشت ، یا انسان ها تصفیه حساب نشده از این جهان می روند ودیگر هیچ !چشم از زندگی انسان ها که گوشه ی بسیار کوچکی از نظام آفرینش را تشکیل می دهد برداشته ، و یک نظر کلی به وضع عمومی عالم هستی می افکنیم . می بینیم قانونی به نام ( نظم و عدالت ) بر همه جا سایه افکنده است . این قانون به قدری نیرومند است که کوچک ترین انحراف از آن سبب نابودی هر چیزی است ، اگر آسمان ها و زمین یعنی این همه کرات عظیم و بی شماری که صحنه ی هستی را پر کرده اند و تا آنجا که فکر کار کند پیش می روند حتی هنگامی که مرکب فکر از کار می افتد آن ها همچنان ، به حرکت ، به هستی ، به پیشروی ، به گسترش خود، ادامه می دهند ، اگرآن ها بر پا هستند به خاطر همین نظم و عدالت است که : ( بِالعدلِ قامتِ السماواتُ و الارضُ ) ؛ به عدالت آسمان ها و زمین برپا است .(126) بنابراین ، عدل خداوند ایجاب می کند که در پی جهان طبیعت عالمی دیگر و نظامی عادلانه وجود داشته باشد تا در آن عدل و داد بر پا و حساب همگان تسویه شود . داد ستمدیدگان و رنج کشیدگان از گردنکشان وستمکاران گرفته و فاسدان به کردار تباهشان برسند(127).
آيا انسان يك موجود استثنايى است؟
البته انسان يك تفاوت اساسى با تمام موجودات جهان طبيعت دارد ، و آن اينكه قدرت عجيب به نام اراده توأم با اختيار و آزادى دارد ، يعنى ؛ پس از مطالعه و بررسى و تفكر هر چيز را به سود خود تشخيص داد انجام مى دهد و هر چه را به زيان خود ديد ترك مى كند و از اين نظر خودش حاكم بر سرنوشت خويش است .همين امتياز بزرگ ضامن ( تكامل معنوى و اخلاقى و انسانى ) او است ، زيرا اگر او آزاد نبود و مثلاً كارهاى نيك و خدمات مردمى را با اجبار از طرف عوامل درونى يا بيرونى انجام مى داد هيچ گونه تفاوتى با سنگ هاى بيابان نداشت كه در ميان آن ها هم اجناس و انواع مختلف گران قيمت و ارزان قيمت وجود دارد و اين تفاوت جنس ، امتياز اخلاقى براى آن ها نيست .فى المثل اگر كسى را زير فشار سر نيزه وادار به كمك چند ميليونى به يك مؤسسه ی خيريه كنند ، آن مؤسسه به هر حال به راه مى افتد ولى اين امر هيچ گونه تكامل اخلاقى و انسانى براى او ايجاد نمى كند . در حالى كه اگر حتى يك ريال با دست خود و با آزادى اراده مى داد به همان نسبت سهمى از اين نوع تكامل داشت . بنابراين شرط نخستين تكامل انسانى و اخلاقى ، داشتن آزادى اراده است كه بشر با پاى خود اين راه را بپيمايد ، نه به اجبار همچون عوامل اضطرارى جهان طبيعت . اگر آفريدگار جهان اين امتياز بزرگ را به انسان داده به خاطر همين هدف عالى بوده است(128). طبيعى است كه جمعى هم از اين آزادى سوء استفاده مى كنند و دست به جنايات و خلافكاري هايى مى زنند .حال اگر انسان تا نيت گناه كند قلبش ( سنگ كوب ) كند و گرفتار ( آنفاكتوس ) و( سكته قلبى) شود . و به مجرد اينكه مال يتيم مى خورد از دل درد تا دم مرگ پيش رود ، و يا هنگامى كه دست به سرقت مى زند دستش فوراً خشك شود و نام او به عنوان سارق بر صفحه ی آسمان با خط درشت و روشن نوشته شود ، باز مسأله شكل اجبار به خود مى گيرد و هيچ كس سراغ اين گناهان نمى رود ، ولى اين گناه نكردن سر سوزن افتخارى براى او نمى آفريند و امتياز انسانى و تكامل روحى محسوب نمى شود ... اين ها همه از يك سو .از سوى ديگر انسان نمى تواند از قانون عدالت كه فرمان آفريدگار در سراسر عالم هستى است مستثنی باشد و وصله ی ناهمرنگى براى جهان خلقت گردد . زيرا اين استثنا كاملاً بى دليل است ، به اين دليل يقين پيدا مى كنيم كه براى او نيز دادگاه و محكمه اى تعيين شده كه همگان بدون استثنا در آن حضور خواهند يافت و سهم خود را از ( عدالت عمومى جهان آفرينش ) دريافت خواهند كرد(129).

8 . برهان تجرد روح
 

انسان به استناد آن كه خويشتن را با علم حضوري مي‌يابد و اشياء ديگر را از راه انديشه و تفكر ادراك مي‌كند ، داراي حقيقتي مجرد و غير مادي است به نام روح كه هرگز احكام ماده و قوانين مادي در او راه ندارد و مرگ و نابودي نيز كه از آثار و لوازم ماده است ، در حريم روح مجرد رخنه نمي‌كند ؛ بنابراين ، مرگ انسان جز رهايي روح از قفس تن و انتقال از اين جهان به عالم ديگر نيست و معاد به معناي زنده نمودن روح نيست ؛ بلكه به معناي تعلق جديد همان روح زنده به بدن است و چون جريان تجرد روح در تبيين معاد سهم به سزايي دارد آن را با شواهد قرآني بیان می کنیم(130).قرآن كريم هدف والاي رسالت پيامبران را تهذيب نفس و تزكيه جان انسان مي‌داند و اين مهم جز با شناخت روح ميسر نيست ؛ زيرا بدون معرفت نفس چگونه مي‌توان در تهذيب آن كوشيد و در تزكيه آن مجاهدت ورزيد ؟! بنابراين ، نمي‌توان پذيرفت اين كتاب كه مبين تمام معارف بشري است ، در باب معرفت روح ساكت بوده و چيزي روشن در اين زمينه نياورده باشد؛ زيرا اگر انسان خود را نشناخت چگونه مي‌تواند جهان خارج از خود را بشناسد؟! و اگر قرآن انسان را به خودش معرفي نكرده باشد ، چگونه مي‌تواند جهان هستي را به وي بشناساند(131)؟! به همین جهت پيامبر اكرم - صلي الله عليه وآله وسلم – فرمود : ( من عرف نفسه ، فقد عرف ربه ) ؛ هر كس خود را شناخت خداوند خويش را هم شناخته است و فرمود : ( أّعرفكُم بِنفسِه ، اعرفكُم بِربه ) ؛ هر كس خود را بهتر بشناسد ، پروردگار خويش را بهتر شناخته است ؛ چنانكه هر كس خدا را فراموش كند ، خود را نيز فراموش خواهد كرد ؛ وَ لَا تَكُونُواْ كاَلَّذِينَ نَسُواْ اللَّهَ فَأَنسَئهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ(132)؛ خدا را فراموش كردند ، خداوند هم آن ها را از ياد خودشان برد .وقتي از پيامبر اكرم - صلي الله عليه وآله وسلم - درباره روح پرسش كردند ، جوابي كه برابر وحي آسماني داد اين بود كه روح از سنخ امر خداوند است ؛ وَ يَسَْلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبىّ‏ِ وَ مَا أُوتِيتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا(133) و قرآن امر پروردگار را از عالم ملكوت ؛ يعني از جنبه پيوند و ارتباط هر موجودي به خداوند جهان مي‌داند و آن را منزه از زمان و برتر از تدريج معرفي مي‌كند؛ وَ مَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ كلََمْحِ بِالْبَصَرِ(134)؛ امر ما يكي بيش نيست . تحقق آن را به مجرد اراده پروردگار مي‌داند ؛ بدون دخالت چيز ديگر و بدون توقف بر شرايط مادي و اسباب استعدادي و مانند آن ؛ إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيًْا أَن يَقُولَ لَهُ كُن فَيَكُونُ(82)فَسُبْحَانَ الَّذِى بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (135) تنها معرف امر پروردگار اين است كه هرگاه چيزي را اراده كند به آن بگويد باش ، مي‌شود ؛ پس خدايي كه ملكوت و جنبه ارتباط تحقق هر چيزي به دست او است ، منزه از هرگونه تدريج و ماديت و نظاير آن است و به سوي او بازگردانده مي‌شويد(136).خطاب باش : ( كن ) چون تكويني است ، زمينه ی پيدايش شیء را فراهم مي‌آورد ؛ يعني مخاطب ، به مجرد خطاب تكويني ، تحقق پيدا مي‌كند ، بر خلاف خطاب هاي اعتباري که تا مخاطب نباشد خطاب جدي نخواهد بود . بنابراين ، روح از سنخ ( امر) پروردگار است كه تنها اراده ی خداوند در پيدايش آن كافي است و نیازی به مبدأ مابین ، یعنی ماده که در آن حلول کند ندارد(137). آیاتی که به تفصیل دلالت بر بقاء و تجرد روح دارد عبارت است از :
1 . وَ لَا تَقُولُواْ لِمَن يُقْتَلُ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتُ بَلْ أَحْيَاءٌ وَ لَاكِن لَّا تَشْعُرُونَ(138)؛ درباره كساني كه در راه خدا كشته شده‌اند نگوييد مرده‌اند ؛ بلكه آنان زنده‌اند ، ليكن شما آگاه نيستيد .
2 . وَ لَا تحَْسَبنَ‏َّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتَا بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ(139)؛ نپنداريد كساني كه در راه خدا كشته شدند مردگانند ؛ بلكه آن ها در پيشگاه خداوندشان زنده و از روزي برخوردارند . بنابراين ، ارواح شهدا زنده‌اند و هرگز از بين نمي‌روند و اين معنا جزء با تجرد ارواح آنان سازگار نيست ؛ زيرا اگر تمام ذرات پيكر شهيد به كام نابودي فرورود و چيزي از او باقي نماند ، باز روح ملكوتي او زنده و از رزق خالص برخوردار است . و نمي‌توان گفت كه ارواح شهدا مجردند و با مرگ از بين نمي‌روند . ولي ارواح ديگران مادي بوده و با مردن از بين مي‌روند ؛ زيرا از جمله ارواحِ ديگران ، ارواح پاك انبياء و اولياء الهي است كه از ارواح شهداء معمولي بالاترند و بديهي است كه آن ها هم مجردند و هرگز از بين نمي‌روند . از طرف ديگر ، اگر روح در ذات و سرشت خود مجرد نباشد ، چگونه با شهادت مجرد مي‌شود ؟ و اگر احتمال آن داده شود كه ارواح شهدا مادي بوده ، در حضور پروردگار خويش روزي دريافت مي‌كنند ، لازمه‌اش آن است كه آن حضور هم يك حضور مادي باشد ، نه حضور و مقام( عندیت) پروردگار که از هر گونه ماده و لوازم آن پیراسته و مبرا است . این سؤال ، خلطی است بین مهمانی های معمولی بشری و بین عندیت پروردگار و مهمانی و رزق حق تعالی و آنچه از معنای عرفی نزد فلان بودن فهمیده می شود مطلبی در نظر گرفته و ساخته و پرداخته شده است تا معنای عند الله بودن شهید با آن مفهوم عرفی تفسیر شود(140).
3 . إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاََيَاتٍ وَ إِن كُنَّا لَمُبْتَلِينَ(30)فَأَرْسَلْنَا فِيهِمْ رَسُولًا مِّنهُْمْ أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَكمُ مِّنْ إِلَاهٍ غَيرُْهُ أَ فَلَا تَتَّقُونَ(141)؛ افرادي كه در آستانه ی مرگ قرار گرفتند عالمی که برزخ و متوسط بین دنیا و آخرت است در پيش روي خود دارند و اين انتقال جز با تجرد روح قابل توجيه نيست ؛ زيرا هر فردي در هر حالتی بميرد خواه چيزي از ذرات پيكرش بماند يا نماند به جهان برزخ خواهد رفت و برزخ كه از آن به ( قبر) تعبير مي‌شود زندگي متوسط بين دنیا و آخرت است ؛ یعنی مرگ مرز عدمي بين دنيا و آخرت نيست ؛ كه انسان با مردن معدوم و سپس در معاد و قیامت دوباره زنده گردد ، بلکه همواره زنده است و از نشئه ای به نشئه دیگر منتقل می شود .
4 . وَ قَالُواْ أَ ءِذَا ضَلَلْنَا فىِ الْأَرْضِ أَ ءِنَّا لَفِى خَلْقٍ جَدِيدِ بَلْ هُم بِلِقَاءِ رَبهِِّمْ كَافِرُونَ(10)قُلْ يَتَوَفَّئكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِى وُكلّ‏َِ بِكُمْ ثُمَّ إِلىَ‏ رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ(142)؛ ناسپاسان و منكران قيامت مي‌گفتند : ما وقتی با مردن در زمين گم و نابود شويم آيا دوباره زنده خواهيم شد ؟ بلكه آنان به ملاقات پروردگارشان كافرند . پیامبرا در پاسخ آنان بگو : فرشته مرگ كه به همين هدف وكالت يافته شما را کاملاً و با همه ی وجودتان خواهد گرفت و چیزی از شما از بین نمی رود(143). يعني مرگ در فرهنگ قرآن وفات است ؛ نه فوت و فرق ميان اين دو آن است كه فوت نابودي و زوال است ، ولي وفات اخذ تام و انتقال از عالمي به عالم ديگر است ؛ چون تمام حقيقت انسان هنگام مرگ در اختيار فرشتگاني قرار مي‌گيرد كه مأمور توفی و استیفاء جان انسان ها می باشند ؛ بنابراين ، چيزي از حقيقت انسان با مردن از بين نمي‌رود تا نيازي به اعاده آن باشد ؛ بلكه مرگ سير تازه و سفر جديدي است كه انسان آن را به پايان‏مي‌برد تا به مقصد نهايي برسد : إِلىَ‏ رَبِّكَ يَوْمَئذٍ الْمَسَاقُ(144)؛ در هنگام مرگ به سوي پروردگار تو سوق و رفتن خواهد بود ؛ ( الناسُ نيامُ فإذا ماتوا اِنتبهوا ) ؛ مردم خفتگاني هستند كه وقتي مي‌ميرند ، بيدار مي‌شوند ؛ پس مرگ سير تازه و سفر نو و بيداري از جهان ماده است(145).چيزي كه با سير تازه و سفر نو و همچنين با بيداري از جهان ماده سازگار است ، همان تجرد روح انساني است ، وگرنه انساني كه تمام ذرات پيكر او طعمه حريق شده يا به طرز ديگري از بين رفته است ، نه در برزخ سير تازه‌اي دارد و نه بيداري مخصوص ؛ چون برزخ زندگي متوسط بين دنيا و آخرت است و انسان با انتقال از دنيا و ورود به جهان برزخ ، از جريان گذشت شب و روز و تبديل يكي از آن ها به ديگري و زوال روز به پديدآمدن شب و مانند آن مصون است ؛ (أيُّ الجديدين ظعنوا فيه كان عليهم سرمداً )(146)؛ يعني هر يك از شب و روز كه انسان در آن به سوي آخرت كوچ كند ، همان بر او سرمدي خواهد شد ؛ ديگر به دنبال شب روزي نيست و به دنبال روز، شبي نمي‌باشد ؛ قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَى الْحَيَاةِ الدَّائِمَةِ وَ الدَّارِ الْبَاقِيَةِ كَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى : يَوْمَ نَطْوِى السَّمَاءَ كَطَىّ‏ِ السِّجِلّ‏ِ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَعِلِينَ(147) ، (148)؛ آنان با اعمال خويش از دنيا به سوي زندگي دائمي و سراي جاويد كوچ كرده‌اند ؛ چنا‌كه خداوند سبحان فرمود : همان‌طوري كه آفرينش آغازین در اختيار ما بود ، اعاده آن نيز همين‌گونه است و اين وعده را قطعاً انجام مي‌دهيم .
5 . انسان تبهكار به مجرد مُردن وارد شعله‌هاي آتش مي‌شود ؛ گرچه در امواج دريايي توفنده غرق شود ؛ مِّمَّا خَطِيَتهِِمْ أُغْرِقُواْ فَأُدْخِلُواْ نَارًا فَلَمْ يجَِدُواْ لهَُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَنصَارًا(149)؛ يعني قوم نوح در اثر تبهكاري هاي ممتد و طغيان هاي طولاني به كام طوفانِ فراگير غرق گشتند و وارد آتش شدند و اين همان آتش برزخي است كه در درون درياي خروشان همه مشتعل است ؛ فَوَقَئهُ اللَّهُ سَيَِّاتِ مَا مَكَرُواْ وَ حَاقَ بَِالِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ(45)النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيهَْا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُواْ ءَالَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ(150) ؛ فرعونيان پس از مرگ ، هر بامداد و شامگاه بر آتش عرضه مي‌شوند(151). اگر روح انسان مجرد نباشد و بعد از رهايي بدن حيات ديگري نداشته باشد عرصه ای براي عذاب وجود نخواهد داشت ؛ به ویژه آتش برزخ كه در درون دریای خروشان نیز زبانه مي‌کشد . بر این پایه ، اگربدن افراد پارسا درون زبانه های خروشان آتش سوخته شود به مجرد مردن روحشان وارد بوستاني از بوستان هاي بهشت خواهد شد ؛ قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُودِ(4)النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ(5)إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ(6)وَ هُمْ عَلىَ‏ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ (152)؛ گروهي از مؤمنان به ستم طاغوتيان عصر خود در خندق هایی از آتش معذب و طعمه ی زبانه های آتش شدند و با توجه به اين اصل ديني كه مؤمنانِ پارسا پس از مرگ به بوستان هاي بهشت برزخي منتقل مي‌شوند ، آن گروه پس از مرگ بدون فاصله وارد بهشت برزخ شدند و اين نشانه ی تجرد روح و حيات پايدار آن پس از رهايي از اين جهان و انتقال به جهان ديگر با نظام ویژه آن جهان است(153).
6 - ارواح انسان هايي كه به مقام شامخ اطمينان به خداوند رسيده‌اند و از گزند هرگونه وسوسه فكري و آسيب هر نوع نوسان روحي و صدمه هر قسم تحير و اضطراب دروني مصون شده‌اند ، هنگام مرگ و بعد از آن ، مورد خطاب خاص الهي قرار مي‌گيرند و خداوند سبحان به آنان مي‌گويد : اي جان هاي آرميده و مطمئن ! به سوي پروردگارتان بازگرديد؛ در حالي كه شما از خداوند خشنود و خدا هم از شما راضي و خشنود است ؛ يَأَيَّتهَُا النَّفْسُ الْمُطْمَئنَّةُ(27)ارْجِعِى إِلىَ‏ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً(154). چون خداوند از ماده و قوانين مادي منزه و مبرا است ، بنابراين ، رجوع به سوي آن ذات بي‌سمت و بي‌سو ، رجوعي مادي نخواهد بود . وقتي رجوع به سوي خداوند مادي نباشد ، رجوع كننده هم كه همان روح انسان است مادي نخواهد بود و اگر رجوع كننده محكوم قوانين مادي باشد و خود نيز جز ماده چيز ديگري نباشد ، رجوع و بازگشت او نيز مادي خواهد بود ؛ يعني حتماً با يك تحول خاص مادي انجام پذير بوده با يك نوع دگرگوني مادي تحقق مي‌يابد .لازمه اين مطلب ، مادي بودن خداوند است كه بايد سمت معين و سوي خاص و مانند آن داشته باشد تا يك شي‏ء مادي با رجوع مادي به جهت مادي او بازگشت كند ؛ در حالي كه پروردگار از هرگونه رنگ و بوي و جهت و لوازم مادي منزه است ؛ بنابراين مي‌توان از مجرد بودن خداوند پي برد كه رجوع به طرف پروردگار مادي نبوده ، رجوع كننده به او نيز مجرد است إِنَّ المُْتَّقِينَ فىِ جَنَّاتٍ وَ نهََرٍ(54)فىِ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُّقْتَدِرِ (155) ؛ پارسايان... در پيشگاه خداوند مقتدر حضور دارند . و همين مطلب را به طور گسترده درباره همه ارواح و تمام جان ها مي‌توان تعميم داد ؛ زيرا همگان مشمول اصل بازگشت به طرف خداوند می باشند ؛ گرچه درجات آنان و مراتب بازگشت آن ها به سوي پروردگار یکسان نيست ؛ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (156)ما از آن خداونديم و به سوي او باز مي‌گرديم(157).
عـلاوه بـر ايـنكـه آيـات مـذكـور، دلالت بـر تـجـرد روح و غـيـر مـادى بـودن آن داشـت ، دلايل فراوان ديگرى نيز اين حقيقت را تأييد مى كند از جمله :

1 - ظرفيت علمى نامحدود انسان
 

انـسـان هـر چـه بـر دانـش خـود مـى افزايد نه تنها گنجايش علمى او پايان نمى پذيرد ، بلكه افـزون مـى گـردد . ايـن ظـرفـيـت نـامـحـدود دلالت دارد كـه ظـرف عـلم ، سـلول هـاى مـغـزى نـيست ؛ زيرا اين سلول ها ماده هستند و ماده داراى ظرفيت محدودى است ولى اگر ظـرف عـلم ، يـك حـقيقت غير مادى باشد ، در آن صورت ظرفيت علمى بشر به هيچ حدى محدود نمى شود . امام على - علیه السلام - مى فرمايد : هـر ظـرفـى بـه واسـطه آنچه در آن قرار مى دهند (جاهاى خالى اش ) تنگ و كم مى شود به جز ظرف علم كه به واسطه علم (كه در آن واقع مى گردد) گنجايش بيشترى مى يابد(158).

2- مطلق طلبى
 

انسان دنبال مطلوبى است كه از هر جهت نامحدود مى باشد(159). از اين رو هر چه مى يابدگرچه مورد عـلاقـه او اسـت ولى مـطـلوب نـهـايـى و اصـلى او نـمـى بـاشـد و بـاز هـم مـى بـيند كه مطلوبش حاصل نشده وتابه آن مطلوب مطلق نرسد ، آرام نمى گيرد . قرآن كريم مى فرمايد : الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ تَطْمَئنِ‏ُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئنِ‏ُّ الْقُلُوبُ: آگاه باشيد تنها با ياد خدا دل ها آرامش مى يابد(160).پـس انـسـان دنـبـال ايـن اسـت كـه كـمـال مـطـلق و نـامـحـدود را بـيـابـد وجـانـش را پـذيـراى كـمـال مطلق گرداند و چنين گنجايش فوق العاده اى با حساب هاى مادى هرگزجور درنمى آيد و دليل بر غير مادى بودن روح او است .

3 -وحدت شخصيت
 

انـسـان از زمـانـى كه خود را مى شناسد تا زمانى كه مى ميرد،خود را يك موجودمشخص مى بيند . ( مـنِ ) انـسـان هـيـچ گـاه تـعـددپـذيـر نـيـسـت . شـمـا خـود را هـمـان فـردى مـى دانـيـد كـه چهل سـال پـيـش بـه دنـيـا آمـد ،34 سـال پـيـش شـروع بـه تـحـصيل كرد، 22 سال پيش ديپلم گرفت و... ؛ با اين كه بدن مادى انسان بارها تغيير كرده ، رشـد نـمـوده ، در اثـر حـوادث ، گـاه اجـزايـى از بـدنـش را از دسـت داده و... ولى هـيـچ گـاه در طـول ايـن مـدت احـسـاس نـكـرده كـه ( مـنِ ) او تـغـيير كرده يا كم و زياد شده است . اين مطلب نيز دليـل بر آن است كه ( من ) و ملاك تشخص انسان غير از جسم مادى او است و آن حقيقتی واحد ، مجرد و غير مادى است كه تبدل نمى پذيرد و تجزيه و كم و زياد نمى شود(161).
نكاتي كه در برهان تجرّد روح مطرح است
1. چون حد وسط در اين برهان ، تجرد روح است و هر برهان به مقدار حد وسط خود نفوذ دارد، بنابراين ، قلمرو دلالت اين برهان همانا ضرورت معاد انسان و هر چيزي است كه روح مجرد دارد و شامل غير آن ها نمي‌شود ؛ پس نمي‌توان معاد كل جهان آفرينش يا جهان حركت و منطقه نفوذ تحول و دگرگوني هاي مادي را با اين دليل اثبات كرد ؛ يعني با اين برهان مي‌شود ثابت كرد كه انسان و هر موجودي كه روح مجرد دارد وارد نظام ديگر و جهان ديگر مي‌شوند ، ولي نمي‌توان اثبات نمود كه كل نظام موجود به يك نظام خاص ديگري تبديل مي‌شود .
2 - چون اساس اين برهان ، تجرد روح است و وجود شي‏ء مجرد به اتكاء قدرت لا يزال الهي از بين نمي‌رود ، زيرا موجود مجرد به غير از مبدأ فاعلي كه همانا موجود مجرد دائمي است ، نيازي به مبدأ ديگر يعني مبدأ مادي ندارد تا در نتيجه تغير آن مبدأ مادي ، دگرگون گردد ؛ بنابراين ، زندگي انسان پس از رهايي از دنيا براي او قطعي است ؛ نه تنها به عنوان يك آينده احتمالي و ممكن بلكه به عنوان يك آينده حتمي و ضروري و اين ، همان تعبير عميق قرآني است كه از قيامت و آينده انسان به عنوان ذَالِكَ الْكِتَبُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ(162) ؛ نام مي‌برد ؛ يعني هيچ شكي در تحقق قيامت نيست ؛ چنانكه در برهان هاي گذشته هم معاد به عنوان يك امر قطعي ثابت شد .
3 - همان‌طوري كه تجرد روح مي‌توان بيانگر ضرورت معاد و حتمي بودن قيامت باشد ، مي‌تواند تبيين كننده آنچه در متون اسلامي به عنوان برزخ و حيات متوسط بين دنيا و آخرت ياد شده است باشد؛ يعني برزخ را كه خود يك قيامت كوچكي است ، مي‌توان با تجرد روح توجيه نمود .
4 - چون انسان تنها روح مجرد نيست ، بلكه تركيبي است از روح مجرد و رقيقه آنكه جسم است، بنابراين ، در تمام مراحل دنيا و برزخ و قيامت انسان داراي هر دو جنبه است كه در حقيقت در هر مرحله مناسب با نظام حاكم بر همان مرحله مي‌باشد ، ولي با توجه به اين نكته كه جنبه جسماني انسان بعد از مرگ تابع جنبه روحاني او خواهد بود گرچه در دنيا هم بدن تابع روح است ؛ زيرا نه انسان داراي دو حقيقت اصيل است ؛ يكي حقيقت اصيل روح و ديگري حقيقت اصيل بدن و نه آنكه اصل انسان را بدن او تشكيل مي‌دهد كه روح تابع آن باشد ؛ بلكه اصل انسان را روح مجرد او تشكيل مي‌دهد و بدن تابع اين حقيقت و فرع اين اصل است ، ليكن اين اصالت روح و تبعيت بدن در قيامت روشن‌تر و ثابت‌تر خواهد شد و چون حقيقت انسان تركيبي است از يك اصل كه روح است و يك فرع كه همان بدن او است ، پس وقتي مرگ فرامي‌رسد اصل يعني روح بدن را رها مي‌كند ؛ لذا بدن فرسوده مي‌شود ؛ نه آنكه فرع يعني بدن در اثر فرسودگي خود، روح را بيرون مي‌كند ؛ يعني ترجمان مرگ اين نيست كه :
جان قصد رحيل كرد گفتم كه مرو
گفت‌ چه كنم خانه فرو مي‌آيد
بلكه مبين مرگ اين گفته است كه :
در تنگناي بيضه بود جوجه از قصور
پر زد سوي قصور چو شد طائرشرف
يعني چون روح كه اصل است به كمال لايق خود (در هر راهي كه انتخاب كرد) رسيد ، بدن را رها مي‌كند و اين فرع بي‌اصل رو به فرسودگي مي‌نهد ؛ همانند جوجه كه با پر درآوردن خود ، جدار محدود و قفسه بسته تخم را مي‌شكند و بر فراز قصرها پرواز مي‌كند يا ميوه‌اي كه با رسيدنش شاخه را رها مي‌كند ؛ نه آنكه شاخه ميوه را از خود جدا نمايد .خلاصه آنكه بدن در همه مراحل زندگي ، مخصوصاً در قيامت ، تابع روح و به منزله فرع است و جان انسان در حقيقت اصل او است ؛ لذا هر انساني در قيامت به صورتي محشور مي‌شود كه مطابق خصوصيت هاي روحي و ويژگي هاي دروني او باشد و صورت هاي گوناگون قيامت، تابع سیرت های مختلف است(163).

9 . برهان وعد
 

این برهان ، مرکب ازدلیل شرعی و عقلی است ، زیرا جز ء اول آن ، شرعی است . آن آیاتی که دلالت بر وعده ثواب و عقاب در بهشت و جهنم دارند . از جمله قول خداوند متعال است که می فرماید : إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ يَبْدَؤُاْ الخَْلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ لِيَجْزِىَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَ عَذَابٌ أَلِيمُ بِمَا كاَنُواْ يَكْفُرُونَ (164 )؛ بازگشت همه ی شما به سوی او است . اين به يقين وعده خدا است . او مخلوقات را بيافريند . آنگاه آنان را به سوى خود بازگرداند تا كسانى را كه ايمان آورده و كار شايسته كرده‏اند از روى عدل پاداش دهد و كافران را به جزاى كفرشان شرابى است از آب جوشان و عذابى است دردآور. چون وعده ی ثواب و عقاب در بهشت و جهنم ، مکرر و شایع است ، یکی از عناوین روز قیامت ، عنوان روز موعد است و در قرآن هم به آن تصریح شده است : وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبرُُوجِ(1) وَ الْيَوْمِ المَْوْعُود (165) ؛ قسم به آسمان كه دارنده برج ها است و قسم به روز موعود( 166).جزء دوم این دلیل که عقلی است ، عبارت است از : هما نا خداوند خلف وعده نمی کند ، چون خلف وعده از نقص ناشی است ؛ در حالی که نقصی در خداوند وجود ندارد . یا خلف وعده، از اضطرار و ضرورت ، ناشی است و این هم در حق خداوند جایز نیست ، زیرا ضرورتی خداوند را مضطر نمی کند ، لذا علامه طباطبایی ( قدس سره ) گفته است : ( خلف وعده ، گر چه ذاتاً زشت نیست چون بسیار در حال اضطرار ، خلف وعده نیکو می گردد ، ولی هیچ ضرورتی خداوند را مضطر نمی کند . پس خلف وعده در هیچ حالی ازخداوند نیکو نیست.)( 167) خداوند هم در قرآن به آن اشاره کرده است : وَ الْيَوْمِ المَْوْعُودِ(وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَ لَن يخُْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ إِنَّ يَوْمًا عِندَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ(168)؛ از تو به شتاب عذاب مى‏طلبند و خدا هرگز بر خلاف وعده ی خود عمل نمى‏كند ، يك روز از روزهاى پروردگار تو برابر با هزار سال است از آن سان كه مى‏شمريد(169).بنابر این ، صورت قیاس این چنین است : همانا خداوند به ثواب و عقاب اخروی و بهشت و جهنم وعده داده است . هر آنچه را خداوند وعده داده ، حتمی می گردد و خلف نخواهد کرد. بنابر این ، بهشت و جهنم و ثواب و عقاب اخروی ، حتمی است و خلفی در آن ها نیست .به همین دلیل ، محقق طوسی در متن تجرید الا عتقاد ، اشاره کرده و گفته است : ( و وجوب ایفای وعد ... وجوب بر انگیختن را مقتضی است . شارح علامه در شرح این سخن گفته است : همانا خداوند به ثواب ، وعده و به عقاب ، تهدید کرده است . از طرفی هم ، مرگ را برای مکلفان مشاهده می کنیم . لذا باید حکم به وجوب برگشت آن ها کنیم تا وفای به وعد و وعید الهی حاصل گردد . ) محقق لاهیجی ( قدس سره ) گفته است : ( باید دانست ...که ایصال ثواب و عقاب جسمانی، لا محاله موقوف است به اعاده بدن ؛ به سبب آن که بدون واسطه بدن ، نمی توان قبول لذت و الم جسمانی کرد . ظاهر است که ثبوت لذت والم جسمانی ، منافی با ثبوت لذت والم روحانی ندارد، چنانکه مذهب محققان قائل به تجرد نفس ناطقه است . پس ثبوت عقاب و ثواب روحانی و جسمانی ، هر دو ، حق است . اما روحانی بنابر تجرد نفس ناطقه و بقای وی بعد از مفارقت از بدن و التذاذ وی به کمالات حاصله از علم و عمل و تألم وی از ضد کمالات و اما جسمانی ، بنابر ابقای وجوب وعد و وعید که موجب ایصال و عقاب جسمانی است .( 170)

نتیجه گیری
 

بر اساس مطالبی که در این پژوهش مطرح شد این نتیجه به دست می آید که ماده ی عود به معنای رجوع و باز گشت است و در اصطلاح به معنای بازگشتن ارواح به بدن های خود است . در آیات قرآن براهین فراوانی وجود دارد که بر ضرورت و اثبات معاد دلالت دارند که به نمونه هایی از این براهین اشاره می کنیم :
1- برهان توحید : اگر انسان خداوند را بشناسد، در تحقق معاد هیچ شکی نخواهد داشت . پس خدا شناسی ریشه ی تمام معارف است .
2– برهان فطرت : انسان بر اساس فطرت ، زندگی ابدی را دوست دارد و به طور مداوم ، دنبال خواسته های درونی خود است و تنها در عالم آخرت است که این خواسته محقق می شود .
3 – برهان حرکت : بشر همانند کاروانی، از نقطه ی تاریک به سوی نور مطلق حرکت می کند و این حرکت تحت فرمان خداوند است . بنابراین مقصد نهایی این حرکت رسیدن به ذات واجب الوجود است . پس با مرگ متوقف نمی شود و در جهان دیگر ادامه می یابد تا به هدف نهایی خود برسد .
4 – برهان حکمت : از آنجا که آفرینش جهان هستی فعل خداوند است ، حکیمانه می باشد . پس آخرت ضرورت دارد زیرا اگر جهان طبیعت به غایتی پایدار منتهی نشود . بیهوده خواهد بود . در صورتی که بیهوده وباطل در فعل خداوند راه ندارد .
5 – برهان رحمت : همه چیز تحت رحمت خداوند است و چون انسان استعداد زندگی سعادتمندانه و جاودانه را دارد . لازمه ی رحمت خداوند است که آن را به انسان اعطا نماید .
6 – برهان حقیقت : دنیا ظرفیت آن را ندارد که ظرف حق کامل باشد و باطل در آن راه نیابد . بنابراین موقعیتی لازم است که در آنجا در پرتو ظهور کامل حق ، عمر هر باطلی پایان یابد و چنین چیزی فقط در روز قیامت امکان دارد .
7 – برهان عدالت : با توجه به امکان نداشتن جزای خوبان و بدان در دنیا لازمه ، عدالت خداوند این است که جهانی دیگر باشد تا پاداش نیکان و کیفر ستمگران به طور کامل داده شود .
8 – برهان تجرد روح : در انسان حقیقتی مجرد وغیرمادی به نام روح وجود دارد . از آنجا که موجود مجرد فانی و موقت نیست ، روح همواره موجود است و به حیات خود ادامه می دهد. پس باید بعد از زندگی دنیوی عالم دیگر ی که مناسب با جاودانگی روح است وجود داشته باشد تا روح در آنجا به حیات خود ادامه دهد .
9 – برهان وعد: باز گشت همه به سوی خدا است و این وعده خداوند است و هر چیزی که وعده خداوند است حتمی است و هرگز خداوند از آن تخلف نمی کند.

پي‌نوشت‌ها:
 

77 - عبد الله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن ( معاد در قرآن ) ، ج 4 ، ص 161.
78 - نبأ/39 .
79 - عبدالله ، جوادی آملی ، همان ، ص 162 .
80 - ناصر ، مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج 26 ، ص 59 .
81 - سید محمد حسین ، حسینی همدانی ، انوار در خشان ، ج 17 ، ص 312 .
82 - نور /25 .
83 - سید محمد حسین ، حسینی همدانی ، همان ، ج 11 ، ص 347 .
84 - ق ، آیه ی 22 .
85 - سید محمد حسین ، حسینی همدانی ، همان ، ص 348 .
86 - همان ، ص 349 .
87 - غافر /20 .
88 - ناصر ، مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج 20 ، ص67 .
89 - مترجمان ، تفسیر هدایت ، ج 12، ص 45 .
90 - حج /69 .
91 -. عبد الله ، جوادی آملی ، همان ، ص163 .
92 - نساء /42 .
93 - حاقه /18 .
94 - طارق /9 .
95 - مؤمن /16 .
96 - محمد حسین ، طباطبایی ، تر جمه ی المیزان ، ج 19 ، ص 665 .
97 - زلزال / 2. .
98 - نحل /39 .
99 - عبد الله ، جوادی آملی ، همان ، ص 163 .
100 - یونس / 93 .
101 - محمد حسین ، طباطبایی ، تر جمه ی المیزان ، ج 10 ، ص177.
102 - حج / 69 .
103 -- سید محمد حسین ، حسینی همدانی ، انوار در خشان ، ج 6 ، ص 239 .
104 - اعراف / 8 – 9 .
105 - عبد الله ، جوادی آملی ، همان ، ص 164 .
106 - انبیاء /47 .
107 - زلزال ، / 6 - 8 .
108 - محمد حسین ، طباطبایی ، تر جمه ی المیزان ، ج 8 ، ص 9 .
109 - کهف ، آیه ی 105 .
110 - ابراهیم /43 .
111 - محمد حسین ، طباطبایی ، همان ، ص 10 .
112 - آل عمران 102 .
113 - سوره زمر 69 .
114 - جاثیه 29 .
115 - محمد حسین ، طباطبایی ، همان ، ص 11 .
116 - بقره /166 .
117 - عبد الله ، جوادی آملی ، همان ، ص 164 .
118 - دخان / 41 .
119 - غافر / 16.
120 -سید علی اکبر ، قریشی ، تفسیر احسن الحدیث ، ج 1 ، ص 302 .
121 - حسن ، مصطفوی ، تفسیر روشن ، تهران ، مرکز نشر کتاب ، 1380 ، ج 2 ، ص 308 .
122- ناصر ، مکارم شیرازی ، جهان پس از مرگ و معاد ، سرور ، 1384 ، دص 147 .
123 - همان ، ص 148 .
124 - همان ، ص 149 .
125 - همان ، ص 150 .
126 - همان ، ص 151 .
127 - عبدالله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن ( معاد در قرآن ) ، ج 4، ص 166.
128 - ناصر ، مکارم شیرازی ، همان ، ص 152 .
129 - همان ، ص 153 .
130 - جمعی از نویسندگان ، اندیشه دینی ، ص 190 .
131 - عبدالله ، جوادی آملی ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد ، الزهرا ،1372 ، ص 299.
132 - حشر /19 .
133 - اسراء /85 .
134 - قمر /50 .
135 - یس ، / 82 – 83 .
136 - عبدالله ، جوادی آملی ، همان ، ص 300 .
137 - عبدالله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن ( معاد در قرآن ) ، ج 4 ، ص 170.
138 - بقره /154 .
139 - آل عمران /169 .
140 - عبدالله ، جوادی آملی ، ده مقاله پیرامون مبدأ ومعاد ، ص 301 .
141 - مؤمنون /302 .
142 - سجده / 10-11.
143 - عبدالله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن ( معاد در قرآن ) ، ج 4 ، ص 172 .
144 - قیامت /30 .
145 - عبدالله ، جوادی آملی ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد ، ص 303 .
146 - محمد ، دشتی ، ترجمه ی نهج البلاغه ، خطبه 212 ، ص 436 .
147 - انبیاء /104 .
148 - محمد ، دشتی ، همان ، خطبه 111 ، ص 214 .
149 - نوح /25 .
150 - غافر / 45 -46 .
151 - عبدالله ، جوادی آملی ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد ، ص 304 .
152 - بروج ، آ یات 4- 7 .
153 - عبدالله ، جوادی آملی ، تفسیر موضوعی قرآن ( معاد در قرآن ) ،ج 4 ، ص 173 .
154 - فجر / 27 -28 .
155 - قمر / 54 – 55 .
156 - بقره / 156 .
157 - عبدالله ، جوادی آملی ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد ، ص 306 .
158 - محمد ، دشتی ، ترجمه ی نهج البلاغه ، حکمت 205 ، ص 673 .
159 - جمعی از نویسندگان ، معاد از دیدگاه عقل ونقل ، ص 51 .
160 - رعد /28 .
161 - جمعی از نویسندگان ، همان ، ص 52 .
162 - بقره /2 .
163 - عبدالله ، جوادی آملی ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد، ص 307 .
164 - یونس ، آیه ی4 .
165 - بروج / 1-2 .
166 - سید محسن ، خرازی ، ترجمه بدایة المعارف الالهیة ، ج 2 ، ص 510 .
167 - محمد ، حسین طباطبایی ، تفسیر المیزان ، ج 16 ، ص 163 .
168 - حج /47 .
169 - سید محسن ، خرازی ، همان ، ص 511 .
170 - همان ، ص 512 .
 

منابع :
1.قرآن کریم .
2.امین ، نصرت ، مخزن العرفان در تفسیر قرآن ، ج 11 ، 2 ، تهران ، نهضت زنان مسلمان ، 1361 .
3.امینی ، ابراهیم ، معاد در قرآن ، مؤسسه بوستان کتاب ، 1385 .
4.بابایی ، احمد علی ، برگزیده تفسر نمونه ، ج 1 ، تهران ، دارالکتب الاسلامی ، 1382 .
5.بحرانی ، هاشم ، برهان فی تفسیر القرآن ، ج 1 ، تهران ، بنیاد بعثت ، 1416 .
6.بروجردی ، محمد ابراهیم ، تفسیر جامع ، ج 5 ، تهران ، صدر ، 1366 .
7.جعفری ، یعقوب ، تفسیر کوثر ، ج 1 .
9.جمعی از نویسندگان ، اندیشه دینی .
10.جمعی از نویسندگان ، معاد از دیدگاه عقل و نقل .
11.جوادی آملی ، عبدالله ، تفسیر موضوعی قرآن کریم ( معاد در قرآن ) ، ج 4 ، قم ، اسراء، 1385 .
12. جوادی آملی ، عبدالله ، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد ، الزهراء ، 1372 .
13. حسینی شاه عبدالعظیمی ، حسین بن احمد ، تفسیر اثنی عشری ، ج 11 ، تهران ، میقات ، 1363 .
14. حسینی همدانی ، محمد حسین ، انوار درخشان ، ج 11 ، 12 ، 13 ، 17 ، 6 ، تهران ، 1404 .
15. خرازی ، محسن ، ترجمه بدایة المعارف الهیه فی عقاید الامامیه ، ج 2 ، مترجم ، مرتضی ، متقی نژاد ، 1380 .
16. خلجی ، محمد تقی ، ترجمه ی صحیفه ی سجادیه ، قم ، میثم تمار ، 1382 .
17. دشتی ، محمد ، نهج البلاغه ، قم ، پرهیزگار ، 1379 .
18. دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه دهخدا ، ج 1 .
19. ربانی گلپایگانی ، علی ، عقاید استدلالی ، ج 2 ، نصایح ، 1380 .
20. سبحانی ، جعفر ، منشور جاوید ، ج 9 ، سید الشهدا ، 1369 .
21. شیرازی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم ، الحاشیه ی علی الالهیات ، قم ، بیدار .
22. شیرازی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم ، ترجمه ی اسفار ، مترجم ، محمد ، خواجی ، تهران، مولی ، 1378 .
23. شیرازی ، صدر الدین محمد بن ابراهیم ، اسفار اربعه ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، 1981 م .
24. طباطبایی ، محمد حسین ، ترجمه ی المیزان ،ج 16 ، 13 ، 14 ، 17 ، 7 ، 20 ، 19 ، 10،8، مترجم ، سید محمد باقر ، موسوی همدانی ، قم ، جامعه مدرسین ، 1374 .
25. فیض کاشانی ، محمد بن شاه مرتضی ، علم الیقین ، ج 2 ، تهران ، راه فردا ، 1382 .
26. قرائتی ، محسن ، تفسیر نور ، ج 8 ، تهران ، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ، 1383 .
27. قریشی ، علی اکبر ، احسن الحدیث ، ج 9 ، 1 ، تهران ، بنیاد بعثت ، 1377 .
28. قریشی ، علی اکبر ، قاموس قرآ ن ،ج 5 ، تهران ، دارالکتب الاسلامی ، 1371 .
29. قمی ، عباس ، کلیات مفاتیح الجنان ، مترجم ، مهدی ، الهی قمشه ای ، تهران ، محمد ، 1376 .
30. قمی ، علی بن ابراهیم بن هاشم ، تفسیر قمی ، ج 1 ، قم ، مؤسسه دارالکتاب ، 1404 .
31. مترجمان ، ترجمه ی مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ج 4 ، تهران ، فراهانی ، 1360 .
32. مترجمان ، تفسیر هدایت ، ج 12، 14 ، 17 ، مشهد ، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ،1377 .
33. متقی نژاد ، مرتضی ، معاد از دیدگاه علامه طباطبایی ، عصر غیبت ، 1382 .
34. مجلسی ، محمد باقر ، بحارالانوار ، ج 7 ، 74 ، مؤسسه الوفاء ، 1404 .
35. مصباح یزدی ، محمد تقی ، آموزش عقاید ، قم ، امیر کبیر ، 1383 .
36. مصطفوی ، حسن ، تفسیر روشن ، ج 2 ، تهران ، مرکز نشر کتاب ، 1380 .
37. مطهری ، مرتضی ، زندگی جاوید ، صدرا ، 1376 .
38. معتمد خراسانی ، اسماعیل ، مبدأ و معاد از دیدگاه قرآن و سنت ، 1372 .
39. معین ، محمد ، فرهنگ فارسی معین، ج 5 ، اشجع ، 1385 .
40. مکارم شیرازی ، ناصر ، پیام قرآن ، ج 5 ، قم ، باهمکاری جمعی از دانشمندان ، 1377 .
41. مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه ، ج 18 ، 13 ، 12 ، 14 ، 23 ، 19 ، 25 ، 26 ، 20 ، تهران ، دارالکتب الاسلامی ، 1374 .
42. مکارم شیرازی ، ناصر ، معاد و جهان پس از مرگ ، سرور ، 1384 .
44. مهیار ، رضا ، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی .
45.نرم افزار های علوم اسلامی ( جامع التفاسیر ، گنجینه روایات نور ، اسراء ، کتابخانه اسلامی ،و .... ).