با اين که خصوصيات جسماني از ديدگاه اسلامي ، از اولويت مشابه با معيارهاي ديني و اخلاقي برخوردار نيست .(بقره : 221) (1) اما به لحاظ اهميت ، اين گونه ويژگي ها نيز در منابع ديني مورد توجه قرار گرفته است . با توجه به اين که از ديدگاه منابع اسلامي ، يکي از کارکردهاي مهم تشکيل خانواده ، پرورش فرزندان مومن است (2 ) و در روايات از فرزند با تعابيري چون ؛ ميوه دل ، نور ديده ، (3 ) مايه خوشبختي ، (4 )کسي که انسان را ياري مي کند، (5 ) و نيز مايه ثواب اخروي ، (6 )و رحمت وغفران الهي (7 )ياد شده است ، (8) يکي از ابعاد سماني قابل توجه در انتخاب همسر ، توانايي باروري وي مي باشد .اهميت اين ويژگي تا آنجا در منابع اسلامي مورد توجه قرار گرفته (9 )که فرد را از ازدواج با زني که از جهت خصوصيات گوناگون ديني ، اخلاقي و غيره مطلوب تشخيص داده شده ، ولي نابارور مي باشد بر حذر داشته اند . (10 ) همچنين در مقام مقايسه بين زيبايي ظاهري و توانمندي باروري ، به گونه اي روشن امکان فرزند آوري زن ترجيح داده شده است . (11)
دوشيزگي و بکارت از جمله خصوصيات جسمي است که در منابع ديني بر آن تاکيد شده است . به عنوان نمونه ، خداوند متعال در توصيف همسران بهشتي ، آنان را زناني معرفي مي کند که هيچ انس و جني با آنها تماس نگرفته و دوشيزه اند . (الرحمن : 74) در روايات اولياي الهي نيز موضوع دوشيزه بودن فردي که براي ازدواج انتخاب مي شود ، مورد توجه قرار گرفته است . (12 ) با اين حال ، بررسي منابع اسلامي نشان مي دهد که دوشيزگي ، نه به عنوان معياري کليدي ، بلکه به مثابه نوعي مرجح به شمار مي رود . چنان که در مقابله با توطئه برخي از زنان پيامبر صل الله عليه و اله در جهت افشاي راز ايشان با لحني که خالي از تهديد نيست ، مي فرمايد :
هر گاه او شما را طلاق گويد ، اميد مي رود که پروردگار به جاي شما همسراني بهتر براي او قرار دهد . همسراني مسلمان ، مومن ، متواضع ، توبه کار ، عبادت کننده و مطيع فرمان خدا ، زناني غير باکره و باکره »(تحريم :5)
ازدواج هاي خود پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله ، که به جز عايشه با زنان بيوه صورت گرفته (13 ) نيز نشان گر آن است که دوشيزگي معيار اصلي در انتخاب همسر محسوب نمي شود و حتي بنا به دلايلي ممکن است ازدواج باغير دوشيزگان مطلوب باشد .(14)
زيبايي و جذابيت ظاهري ، يکي از ملاک هاي مهم در پيوند ازدواج و استمرار آن است . حصول ميل و علاقه متقابل و برطرف شدن نيازهاي جنسي ، مبتني بر احساس زيبايي زن و مرد نسبت به يکديگر است . (15) از اين رو ، پيشوايان اسلام ، زيبايي زن را به مثابه يکي از نشانه هاي همسر شايسته مورد توجه قرار داده اند .(16 ) مسلم است آنچه در جامعه اي شهوت انگيز است ، چه بسا در جامعه ديگر نه تنها بي اثر است ، بلکه حتي توليد نفرت مي کند . (17) مسئله نسبيت در زيبايي شناسي تنها محدود به تفاوت جوامع نيست ، بلکه افراد گوناگون يک جامعه نيز از درک متفاوت در خصوص زيبايي برخوردارند . بر اين اساس ، در صورت تفاوت ديدگاه داوطلب ازدواج و اطرافيان او در زمينه زن ، اولياي الهي نظر وي را مقدم داشته اند .(18) منابع اسلامي از طرح جزئيات زيبايي زن نيز چشم پوشي نکرده اند . به عنوان نمونه ، زيبايي چهره زن يکي از معيارهاي فضيلت او به شمار آمده (19 ) و از داوطلبان ازدواج خواسته شده تا قبل از ازدواج از چگونگي چهره و موي همسر آينده جويا شوند . (20) همچنان که با توجه به نقش چشم در زيبايي زن و اين که خداوند زنان بهشتي را با ويژگي هاي سياهي و فراخي چشم توصيف مي کند ، (دخان : 54 ؛ طور : 20) به جويندگان همسر توصيه مي کند که با زنان درشت چشم ازدواج کنند . (21 ) در برخي ديگر از روايات نيز ازدواج با زنان چشم زاغ ، مايه يمن و برکت دانسته و به ازدواج با آنان ترغيب شده است . (22) در خصوص رنگ پوست نيز رواياتي در خصوص ترغيب به ازدواج با زنان گندم گون (23 ) و سيمين بر( 24) وارد شده است .
تناسب اندام زن از ديگر امتيازاتي است که در منابع اسلامي به آن توجه شده است . چنانچه در روايتي از امام صادق عليه السلام نقل شده است که براي مرد رواست که به چهره و پشت او بنگرد .( 25 ) ممکن است نگريستن به پشت ، به منظور بررسي کردن تناسب اندام باشد . و در حديثي از پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله از ادواج با زن بلند قد تاکيد و کوتاه قد زشت روي نهي شده است . (26 ) در برخي ديگر از روايات نيز چهارشانه بودن ، که مصداقي از تناسب اندام به شمار مي رود ، مورد توجه قرار گرفته است .(27)
علي رغم تاکيد بر اهميت زيبايي در انتخاب همسر ، مطالعه منابع ديني بيانگر اين است که زيبايي زن ، در مقايسه با برخي معيارهاي انتخاب همسر از اهميت کمتري برخوردار بوده و در صورت ضرورت ، به گزينش يکي از آن دو ، زيبايي از اولويت برخوردار نيست . چنانچه در مقايسه بين دينداري و زيبايي زن ، دينداري او ، (بقره : 221)( 28 ) و در مقايسه بين صلاحيت خانوادگي و زيبايي زن ، صلاحيت خانوادگي او ، (29 ) و درمقايسه بين توان باروري زن و زيبايي او ، توان باروري وي ترجيح داده شده است .(30) در جمع بندي اين بحث مي توان گفت که از ديدگاه اسلام جذابيت ظاهري زن ، در صورت برخورداري وي از ساير معيارهاي کليدي ، ارزش و فضيلت محسوب مي شود ، حال آن که ، صرف زيبايي ممکن است زن را به تباهي کشاند . چنانچه مردي که تنها به دليل جذابيت ظاهري زني را براي ازدواج برگزيند ، به خود واگذاشته شده و دلخواه را در او نمي يابد .(31)
لازم به ياد آوري است که بر اساس منابع اسلامي ، زيبايي و جذابيت مردان در عقل و فرزانگي آنان قرار داده شده است . (32) به اين جهت ، علاوه بر آن که تاکيدي بر زيبايي ظاهري مردان ، به عنوان معياري براي همسر گزيني صورت نگرفته ، در مواردي اولياي دين دختران و خانواده آنان را به ازدواج با مردان نيک سيرت ، به رغم نازيبايي ظاهري ايشان برانگيخته اند . به عنوان نمونه ، رسول خدا صلي الله عليه و آله جوبير را ، که فردي سياه پوست ، نازيبا ، و کوتاه قد بود ، (33 )به خواستگاري ذلفا دختر زيبا روي زياد بن لبيد فرستادند و با تاکيد به هم شاني ايماني آنان ، زياد بن لبيد را به اين ازدواج راضي کردند . (34 ) امام باقر عليه السلام نيز با تاسي به پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله مردي از مقربان درگاه خود را که در عين حال ، نازيبا و کوتاه قد بود ، براي خواستگاري دختر يکي از مواليان خود فرستاده و او را به اين وصلت ترغيب نمودند . (35) بررسي فينگلد (1990) نيز نشان مي دهد که مردان بيش تر از زنان تحت تاثير زيبايي قرار مي گيرند .(36)
به هر حال ، زن نيز از ازدواج با فردي که زشت روست احساس انزجار مي کند ، مگر اينکه باطن و سيرت او آن قدر زيبا باشد که زشتي صورت او را بپوشاند و زن ، مجذوب جهان باطن او شود .(37) از آنجا که يکي از اهداف ازدواج تامين نياز جنسي است ، ميل جنسي زن نيز به عنوان عاملي در انتخاب همسر مورد توجه منابع اسلامي قرار گرفته است . اسلام حق بهره گيري جنسي از همسر را مهم ترين حق شوهر بر زن دانسته و با صرف نظر از برخي استثناها به ويژه موارد ضرر داشتن ارتباط جنسي براي زن ... محدوديت قابل توجهي براي اين حق در نظر نگرفته است . (38 ) از اين رو ، در کنار عفيف بودن زن ، برخورداري وي از شهوت جنسي ويژگي همسر مطلوب به شمار آمده ، (39 ) براي زمينه سازي در جهت ايجاد ارتباط مطلوب جنسي علائمي ذکر شده (40 ) و از برقراري پيوند با زناني که تمايلي در اين خصوص ندارند ، ممانعت به عمل آمده است . (41)
در اسلام سن مشخصي براي ازدواج پسران و دختران مقرر نشده است . اما بر حسب برخي روايات ، افتادن فاصله زياد بين بلوغ جنسي و ازدواج از نظر اولياي دين نامطلوب قلمداد شده است . (42)و(43) درعين حال ، بر اساس منابع اسلامي ازدواج در سن پايين مي تواند زمينه عدم سازگاري همسران را فراهم نمايد . (44) همچنان که ازدواج با زنان کهن سال نيز مورد نهي منابع ديني قرار گرفته (45) و از بعد جسمي مي تواند آسيب زا به شمار آيد . (46) از مطالعه منابع اسلامي ، مطلبي در خصوص مطلوبيت تناسب سني طرفين ازدواج به دست نمي آيد ، اما توصيف قرآن کريم از همسران بهشتي ، که آنان را هم سن و سال شوهران خود ترسيم مي کند ، (47) ممکن است حاکي از آن باشد که تناسب سني مي تواند عاملي باشد تا همسران احساسات يکديگر را کاملا درک کنند و زندگي با هم براي آنها لذت بخش تر باشد .(48)
صلاحيت خانوادگي
از ديدگاه اسلام ، شايستگي داوطلب ازدواج براي تشکيل خانواده موفق کافي نيست و لازم است علاوه بر دختر و پسر ، خانواده آنان نيز از صلاحيت برخوردار باشند . دليل اهتمام اولياي دين به شايستگي خانوادگي اين است که ويژگي هاي خانواده از طريق ژن ها به فرزندان منتقل مي شود . (49) بهرمندي فرزندان از خصايص نيکوي اخلاقي ، دليل پاکي وراثت و فضيلت ريشه خانوادگي آنان است .(50) علاوه بر انتقال خصوصيات از طريق وارثت ، نوع تربيت خانواده نيز به عنوان يکي از مهم ترين عناصر تربيت در پرورش فرزند تاثير گذار است . (51) در بيان ائمه اطهار عليهم السلام ، پدر و مادر از چنان تاثير تربيتي بر فرزند خود برخوردارند که مي توانند او را يهودي ، مسيحي و يا مجوسي پرورش دهند . (52) از سوي ديگر ، ازدواج تنها زندگي با يک فرد نيست ، بلکه ازدواج با يک فرد مساوي است با پيوند با يک خانواده و فاميل و نسل ! (53) بنابراين ، ازدواج با فردي از خانواده ناصالح که مي تواند منجر به بروز تنش هايي در خانواده شود ، به رغم برخورداري وي از جذابيت هاي جسماني ، مورد نهي منابع اسلامي قرار گرفته است .(54) البته لازم است علاوه بر دقت در شايستگي هاي والدين و خواهران و برادران فرد مورد نظر ، صلاحيت ساير بستگان مانند دايي و خاله نيز مورد توجه قرار گيرد ؛ چرا که از ديدگاه اولياي دين فرزندان شباهت زيادي به دايي و خاله خود دارند . (55) نکته ديگري که از سوي پيشوايان دين مطرح شده اين است ، که خانواده دختر بايد به گونه اي با وي رفتار کنند که عزت او در خانواده محفوظ مانده و زمينه اي براي وابستگي محض ، آسيب پذيري و شکست او در بين اعضاي خانواده به وجود نيايد . (56) عزت مندي زن در خانواده موجبات جلوگيري از مداخلات بي مورد خانواده زن در مناسبات خانواده جديد را فراهم آورده ، به سازگاري و استحکام هر چه بيشتر روابط زن با شوهر منجر مي شود . از سوي ديگر ، برخورداري از روابط حسنه با والدين و نيکوکاري با ايشان ، از جمله نشانه هاي مرد خوب دانسته شده (57) و نشانه اي براي خوش رفتاري وي با همسر آينده و خانواده او به شمار مي رود .
پي‌نوشت‌ها:
* دانشجوي دكتري روان شناسي تربيتي.
1 . محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 94 ؛ محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 332 .
2 . محمد محمد ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 57 .
3 . علي المتقي بن حسام الدين الهندي ، کنز العمال في سنن الاقول و الافعال ، ج 16 ، ص 284 .
4 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 6 ، ص 4 .
5 . محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 21 ، ص 356 .
6. همان ، ص 355 .
7. همان ، ص 357 .
8. شجاعي ، 1386 ، ج 1 ، ص 334 .
9. محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 96 .
10. همان .
11. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 333 ؛ محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 248 .
12. همان ، ج 5 ، ص 333 - 323 .
13. ابراهيم بابايي آملي ، داستان ازدو ، ص 17 .
14. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 88 .
15. محمد رضا سالاري فر ، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسي ، ص 38 .
16. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 323 .
17. محمد رضا سالاري فر ، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسي ، ص 38 .
18. محمد بن الحسن طوسي ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 392 .
19. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، 324 .
20. محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 388 .
21. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، 335 .
22. همان .
23. مولي محسن فيض کاشاني ، امحجه البيضا ، ج 3 ، ص 387 ؛ ميرزا حسن النوري ، مستدرک الوسايل ، ج 14 ، ص 180 .
24. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 92 ، محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، 335 .
25. همان ، ص 365 .
26. محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشعيه ، ج 20 ، ص 36 .
27. مولي حسن فيض کاشاني ، المحجه البيضاء ، ج 3 ، ص 387 ؛ ميرزا حسن النوري ، مستدرک الوسائل ، ج 14 ، ص 180 .
28. محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ،ص 94 .
29. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 332 .
30. همان ، ص 333 ؛ محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 248 .
31. محمد بن الحسن طوسي ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 399 .
32. محمد باقر مجلسي ، بحار الانوار ، ج 1 ، ص 82 .
33. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 340 .
34. همان ، ص 341 .
35. همان ، ج 5 ، ص 339 .
36. آذربايجاني ، 1382 ، ص 250 .
37. فقيهي ، 1387 ، ص 240 .
38. حسين بستان ، اسلام و تفاوت هاي جنسيتي ، ص 26 .
39. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 324 ؛ 326 - 280 .
40. محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 388 .
41. محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 20 ، ص 36 .
42. حسين بستان ، اسلام و تفاوت هاي جنسيتي ، ص 11 .
43. ميرزا حسن نوري ، مستدرک الوسائل ، ج 14 ، ص 149 ؛ محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 20 ، ص 61 ؛ محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 20 ، ص 61 .
44. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 398 .
45. محمد بن الحسن الحرالعاملي ، وسائل الشيعه ، ج 20 ، ص 36 .
46. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 6 ، ص 314 .
47. ص : 52 ؛ واقعه : 37 ؛ نبا : 33 .
48. مکارم شيرازي ، 1370 ، ج 23 ، ص 225 .
49. محمد تقي فلسفي ، الحديث ، ج 3 ، ص 359 ؛ حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 197 .
50. همان .
51. رجبعلي مظلومي ، تربيت معنايي انسان « تربيت از ديدگاه ائمه اطهار . »
52. محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 49 .
53. علي اکبر مظاهري ، جوانان و انتخاب همسر ، ص 115 ، 1388 .
54. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ،ص 332 .
55. محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 332 ؛ علي المتقي بن حسام الدين الهندي ، کنز العمال في سنن الاقوال و الافعال ، ج 16 ، ص 295 ، به نقل از محمد ري شهري ، 1387 ، ص 80 .
56. فتال نيشابوري ، بي تا ، ج 2 ، ص 375) .
57. محمد بن الحسن طوسي ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 .
/ج
