الو،الو، اينجا تهران است

ماجراي جالب راه افتادن راديو در ايران از آغاز تا امروز
 

ماکسول - فيزيکدان اسکاتلندي- در سال 1875 موفق به شناسايي امواج الکترومغناطيسي شد و آنها را به صورت فرکانس طبقه بندي کرد.کار او را هنريخ هرتز آلماني کامل تر کرد و نشان داد مي شود اين امواج را بدون نياز به سيم از جايي به جايي ديگر انتقال داد و در نهايت هم نام خود را روي اين امواج گذاشت. برد اوليه 25 کيلومتر براي انتقال صدا و پيام بود که در اواخر سال 1899 به 160 کيلومتر رسيد. اين زماني بود که مارکوني که به انگليس آمد، موفق به اختراع راديو شد و نام خود را با آن جاودانه کرد. او دست بردار نبود و موفق شد در سال 1901 با شروع قرن بيستم کار خود را تکميل کند. او در اين سال پيام معروف راديوي خود را از انگليس به آمريکا مخابره کرد تا جهانيان با راديو آشنا شوند؛ دستگاهي که بدون سيم کار مي کند و يک گام از تلگراف جلوتر است و صداي مخترع از آن شنيده مي شد. او با اين کار نوبل فيزيک را از آن خود کرد.

راديو ايران
 

تا قبل از پيدايش راديو و تلويزيون در ايران به خصوص در پايتخت، نواي موسيقي گرامافون هاي بوقي و صفحه هاي يک دور و دو دور و بعدها 33 دور و تماشاخانه هاي لاله زار و نمايش هاي سنتي و روحوضي اسباب سرگرمي بود و اوقات فراغت مردم را پر مي کرد. گرامافون يا دستگاه موسيقي توسط کمپاني هاي انگليسي وارد شد و چون گران قيمت و تجملي بود در خانه هرکسي پيدا نمي شد. وقتي نواي گرامافون براي اول بار شنيده شد عده اي فکر مي کردند نوازنده ها همراه با خواننده در داخل دستگاه هستند و پس از پايان کار از آن بيرون مي آيند. جالب اينجاست که بيشتر تهراني ها در بدو برخورد با راديو هم به آن دستگاه حبس صوت (زندان صدا) لقب دادند.پاي راديو و اولين ايستگاه راديويي در اواسط سال 1303 شمسي به ايران باز شد. در آن سال دولت وقت يک فرستنده با قدرت 20 کيلو وات با آنتن 120 متري و طول موج کوتاه را براي پايتخت به همراه شش فرستنده کوچک تر با قدرت چهارکيلو وات موج متوسط براي شهرستان هاي تبريز، مشهد،کرمان، شيراز، کرمانشاه و خرمشهر از روسيه خريد. اين درخواست از سوي وزارت جنگ بود و به راديو به عنوان يک دستگاه بي سيم و مخابره پيام نگاه مي شد. فرستنده تهران پس از ورود به ايران در زميني به مساحت 20 هکتار پشت کاخ قاجار در جاده شميران حوالي سيدخندان نصب شد که بعدها معروف به ايستگاه بي سيم شد.
آن کاخ قاجار هم با روي کارآمدن رضا خان تبديل به اولين زندان استاندارد ايران - يعني زندان قصر- شد که راديو پشت آن قرار داشت. اما اين پايان کار نبود چرا که مهندسان روسي کار را ناتمام گذاشتند تا رضاخان که علاقه زيادي به کار با آلماني ها داشت از مهندسان آلماني دعوت به کار کند. به مرور زمان دو دستگاه ديگر فرستنده کوچک تر در ميدان توپخانه و در جنوب شرقي تهران محله نجف آباد (ميدان خراسان- تيردوقلوي امروز) نصب شد تا اداره راديو سر و شکل رسمي تري به خود بگيرد. مجري طرح راديو شرکت تلفنکن آلمان بود و در نهايت پس از يک دوره کار شبانه روزي پنج ماهه براي نصب و راه اندازي ابزار راديو از آذر 1308 تا ارديبهشت 1309 بالاخره اولين ايستگاه راديويي ايران افتتاح و صداي نغمه موسيقي ايراني از بلندگوهاي نصب شده در محوطه اداره بي سيم سيد خندان شنيده شد. اداره راديو در کمرکش جاده قديم شميران کمي پايين تر از ايستگاه سيدخندان قرار گرفته بود که بعدها ساختمان وزارت پست و تلگراف و هتل بين المللي تهران نيز همراه پل سيد خندان رو به روي آن ساخته شد.

اولين برنامه هاي راديويي
 

اولين برنامه هاي راديويي پخش موسيقي سنتي ايراني و عربي و گفتارهاي فرهنگي و مذهبي بود. به مرور زمان از استاداني چون سعيد نفيسي و ذبيح الله صفا و چند نفر گوينده نيز دعوت به کار شد تا نيازهاي راديو را برطرف و برنامه سازي کنند. راديو ايران در طول روز داراي دو نوبت پخش برنامه بود که بخش اول از ساعت 11:30 صبح تا 14 بود و بخش دوم هم از ساعت 5:45 دقيقه تا 12:30 شب ادامه داشت؛ برنامه هايي که به زبان هاي فارسي ،عربي، انگليسي، فرانسه و آلماني پخش مي شد. سازمان هاي ارتشي هم براي خود صاحب برنامه بودند و در ساعات مشخصي با عنوان راديو نيروي هوايي يا زميني و دريايي برنامه هاي ويژه خود را پخش مي کردند. با پيدايش راديو در ايران به خصوص در تهران، صاحبان مطبوعات(روزنامه ها و مجلات) و همچنين هنرمندان تئاتر و صاحبان نمايشخانه ها تصور مي کردند که راديو دشمن آنهاست و به زودي نانشان را آجر مي کند. اما اين گونه نبود چرا که خريد دستگاه راديو هم مانند گرامافون گران قيمت بود و از عهده هر خانواده اي برنمي آمد. مطبوعات و سالن هاي تئاتر تا زماني يکه تازي مي کردند که تلويزيون به بازار آمد و بر نقش آنها تاثير گذاشت.
اولين راديوهايي که به خانه تهراني ها راه يافتند راديوهاي بزرگ لامپي از مارک و ستينگهاوس و زيمنس بودند. زماني که آنها را روشن مي کردند مدتي زمان مي برد تا لامپ ها داغ شده و راديو شروع به کار کند .اين راديوها از لحاظ جثه و بزرگي چيزي شبيه تلويزيون هاي 21 اينچ امروزي بودند و از راديو ترانزيستوري خبري نبود. پاي راديو ترانزيستوري در اواسط دهه 40 به ايران باز شد که هم کوچک تر و هم ارزان تر از راديوي لامپي بود؛ همان راديوهاي لامپي که امروز عتيقه و جزو لوازم دکوري منازل شده است . شرکت سوني ژاپن براي اولين بار در سال 1965 ميلادي به صورت انبوه توليد راديوي ترانزيستوري را شروع کرد که با يک باتري کوچک کار کرد و از لحاظ جثه و قيافه به اندازه کف دست بود و در جيب جا مي شد. اداره راديو در جاده شميران براي مدتي درجريان جنگ جهاني دوم تعطيل شد و دوباره کارش را از سال 1322 شمسي شروع کرد. اين اداره از لحاظ رفت و آمد چيزي حدود نه کيلومتر با شهر فاصله داشت و به همين دليل رفت و آمد کارکنان با تنها اتومبيل استيشن سواري دولتي آن روزگار سخت بود. در سال 1339 هنگام جشن 20 سالگي راديو جاي آن به ساختمان جديدي در مرکز شهر(ميدان ارگ) منتقل شد که اين محل صاحب استوديوهاي ضبط موسيقي و برنامه هاي اجتماعي و طنز و سرگرمي بود. بعداز تهران، تبريز اولين شهري بود که صاحب راديوي محلي شد و به مرور تا سال 1340 شهرهايي ديگر چون مشهد، کرمان، اهواز، شيراز، رشت، سنندج و کرمانشاه هم صاحب فرستنده و اداره شدند. راديو در آغاز کار تحت نظارت نخست وزيري بود و بعد از آن به وزارت اطلاعات و جهانگردي با عنوان اداره انتشار و راديو واگذار شد که تحت نظارت اين وزارتخانه بود. اين وضعيت تا اواخر دهه 40 و تاسيس سازمان تلويزيوني ملي ايران ادامه داشت که با ظهور تلويزيون درآن ادغام شد.حالا 70 سالي از آن روز مي گذرد که گوينده اي آشنا پشت ميکروفن اداره راديو نشست و با خوشحالي و تحکم گفت: «اينجا تهران است، صداي ما را از راديو ايران مي شنويد.»

9 نکته راديويي:
 

1- اولين نمايشهاي راديو بي سيم در ايران همگي به صورت زنده اجرا و پخش مي شد و چيزي به نام ضبط وجود نداشت و هنرمندان آن زمان در دهه 20 بايد با مهارت و بدون تپق نقش خود را اجرا مي کردند.
2- معروف ترين برنامه هاي راديو از دهه 40 تا به امروز برنامه شما و راديو (صبح جمعه با شما) و قصه شب بوده که مخاطبان زيادي را به سوي خود جلب و تيپ هاي مشهوري را به عنوان تيپ راديويي معرفي کرده اند.
3- اولين گزارش جنايي اي که از راديو پخش شد و توجه خيلي ها را جلب کرد «اعترافات هوشنگ وراميني» -قاتل زنجيره اي رانندگان -بود که توسط پرويز ياحقي تهيه شد.
4- راديو نقش مهمي را در کودتاي 1332 شمسي داشت که شرح مفصلي دارد. يکي از اولين نقاطي که پس از کودتا تصرف شد اداره راديو بود و مردم تهران از راديو متوجه اين واقعه شدند.
5- آگهي هاي تبليغاتي از اواسط دهه 30 شمسي بعد از مطبوعات در راديو شروع و بعدها با ورود تلويزيون به ايران باب شد.
6-يکي از ماجراهاي عجيب و غريبي که اورسن ولز-کارگردان و هنرپيشه فيلم معروف «همشهري کين»-انجام داد در ايران هم دردسرساز شد. ولز که کارش را از راديو شروع کرد و به سينما رسيد يک بار با انتشار يک گزارش ساختگي و زنده از حمله فضايي ها به آمريکا شوخي به راه انداخت و مردم را وحشت زده کرد. پس از آن مجريان راديو تهران نيز ازآن کار کپي کرده و در اوايل دهه 40 مجري برنامه راديو تهران در برنامه «همه روز، همين ساعت، همين جا» با خبر دروغ برخورد يکي از سيارات با زمين مردم تهران را شوکه و نگران کرد.
7- اولين آنتن راديو بي سيم در جاده قديم شميران(شريعتي امروز- ساختمان پست و تلگراف) 30 متر ارتفاع داشت.
8- مرحوم منوچهر نوذري- چهره معروف راديو وتلويزيون-توسط برادرش محمد نوذري وارد عرصه هنر شد و خيلي زود با استعداد و هوشي که داشت تبديل به يکي از چهره هاي معروف راديو شد. او کارش با «دردونه» شروع شد و با اجراي تيپ هاي ديگر مانند آقاي ملون، آميرزعبدالطمع و بعد اجراي مسابقه در تلويزيون به اوج شهرت رسيد.
9- محل راديو بي سيم يکي از ايستگاه هاي معروف خط اتوبوسراني شرکت واحد و اتوبوسراني شهري اوليه بود که بعدها با حضور يک فرد سيد سقا كه به مسافران آب مي داد و به خوشرويي مشهور بود، به سيدخندان تغيير نام داد.
منبع: نشريه دانستنيها شماره 20
منبع: نشريه دانستنيها شماره 20