خانواده، نهاد بهينه ساز فرصت جواني از منظر قرآن و روايات (2)
نويسندگان: دكتر محمدرضا ستوده نيا* و اسماعيل رضايي**
9) نظم و برنامه:
(وهوالذي خلق اليل و النهار و الشمس و القمر كل في فلك يسبحون) (انبياء33:21)
و اوست آن كسي كه شب و روز و خورشيد و ماه را پديد آورده است. هر كدام از اين دو در مداري(معين) شناورند(فولادوند 1415ق. ص324) حاصل شنا كردن برخلاف جريان آب، چيزي جز خستگي و بي ثمري نيست، حال كه جهان هستي همه داراي نظم است كسي را به سوي كمال رشد مي دهد كه منظم باشد. «اگر براي گذران اوقات و صرف عمر، برنامه اي در كار نباشد، اين سرمايه هدر مي رود. تدبر و نظم به بهره وري از زمان مي افزايد و از آخرين سفارشهاي حضرت علي (سلام الله عليه) در بستر شهادت، نظم در كارها، بود» (محدثي 1386.ص34). با نظم و برنامه ريزي در زندگي، مي توان از دقايق عمر خود بهتر و بيشتر استفاده نمود و بر وسعت زمان افزود.
10) مراقبه و محاسبه:
«امام كاظم(سلام الله عليه) فرموده اند: كسي كه نفس خود را روزانه محاسبه نكند، از ما نيست، پس اگر عمل خيري انجام داده باشد، از خداوند توفيق عمل بيشتر را بطلبد، و اگر گناهي كرده باشد، از خدا برايش استغفار نمايد و توبه كند» (سلگي نهاوندي 1376.ج1. ص474). بهترين روش در اين كار داشتن دفتر مخصوص اين كار است. تا شخص با انجام محاسبه در هر شب به نقاط قوت و ضعف خود پي برده و درصدد جبران برآيد. و تقريباً ليست كارهاي مهم روز بعد را پيدا كند.
«حضرت علي (سلام الله عليه) مي فرمايند: ان الحازم من قيد نفسه بالمحاسبه و ملكها بالمغاضبه و قتلها بالمجاهده؛ به راستي كه دورانديش كسي است كه نفس خود را به وسيله ي محاسبه دربند كشد و با غضب نمودن بر نفس، مالك آن شود و با مجاهده آن را بكشد. بر اثر دورانديشي، محاسبه و مغاضبه نفس، تحولاتي در نفس پديد مي آيد» (آقا جمال الدين خوانساري1366.ج2.ص558). پيامبر اسلام(ص) مي فرمايند: اذا عملت سيئه فاعمل حسنه تمحوها؛ هر گاه كار زشتي را انجام دادي، كار نيكي انجام ده تا آن را نابود كند» (مجتهدي سيستاني 1386.ص260)
11) استفاده از فرصتها:
«مديريت زمان مي طلبد كه انجام كارهاي مختلف در زمان مناسب صورت گيرد نه زودتر، نه ديرتر، گاهي بايد تامل و درنگ كنيم تا وقت مناسب يك كار فرا برسد چون اقدام زود هنگام آن را به نتيجه نمي رساند، گاهي هم درنگ بي جا و از دست دادن فرصتهاي طلايي و امروز و فردا كردن و به تعبير روايات «تسويف» موجب هدر رفتن زمان مناسب مي شود. پيش از آنكه زمينه ها از بين برود بايد زمان شناس بود و كارهاي مفيد را در زمان و مكان خود انجام دهيد.» (محدثي 1386.ص23- 25 با تلخيص).
آيا ت قرآن نيز به انجام كارها در زمان و مكان مناسب ارج مي نهد كه به عنوان نمونه به آيات شريفه ي زير اشاره مي گردد: «و واعدنا موسي ثلاثين ليله و اتممناها بعشر فتم ميقات ربه اربعين ليله و قال موسي لاخيه هارون اخلفني في قومي و اصلح و لا تتبع سبيل المفسدين) (اعراف7: 142) و با موسي، سي شب وعده گذاشتيم و آن را با ده شب ديگر تمام كرديم. تا آنكه وقت معين پروردگارش در چهل شب به سرآمد. و موسي (هنگام رفتن به كوه طور) به برادرش هارون گفت:« در ميان قوم من جانشينم باش، و (كار آنان را) اصلاح كن، و راه فسادگران را پيروي مكن» (فولادوند 1415ق.ص167) از آيه ي شريفه استفاده مي شود كه براي ملاقاتها بهترين روش، تعيين مكان و زمان و مدت آن است و اين خود در استفاده بهينه از وقت موثر است و «در كارها بايد مدت و اجل تعيين شود» (قرائتي 1383. ج4.ص169).
12) انجام كارها از راه صحيح آن:
چنانچه در مجمع از حضرت باقر(ع) روايت كرده:« كانوا اذا احرموا لم يدخلوا بيوتهم من ابوابها و لكنهم كانو ينقبون في ظهور بيوتهم اي في مؤخرها نقبا يدخلون و يخرجون منه فنهوا عن التدين بها»، و براي اين جمله معني ديگري است و آن اين است كه رسيدن به هر مقصودي راهي دارد و بايد از راه آن وارد شد و راه اخذ احكام و معارف دين، اميرالمومنين و ائمه طاهرين مي باشند و هر كه طالب دين است بايد از اين در وارد شود چنان كه در حديثي كه متواتر بين خاصه و عامه است پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: انا مدينه العلم و علي بابها و لا يوتي المدينه الا من بابها؛ من شهر علمم و علي در آن و كسي به شهر وارد نمي شود مگر از در آن.
13) هماهنگي:
14) سرعت عمل و استفاده از فن آوري پيشرفته:
15) بهرمندي از عمر جواني:
«امام صادق(سلام الله عليه) مي فرمايند: «وهم يصطرخون فيها ربنا اخرجنا نعمل صالحا غير الذي كنا نعمل اولم نعمركم ما يتذكر فيه من تذكر وجاءكم النذير فذوقوا فما للظالمين من نصير» (فاطر 37:35) و آنان در آنجا فرياد برمي آورند:«پروردگارا، ما را بيرون بياور، تا غير از آنچه مي كرديم، كار شايسته كنيم.» مگر شما را (آن قدر) عمر دراز نداديم كه هر كس كه بايد در آن عبرت گيرد، عبرت مي گرفت و آيا براي شما هشدار دهنده نيامد؟ پس بچشيد كه براي ستمگران ياوري نيست (فولادوند 1415ق.438) در ملامت و سرزنش جوانان غافلي است كه به سن هجده رسيده اند و از فرصت جواني خود استفاده نمي كنند» (فلسفي 1368. ج2. ص369)
16) تمركز بر كارهاي مهم و تخفيف در برخي كارها:
«چقدر خود را به كارهاي جزئي و معمولي مشغول داشته ايد تا خود را قانع كنيد كه در جزئيات دقيق هستيد در حالي كه كارهاي بسيار مفيدي را عاطل و باطل گذاشته ايد از ترس آنكه مبادا نتوانيد از عهده ي آن كارها به خوبي برآئيد؟
17) اجتناب از عوامل اتلاف وقت:
18) ياد مرگ:
نتيجه گيري:
آنان كه لطف الهي بر قلبشان تابيده و جوياي سعادتند در هر امري مي انديشند و نداي حق شنيده اند كه: «و سخر لكم ما في السماوات و ما في الارض جميعا منه ان في ذلك لايات لقوم يتفكرون»؛ (جاثيه 13:45) و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمين است به سود شما رام كرد همه از اوست. قطعاً در اين امر براي مردمي كه مي انديشند نشانه هايي است.
اين اشخاص، وقت خود را با نيكان مي گذرانند و در امور خود علاوه بر اينكه تجربيات خويش و ديگران را به ياد دارند، به مشورت نيز روي مي آورند. «وشاورهم في الامر»؛ (آل عمران159:3) و در كار [ها] با آنان [خردمندان] مشورت كن. افراد صالح و دقيق در استفاده از فرصتها با نوري كه از ايمان و يقين خود دارند، هدف را در زندگي شناخته و در پي آنها هستند و در راه آن تلاش مي كنند «يجاهدون في سبيل الله»؛ (مائده 54:5) در راه خدا جهاد مي كنند. آنها مي دانند كه وقت بسيار ارزشمند است لذا با شور و اشتياق به مسيرشان ادامه مي دهند و در امور خود داراي نظم و برنامه اند و چون خود را بي عيب و نقص نمي پندارند، هر شب اشتباهات خويش را با مراقبه و محاسبه مي نگارند و به حساب خويش مي رسند پيش از آنكه به حساب آنان رسيدگي شود.
همواره سعيشان بر آن است كه از فرصتهاي پيش آمده استفاده نمايند و مي دانند، كه افراد عاقل، فرصتها را مغتنم مي شمارند و آنها را به نفع خويش و سعادتشان استفاده مي كنند. سپس در پي كسب آگاهي و مهارت لازم براي هر امري مي روند و در كارها از راه صحيح آن وارد مي شوند. در امور اجتماعي و مسائل شخصي اشان هماهنگ هستند و كارهايشان را با سرعت عمل، انجام مي دهند. در اين ميان از فن آوري پيشرفته نيز كمك مي گيرند زيرا زمان به سرعت در گذر است. افراد سعادتمند از جوانيشان بيشترين بهره را مي برند و با پربار نمودن اعمالشان افسوس دوران پيري را به دور مي افكنند. آنان كارهاي غير ضروري انجام نمي دهند و طبق آنچه پروردگارشان فرمان داده، برخي امور را تسهيل مي كنند «لا يكلف الله نفسا الا وسعها»، (بقره 286:2) خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايي اش تكليف نمي كند. اين اشخاص شناسايي كرده اند كه چه چيزهايي و چه كساني وقت آنان را مي ربايد. و با شيوه صحيح از آنان دوري مي كنند. همواره به ياد مرگ و حسابرسي روز قيامت هستند تا « ان الذين لفي خسر»(عصر 2:103) نباشند. بنابراين، اين نتيجه آشكار مي گردد كه عوامل سعادتمندي، اغلب در بستر زمان و استفاده ي بهينه از وقت به بار مي نشيند و نه تنها وقت عامل مهم سعادتمندي است بلكه نعمتي است كه ديگر راه هاي سعادتمندي به آن احتياج دارند كه آيات و روايات نيز اين مساله را مورد تاييد قرار مي دهد.
پي نوشت ها :
*استاد گروه الهيات دانشگاه اصفهان
*دانشجوي كارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث دانشگاه اصفهان
1- اسرار موفقيت، نشر حاذق، قم 1386 ش، چاپ ششم، سيد مرتضي مجتهدي سيستاني
2- اطيب البيان في تفسير القرآن، انتشارات اسلام، تهران، 1378 ش، چاپ دوم، سيد عبدالحسين طيب
3- انوار درخشان، كتابفروشي لطفي، تهران 1404 ق، چاپ اول، سيد محمد حسين حسيني همداني
4- برگزيده تفسير نمونه، دارلكتب الاسلاميه، تهران، 1382 ش، چاپ سيزدهم، احمد علي بابائي
5- تحف العقول، موسسه امير كبير، تهران، 1382 ش، چاپ اول ابن شعبه حرّاني، مترجم: احمد جنتي
6- ترجمه ارشاد القلوب، ناصر قم 1376 ش، چ اول، حسن بن ابي الحسن ديلمي، مترجم: علي سلگي نهاوندي
7- ترجمه الحياه، دفتر نشر فرهنگ اسلامي تهران، 1380 ش، چاپ دوم، اخوان حكيمي و احمد آرام، مترجم: احمد آرام
8- ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1374 ش، چاپ پنجم، سيد محمد حسين طباطبائي، مترجم: سيد محمد باقر موسي همداني
9- ترجمه نهج الفصاحه، انتشارات حلم، قم، 1384، ش، چ اول، علي كرمي
10- تفسير نور، مركز فرهنگي درسهايي از قرآن، تهران، 1383 ش، چاپ يازدهم، محسن قرائتي
11- چگونه بر وقت و زندگي خود مسلط شويم، سازمان انتشارات جاويدان، بي مح، 1374 ش، چ اول، آلن لايكين، مترجم: محمد رضا طبيب زاده
12- الحديث- روايات تربيتي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1368 ش، چاپ دوم، محمد تقي فلسفي
13- الحياه دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران 1380 ش، چ اول، اخوان حكيمي و احمد آرام، مترجم: احمد آرام
14- سيره نبوي «منطق عملي»، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1373 ش، چ اول، مصطفي دلشاد تهراني
15- شرح غررالحكم و دررالكلم، دانشگاه تهران، تهران 1366 ش، چ اول، عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي، شارح:آقا جمال الدين محمد خوانساري
16- صحيفه سجاديه، موسسه فرهنگي قدر ولايت، بي مح، 1382ش، چ اول، حضرت علي بن الحسين(سلام الله عليه)، مترجم، غلامعلي صفايي
17- قرآن كريم، دارالقرآن كريم، تهران، 1415 ق، چ اول، محمد مهدي فولادوند
18- قورباغه را قورت بده، انتشارات راشين، تهران، 1382 ش، چ سيزدهم، برايان تريسي، مترجمان: اشرف رحماني و كورش طارمي
19- گوهر عمر، بنياد پژوهشهاي اسلامي، مشهد، 1386 ش، چ هفتم، جواد محدثي
20- معارف اسلام 1 و 2، انتشارات سمت، تهران 1383 ش، ج بيست و ششم، جمعي از نويسندگان
21- نهج البلاغه، مشهور، قم 1379 ش، چاپ اول سيد رضي (ره) مترجم: محمد دشتي
منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 40
