نگاهی گذرا بر حقوق مردان

چکیده: در یک مجموعه کوچک به نام افراد دارای مسئولیت و حقوقی هستند که در این میان شاید مسئولیت پدر از همه سنگین‌تر باشد چون سرپرست و نگهبان خانواده است و از این رو روایات زیادی درباره شأن و منزلت و احترام یا بی احترامی او بیان شده است و به عنوان مثال امام صادق (ع) فرمودند: [ملعون است، ملعون است آن زنی که شوهر خود را بیازاد و غمگین کند و خوشبخت آن زنی است که شوهر خود را احترام کند و آزارش ندهد و در همه حال از وی فرمان برد] (1) و همچنین پیامبر (ص) فرمودند: [هر که زنی داشته باشد که وی را بیازاد، خداوند نه نماز آن زن را قبول می‌کند و نه کار نیکش را، هرچند روزه بگیرد و او را خشنود سازد... مرد نیز اگر زن خود را بیازارد و به او ستم کند همین گناه و عذاب را دارد] (2) حال با این تعبیر تندی که بیان شده است و لفظ ملعون به کار رفته است باید تلاش کنیم که بتوانیم لا اقل حقوق مرد را از دیدگاه آیات و روایات بشناسیم و به این حقوق عمل کنیم تا مورد عذاب الهی قرار نگیریم.
کلید واژه: حق مرد، اطاعت، خانواده، مسوؤلیت
مقدمه: در ابتدای بحث آیه ای از قرآن کریم را برای خوانندگان عزیز بیان می‌کنیم تا اهمیت موضوع از دیدگاه خداوند متعال روشن شود:
«الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاء به ما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَیْبِ به ما حَفِظَ اللّهُ وَاللاَّتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاَ تَبْغُواْ عَلَیْهِنَّ سَبِیلًا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیًّا کَبِیرًا» (3)
مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برترهایهایی که خداوند (از نظر اجتماع) برای بعضی نسبت به بعض دیگر قرار داده است و به خاطر انفاقهایی که از اعمالشان (در مورد زنان) می‌کنند زنان صالح، زنانی هستند که متواضعند، و در غیاب (همسرخود) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده است حفظ می‌کنند؛ و (اما) آن دسته از زنان را که از سرکشی و مخالفتشان بیم دارند، پند و اندرز دهید! (و اگر مؤثر واقع نشد، در بستر از آن‌ها دوری نمایید! و) اگر هیچ راهی جز شدت عمل، برای وادار کردن آنها به انجام وظایفشان نبود آن‌ها را تنبیه کنید! و اگر از شما پیروی کردند، راهی برای تعدی برآنها نجویید! (بدانید) خداوند بلند مرتبه و بزرگ است. (وقدرت او، بالاتر از قدرت‌ها است)
بحث را با بیان دو سوال آغاز می‌کنیم:
سوال اول: وقتی مرد مسئولیت دارد، سایر اعضای خانواده از جمله همسر؛ باید اطاعت پذیر باشند؛ حالا محدوده این اطاعت پذیری و فرمانبرداری تا کجاست و زن چه مقدار مکلف به اطاعت از همسر است؟
سوال دوم : این که در صورت تخلف، کیفیت مجازات متخلف چگونه است؟ و قوانین کیفری درباره او چیست؟
اما در پاسخ به سوال اول باید گفت: تا آنجا که فرمان‌ها و دستورهای مرد و اوامر و نواهی او با احکام الهی منافات نداشته باشد، زن موظف به فرمانبرداری است و مسلما اگر مرد، به امر حرامی فرمان دهد و یا به ترک واجبی امر کند، قابل اطاعت نخواهد بود اگر مرد، زن را ملزم به ارتکاب یکی از محرمات کند و یا او را از اتیان واجبات و اطاعت فرمان الهی باز دارد، لازم نیست زن فرمان او را بپذیرد مثل حکومت و فرمانروایی بر مردم، همانطور که در احکام روابط حاکم بر و مردم بیان کردیم، تا مادامی که حاکم مردم را به عدل، داد و انجام وظایف قانونی می‌خواهد، مردم باید بپذیرند؛ اما اگر حاکم پا را از محدوده بیرون گذاشت و مردم را به شکستن فرمان الهی و مقررات شرع ملزم کرد، مردم مجاز نیستند اطاعت کنند.
پس اطاعت همیر به حکم سیادت و ریاست بر مجموعه امری الزامی است.
رسول اکرم (ص) در سخنی فرموده‌اند: «إذا صلت المزأَه خمساً و صامت شهرها و حجت بیت ابها و أطاعت زوج‌ها و عرفت حق علی (ع) فتدخل من أی ابواب الجنان شاءت» (4)
حاصل اطاعت پذیری از خدا و همسر این است که بدون محاسبه مورد عنایت ذات پروردگار متعال قرار می‌گیرد و در قیامت وارد بهشت می‌شود.
مرحوم کلینی در «کافی» از امام صادق (ع) روایتی را نقل کرده است که حضرت می‌فرمایند: [در زمان رسول خدا (ص) یکی از انصار برای کاری از شهر خارج شد و –بر اساس همان سنت‌های زمان- با همسرش قرار گذاشت که تا بازگشت او از خانه خارج نشود. در این بین به خانم خبر دادند که پدرش مبتلا به کسالت و بیماری شده است او کسی را محضر رسول اکرم (ص) روانه کرد که با توجه به این عهدی که با همسرم دارم آیا به من اجازه می‌دهید برای عیادت پدرم که مبتلا به کسالت شده است از خانه خارج شوم، حضرت فرمودند: در خانه‌ات بنشین و شوهرت را اطاعت کن! مدتی گذشت! حال پدر او بدتر شد و باز شخصی را به حضور پیغمبر (ص) روانه کرد که حال پدرم خیلی بدتر شده است، ایا اجازه می‌دهید او را عیادت کنم؟ باز جواب همان بود؛ که در خانه‌ات بنشین و شوهرت را اطاعت کن چند روز گذشت؛ کسی را فرستاد و گفت: یا رسول الله! پدر مریض من از دنیا رفت، آیا اجازه می‌دهید برای نماز و مراسم او شرکت کنم؟ حضرت فرمودند: در خانه بنشین و با عهدی که با همسرت بسته ای وفادار بمان – درآن زمان هم خود رسول خدا (ص) و هم اصحاب در این قبیل مراسم شرکت می‌فرمودند- مرد که دفن شد پیغمبر (ص) بلافاصله کسی را که به خانه آن زن فرستادند تا به او بگوید فرمانبرداری و التزام تو به اطاعت از همسرت، باعث شده که خداوند به خاطر تو، تو و پدرت را بیامرزد.](5)
اما سوال دیگر که مطرح کردیم این بود که اگر از ناحیه همسر تخلفی صورت گرفت مجازات چه خواهد بود؟ کیفیت مجازات چیست و قوانین کیفری مقرر در آیین مقدس اسلام در چیست؟
در مجموعه معارف ما مسوولیت نهایی خانواده با مردم است و در جامعه ما و جوامع اسلامی و نیز در پیشگاه و محاسبات قیامت نیز مردم مورد سوال قرار می‌گیرد.
در روایتی از پیامبر (ص) وارد شده است که فرمودند: [مرد نسبت به خانواده‌اش مسئولیت دارد و هر مسئولی باید به انجام وظایفش اهتمام ورزد] (6)
پس انسان مسئول بدون اختیار معنی ندارد؛ بدین معنی که ما از کسی مسئولیتی را بخواهیم اما به او اختیاری برای اجرای این وظیفه و ماموریت ندهیم.
انسان مسئول طبعا اختیاراتی دارد؛ یکی از اختیارات مدیر هر مجموعه اعمال مجازات نسبت به متخلفی است که از قوانین قابل اجرای او سرپیچی می‌کند. بنابراین، اصل اعمال مجازات عقلا و شرعا امری پذیرفته شده است منتها باز قبل از اینکه ما کیفیت اعمال مجازات را بیان کنیم باید به سخن امام سجاد (ع) در بیان این حق توجه داشته باشیم که فرمودند: [فإذا جهلت عفوت عنها] (7) مرد توجه داشته باشد که اگر همسر، نافرمانی، اشتباه و خطایی از روی غفلت، بی خبری و جهالت صادر شد او را ببخشد؛ چرا که طبیعی است که هر انسانی جایز الخطا است و قرار نیست همه انسان‌ها معصوم باشند اگر به هر دلیلی از زن خطایی صادر شد، شایسته است او را عفو کند و با دیده اغماض و گذشت به خطای وی بنگرد.
اما حقوق شوهر در روایات
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: [اگر قرار بود دستور دهم که کسی در برابر کسی سجده کند، حتما به زن دستور می‌دادم که شوهرش را سجده کند.](8)
امام صادق (ع) فرمودند: [زن نسبت به شوهر سازگار خود سه نکته را باید رعایت کند: حفظ کردن خود از هر گناه و آلودگی تا شوهرش در هر حال و موقعیتی خوشایند و یا نوخشایند، در دل به او اطمینان داشته باشد و مراقبت از او و زندگی تا شوهرش در صورتی که لغزشی از وی سرزند نسبت به وی عطوفت و مهربانی نشان دهد و اظهار عشق به او با عشوه و دلبری و هیأت و مناسب خوشایند در نظر او.](9)
پیامبر خدا (ص) فرمودند :[هر زنی که هفت روز شوهرش را خدمت کند؛ خداوند هفت در دروزخ را به وی می‌بندد و هشت در بهشت را به رویش می‌گشاید تا از هر دری که خواهد وارد آن شود، و فرمود: هیچ زنی نیست که جرعه ای آب به شوهرش بنوشاند مگر آن که این عمل او برایش بهتر از یک سال باشد که روزهایش را روزه بگیرد و شب‌هایش را به عبادت سپری کند.](10)
امام صادق (ع) فرمودند: [زنی نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله حق مرد بر همسر خود چیست؟ حضرت فرمودند: بسیار است آن زن گفت: مرا از بعض آن آگاه فرما! حضرت فرمود: از جمله اینکه روزه مستحبی بدون اجازه او جایز نیست و بیرون رفتن از خانه بدون اجازه او روا نیست و بر زن شایسته است که با خوشبوترین عطریات خود را خوشبو کند و زیباترین لباسهای خود را بپوشد و صبح و شام به شوهر خود عرضه دارد و بیشتر از آن حقوقی است که شوهر بر گردن زن دارد.](11)
همچنین در حدیثی دیگر امام صادق (ع) فرمودند هر زنی که نماز بخواند و حال آنکه همسرش از او ناراضی باشد، نماز او پذیرفته نخواهد بود تا رضایت او حاصل شود و هر زنی که برای غیر شوهرش خود را خوشبو کند، نماز او پذیرفته نمی‌شود تا از بوی خوش همانند غسل جنابت غسل کند. (12)
همچنین از نبی اکرم (ص) نقل است: حق مرد بر زن این است. که چراغ برایش برافروزد، و طعام خوب تهیه بیند و تا در حیاط به استقبالش شتابد و به او خوش آمد گوید، و طشت و حوله آورد و دست او را بشوید و جز به واسطه علتی خود را از منع ننماید. (13)
پیامبر (ص) فرمودند: [هر زنی شوهرش را به زبان اذیت کند، خداوند هیچ رفت وآمد (درباره خیرات) و حسنه ای را از او نمی‌پذیرد تا او را خشنود و راضی گرداند، و اگر چه روزها روزه بردارد و شب‌ها نماز گذارد، و بردگان آزاد کند و آن‌ها را بر پشت اسب‌ها در راه خدا (به جهاد) بفرستد و اول کسی خواهد بود که به آتش در می‌آید و همچنین است مرد اگر بر زن ستمگری کند.](14)
پیامبر (ص) فرمودند: [زن حق خداوند عزوجل را ادا نکرده تا حق شوهر را ادا کند.](15)
اما تمام این روایاتی که بیان کردیم و روایاتی که -به علت وقت خوانندگان عزیز را زیاد نگیریم – ذکر نکردیم را خلاصه در یک روایتی از امام باقر (ع) می‌کنیم و آن اینکه حضرت فرمودند :[که زنی به محضر پیغمبر (ص) آمد و عرضه داشت: حق شوهر به زن چیست؟ فرمود:
زن پرسید: یا رسول الله چه کسی حقش به گردن مرد بیش از همه می‌باشد؟ فرمود: پدر و مادر، پرسید چه کسی حقش بر زن بیش از همگان است؟ فرمود: شوهر، پرسید من هم به اندازه شوهر به گردن او حق دارم؟ فرمود: نه پرسید: قسم به خداوندی که ترا برگزید، اختیارم به دست هیچ شوهری نخواهم داد.](16)
ذکر چند نکته:
1- یکی از دستوراتی که اسلام به مردها می‌دهد تا بدان وسیله صفا و محبت بین خانواده را زیادتر کند، آن است که در هر روز عیدی، شیرینی یا هدیه ای بخرد و به خانه ببرد تا کام خانواده‌اش را شیرین کند و یا اینکه در سفرها، دست خالی به خانه برنگردد و یا اینکه می‌فرماید شبهای جمعه میوه ای (یا تحفه ای) برای فرزندان آماده کند تا آن‌ها را خوشحال نماید و روایتی به این مضمون بیان شده که امام صادق (ع) فرمودند: .... هر میوه ای که همه مردم ازآن می‌خورند مرد، باید به اهل بیتش بخوراند و خوراکی را که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام عید به آنها نمی‌رسد، در ایام عید به آنان برساند. (17)
2- مرد، متکفل تامین رفاه خانواده خویش است و نسبت به سرنوشت فکری و دینی خانواده خود مسئول است و تنها رعایت امور مادی آن‌ها کافی نیست.
3- تکلیف مرد در خانواده، به قدر توان او می‌باشد.
4- اینکه مردها باید به سخنان ائمه (ع) بیشتر توجه کنند و ببینند در کلمات اهل بیت (ع) که اغراق وجود ندارد؛ زیرا اغراق و غلو در شأن تقوا و عصمت معصوم نیست پس سخنانی که آن‌ها در مقان و منزلت همسر بیان نموده‌اند، در ذهن خود، خوب را ارزیابی کنند و خودشان راه ایجاد دوستی و صمیمیت را در خانواده پیدا کنند. به عنوان نمونه: رسول خدا (ص) فرمودند: [یا علی! اگر کسی همسرش را در خانه کمک کند و رو ترش نکند و بر او منت نگذارد خداوند نام او را در دیو. ان شهداء ثبت می‌کند و اگر با او اشتیاق و صفا و محبت باشد برای هر روز و شب او اجر هزار شهید را مقرر می‌کند؛ و برای هر قدمی که در یاری همسرش بر می‌دارد، خداوند پاداش یک حج عمره را قرار می‌دهد، و به ازای هر رگی که در بدن اوست برایش شهری در بهشت مقرر می‌فرماید.](18) و حضرت در ادامه فرمودند: [علی جان! خدمت به اهل خانه و عیال موجب می‌شود گناهان انسان تخفیف پیدا کند و آتش غضب پروردگار را خاموش کند، خدمت در خانه، مهریه حور العین است و حسنات و درجات انسان را در قیامت زیاد می‌کند.](19)
حالا من از شما خوانندگان عزیز سوال می‌کنم که آیا مردی هست که دوست نداشته باشد این همه رحمت و نعمت به او برسد؟ خیر مگر اینکه خوب در سخنان ائمه (ع) تفکر نکرده باشد.
نتیجه گیری:
از مجموعه این مطالب و دلایل نتیجه می‌گیریم که زن به عنوان یک فرد از زیر مجموعه مدیریتی خانواده، موظف است که مطیع همسر باشد؛ همان گونه که سایر اعضای خانواده چنین وظیفه ای دارند همانطور که می‌پذیریم در اداره یک شهر یا حکومت یک کشور یک مدیر نهایی، یک فرمانروا، رهبر، سلطان یا رئیس جهمور نیاز است و در سایر مجموعه‌ها کوچک‌تر همچنین است که برای حفظ نظام آن‌ها، زیر مجموعه‌ها موظف به اطاعت هستند و اگر اطاعت پذیری نباشد، هرج و مرج و اختلال نظام آن مجموعه می‌شود. بنابراین، حرف نهایی را در مجموعه خانواده مرد می‌زند و مسولیت اصلی به عهده او نهاده شده است.
همچنانکه آیت الله بهجت فرمودند: اگر بخواهیم محیط خانه، گرم و با صفا و صمیمی باشد، فقط باید صبر و استقامت و گذشت و چشم پوشی و رأفت را پیشه خود کنیم و تا محیط خانه گرم و نورانی باشد اگر این‌ها نباشسد اصطکاک و برخورد پیش خواهد آمئ و همه اختلافات خانوادگی از همین جا ناشی می‌شود.

پي‌نوشت‌ها:
 

1. میزان الحکمه، 5، ص 2267، ح 7886 به نقل از بحار: 103، 253، 55
2. میزان الحکمه، 5، ص 2267، ح 887 به نقل از وسایل الشیعه، 14، 116، 1
3. سوره مبارکه نساء، آیه 34
4. سیری در رساله حقوق امام سجاد (ع)، 2، ص 185 به نقل از وسایل الشیعه، 20، ص 159، ح 25303
5. سیری در رساله حقوق امام سجاد (ع)، 2، ص 186 به نقل از کافی 5، ص 513- وسایل الشیعه، 20، ص 174، ح 25350
6. مستدرک الوسایل، 14، ص 248، ح 16612
7. خصال، ج 2، ص 567
8. میزان الحکمه، 5، ص 2262، ح 7866 به نقل از کافی 5، 508، 6
9. میزان، 5، ص 2263، ح 7868 به نقل از بحار: 78، 237، 70
10. میزان الحکمه، 5، ص 2265، ح 7879، به نقل از ارشاد القلوب: 175
11. گنجینه معارف، 1، ص 772 به نقل از کافی ج 95، 508
12. گنجینه معارف، 1، ص 772 به نقل ازکافی، 95، 507
13. گنجیه معارف، 2 ف ص 365 به نقل از مکارم الاخلاق، 215
14. گنجینه معارف، 2، ص 365 به نقل از مکارم الاخلاق، 1، 79
15. گنجینه معارف، 2، ص 889 به نقل از مکارم الاخلاق، 1، 409
16. بهشت اخلاق، 2، ص 444 به نقل از وافی، 3، 116
17. سیری در رساله حقوق امام سجاد (ع)،2، ص 180، به نقل از جامع الاخبار، ص 275 حئیث 751- بحار الانوار، 110، 132، ح 1
18. سیری در رساله حقوق امام سجاد (ع)،2، ص 180، به نقل از جامع الاخبار، ص 275 حئیث 751- بحار الانوار، 110، 132، ح 1
19. گنجینه معارف، به نقل از در محضر بهجت، ج 1، ص 30
منابع
1. قرآن کریم
2. میزان الحکمه همراه با ترجمه فارسی، محمد محمدی ری شهری، قم: دار الحدیث، 1379
3. سیری در رساله امام سجاد (ع) گفتارهای حضرت آیت الله یثربی، انتشارات فرهنگ آفتاب، مهر 1382
4. گنجینه معارف، ممحد رحمتی شهرضا، قم: نوید اسلام صبح پیروزی، 1385
5. بهشت اخلاق، مهدی نیلی پور، قم: موسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)، پاییز 1386