کارکردهاي مثبت و منفي رسانه در تبديل مداح به ستاره

اسطوره سازي رسانه اي و مداحان ديني
 

«نوحه خواني» از قديم الايام در فرهنگ ايراني جايگاه برجسته اي داشته و با حضور روحانيون در نقش روضه خوان همراه بوده اما با گذشت زمان روحانيون، منبر وعظ را به افراد ديگري واگذار کردند که در جايگاه حاضر مي شدند و به سوگواري و گرم کردن مجالس مي پرداختند. امروزه با مداحان زيادي مواجهيم که با اصوات و اشعار مختلف در ميان مردم حاضر مي شوند. در اين ميان سهم برخي از مداحان از سايرين بيشتر است و در هيات هاي مذهبي صداي برخي از آنها بيشتر از ديگران به گوش مي رسد. گاهي برخي از قطعاتشان بارها و بارها در اماکن مذهبي، اتومبيل ها، حسينيه ها و مساجد تکرار مي شود. عامل تعيين کننده اين استقبال علاوه بر شعر و ريتم و روضه، شهرت برخي از مداحان نسبت به سايرين است.

رسانه ملي؛ پيشتاز اين ماجرا
 

رسانه ملي در سال هاي اخير عامل تعيين کننده اي براي معرفي مداحان به مردم بوده. تلويزيون با برجسته کردن برخي اشعار و پخش چندباره آن، مخاطبان را با اين افراد پيوند مي دهد و اذهان را معطوف گروه خاصي از آنها مي کند. در چنين ميداني، نقش نوحه خوان از اهميت چشمگيري برخورداراست. نوحه خوان با انتخاب قطعه و ريتم مناسب و دلنشين مي تواند نظر رسانه و مخاطب را به خودش جلب کند. در حقيقت هرچه گيرايي و جاذبه متن و محتواي نوحه بيشتر باشد رسانه با اطمينان بيشتري مخاطب را به سمت نوحه خوان هدايت مي کند.
در نظريات مربوط به رسانه ها، نظريه برجسته سازي به اين موضوع مي پردازد که رسانه با انتخاب محتواي پيام، مخاطب را به سمت دريافت پيام هاي خاصي ترغيب مي کند و در مراحل بعدي اين مخاطب است که با انتخاب رسانه در معرض دريافت پيام هاي خاص قرار مي گيرد و درباره موضوعات برجسته شده توسط رسانه مي انديشد و ذهنش را درگير پيام هاي گزينشي مي کند. دونالد شاو در اين باره معتقد است: تأثير رسانه ها بر شناخت و نگرش مردم و تعيين اولويت هاي ذهني آنان، از طريق انتخاب و برجسته سازي بعضي از رويدادها و چهره هايي است که بر آگاهي و اطلاعات مردم تأثير مي گذارند و تعيين کننده اين است که مردم درباره چه کسي فکر کنند.

انحصار رسانه اي مداحان؛ خوب يا بد
 

يکي از فوايد تهيه و پخش برنامه هاي سوگواري در ايامي چون ماه هاي محرم و صفر در صداوسيما، الگوسازي مناسب است. در صورتي که صداوسيما، همه ملاحظات يک عزاداري مطلوب را در چارچوب و معيارهاي صحيح و اصولي ارائه کند، مي تواند نقش الگوسازي براي مردم و هيات هاي مذهبي در زمينه مداحي و امثالهم داشته باشد و خوراک در خور و مناسبي را به مداحان، سخنرانان و اهل فن ارائه کند. فايده ديگر آن اين است که برنامه هاي راديووتلويزيون خلا و کمبود مداحان، سخنرانان و روحانيون در مناطق محروم و روستايي را پر مي کند. بي شک در بسياري از مناطق کشور، مداح، هيات گردان، مديران مذهبي و منبري هاي توانا حضور ندارند و در نتيجه مردم اين نقاط مي توانند با استفاده از رسانه هايي مانند راديو و تلويزيون که امروزه سراسر کشور را پوشش داده اند، اين خلا را پر کنند در کنار همه اين نکات مفيد و موثر، رسانه اي شدن سوگواري ها اشکالاتي نيز دارد. يکي از اشکالات اين است که اين برنامه ها مي توانند مانع حضور و شرکت فيزيکي مردم در مراسم و برنامه هاي مختلف مساجد، هيات ها و تکايا شوند و مردم به استفاده از تلويزيون بسنده مي کنند در حالي که بي ترديد حضور فيزيکي شخص در اين مراسم، توجه بيشتر او و در نتيجه پاداش و ثواب اخروي بالاتري به همراه خواهد داشت. با توجه به اينکه مداحي فقط حفظ کردن شعر و ميکروفون به دست گرفتن نيست و صدا نقش ناچيزي در ايفاي آن برعهده دارد، آنچه در اين حوزه مهم جلوه مي کند ارتباط چهره به چهره و متناسبي است که مداح با استفاده از آن مي تواند تاثير بيشتري بر مخاطب خود بگذارد. تاثير نفس مداح در فرايند روضه خواني عامل مهمي براي ترويج صحيح فرهنگ ديني است. مقام معظم رهبري در فرمايشات خود به مداحان اهل بيت (عليهم السلام) مي فرمايند: «نقش ارتباط گيري با هنر بيشتر آشکار مي شود؛ ارتباط گرفتن با ذهن و دل مخاطبان خود، مردم خود، با کمک ابزار بسيار کارآمد هنر.
ماجراي مدح خواني و ستايشگري مداحان ما از اين باب است؛ استخدام هنر براي انتقال مفاهيم والا و باارزش که تا اعماق جان مخاطب نفوذ کند. اين يک وسيله است، اين يک ابزار بسيار با ارزش است. ابزار است اما آنقدر اين ابزار وزن پيدا مي کند که گاهي به قدر خود محتوا اهميت پيدا مي کند. چون اگر نباشد، محتوا قابل انتقال به دل ها نيست. مداحي شما از اين قبيل است. هر چه هنرمندانه تر باشد، از ابزار هنر، از صوت خوش، حنجره ي خوب برخوردار باشد بهتر است و هر چه محتوا آموزنده تر باشد، براي مخاطب قابل فهم تر باشد، درس آموزتر باشد، از جهت مديريت فکري مخاطبنان تازه تر و با طراوت تر باشد، ارزشش بيشتر است. البته با توجه به همان مطلبي که اول عرض کرديم، يعني در چارچوب تعاليم و معارف اهل بيت (عليهم السلام).»
اما سپهر رسانه اي با فردي سازي مفهوم مداح اين گزينه را به خود اختصاص داده و کيفيت ارتباط مداح با مخاطب را تحت الشعاع قرار مي دهد. از طرفي گزينش ناصحيح مداحان در برنامه هايي که از رسانه هاي ملي پخش مي شود، باعث چهره سازي هاي کاذب عده اي مي گردد و دسته اي ديگر بي دليل و گاهي به اشتباه کنار گذاشته مي شوند؛ مسئله اي که در حال حاضر به وفور ديده مي شود و بيشتر افرادي که برنامه هايشان از صدا وسيما پخش مي شود، در تهران حضور دارند اين در حالي است که در شهرستان ها به ويژه شهرهاي مذهبي، از مداحان و سخنرانان توانمند بسيار قابلي برخورداريم. آنچه مورد تاکيد است اين است که اگر تلويزيون چارچوب ها و معيارهاي صحيح و درست يک برنامه سوگواري را رعايت نکند، بدآموزي هاي بسياري را در بطن جامعه تزريق مي نمايد. بدين ترتيب به دليل فراگير بودن رسانه ها، الگوهايي که با دين و سنت ما همخواني و سازگاري ندارند، وارد جامعه خواهند شد.

تدابير نيک رسانه اي
 

علاقه مندي مردم به مسائل مذهبي و تاکيد بر آيين هاي مذهبي منجر به توجه بيشتري به برخي افراد و موضوعات مي شود که در اين ميان حضور مداحان آييني پررنگ تر است و اين در مورد گروه خاصي از افراد با شدت بيشتري مشاهده مي شود.
اسطوره شدن برخي مداحان در ميان مردم و تاکيد بر حضور آنان در برنامه هاي مذهبي مانند مراسم دعاي کميل يا ندبه، اعياد ديني، ايام سوگواري محرم و صفر و... نشان دهنده تقدس آييني است که دور کيم در مباحث جامعه شناسي دين آن را متذکر شده. بنابر عقيده اين جامعه شناس، تکريم و تقدسي که فرد را احاطه کرده نمادي از اهميت اجتماعي آن در جوامع مدرن است. دور کيم مدعي است چنانچه احساسات شديد گروهي به ايده يا موضوعي تعلق گيرد و اين احساسات در قالب اعمال اجتماعي و باورهاي صريح نشان داده شوند، در اينجا شاهد پديده اي کاملاً ديني هستيم. با توجه به نظرات دور کيم در فرهنگ جامعه ايراني، مقولات مذهبي از اهميت وافري برخوردارند و مردم در مراسم مذهبي با شور و هيجان نسبت به اجراي آن تلاش مي کنند. در اين صورت نقش مداحان ديني حساس جلوه مي کند و اين مسئله در مورد افرادي که در ميان مردم داراي اسم و رسم و شهرت بيشتري هستند با شدت بيشتري همراه است.
امروزه کمتر تريبوني به اندازه مداحي توانسته ميان مردم تاثيرگذاري و فراگيري داشته باشد و اين يک فرصت بي بديل در جهت ترويج فرهنگ اسلامي است و مداحان به عنوان گزينه انتخابي که توسط رسانه به مردم معرفي مي شوند، با توجه به فعاليت در زمينه ديني، به بعضي از افراد موثر در ميان مردم تبديل مي شوند. اين بدين معناست که مداح مي تواند با ايجاد انگيزه و رشد احساسات معنوي مخاطبان و ترغيب آنها بر مبناي باورهاي ديني در جهت شکوفايي فرهنگ ديني گام بردارد.
تاثير عاطفي برمخاطبان و ترغيب و تهييج رواني آنان نيازمند شرايط رواني ويژه اي است که به نظر مي رسد با ارتباطات مستقيم شخصي و صميمانه امکان تحقق بيشتري داشته باشد. چنانچه تاريخ رسانه هاي ديني ايران نشان از کارکرد ارشاد به عنوان کارکرد اصلي آنها مي دهد. حتي علي رغم استفاده زياد از اين کارکرد در رسانه هاي ارتباط جمعي، مشاهده مي شود که بيشتر محتوا و شکل ارائه پيام، انعکاس همان چيزي است که در ارتباطات سنتي اتفاق مي افتد.
بنابراين رسانه ملي به عنوان عنصري تاثيرگذار با معرفي افراد خالص در قالب مداحان مورد توجه مردم، مي تواند فرهنگ ديني جامعه را به سمت تعالي و کمال هدايت کند.

رسانه، مداح و مردم
 

مخاطب که تجربه ها و دلمشغولي هاي خود را از رسانه به ارث برده و وابستگي افزوني به پيام رسانه اي شده دارد و از طرفي از موضوعات روزمره و پيرامون خود تنها از طريق دريچه و چارچوب رسانه مطلع مي شود، با نوحه خوانان که در تلويزيون به تصويرکشيده مي شوند، آشنايي مي يابد و با تکيه برقدرت رسانه، نوحه خوانان تلويزيوني را بهترين مي پندارد. در قالب اين تلاش هاي رسانه اي، مخاطبان آگاهانه در ساير موارد نيز به رسانه مراجعه مي کنند و در مجالسي که اين افراد حضور دارند، حاضر مي شوند و در نهايت دست به انتخاب همان افرادي مي زنند که رسانه برنامه آنان را به نمايش گذاشته و پاي مداحان برجسته شده توسط رسانه به پايگاه هاي مردمي و مراسم آييني عموم باز مي شود و به چهره فعاليت هاي ديني مبدل مي گردند.
منبع: نشريه همشهري آيه شماره 8